Қазақстан тарихы кафедрасы
жүктеу/скачать 1,24 Mb. Pdf көрінісі
|
file185
| Абылай хан.
Беделі мен билігі бҥкіл қазақ даласына ҽйгілі болған Абылайдың қазақ тарихындағы орны ерекше. Абылай хан Қазақ хандығын ақыл парасатымен біріктірді. Қазақ даласындағы саяси - ҽлеуметтік жағдай жҽне орталықтандырылған биліктің жоқтығы ҥш жҥздің атақты батырларын Абылайдың басшылығына кҿніп, оның қол астына енуіне мҽжбҥр етті. Абылайдан Жоңғарлар да, Қырғыздар да, Қарақалпақтар да қорқатын жҽне сыйлайтын. Ол мықты ҽскери басшы, ҽккі дипломат, қатал билеуші болды. Ҥш жҥздің тағдырын шешетін 61 жағдайларда Абылай халықтың мҥддесін ҿзінің жеке мҥддесінен жоғары бағалаған. Абылай ханның ішкі саясаты. Ш.Уҽлихановтың айтуынша, Абылай сҧлтандар мен рубасыларының бетімен кетуін ауыздықтауға ҧмтылды. Абылай ҿзгерген сыртқы саяси жағдайда аман қалу ҥшін Қазақ хандығының саяси жҥйесін кҿбірек орталықтану жағына қарай ҿзгерту қажет екенін ҿте жақсы тҥсінді. Бҧған жету ҥшін ол бірнеше бағытта ҽрекет жасады. Біріншіден, Абылай биліктің орталықтандырылуын нығайтуға ҧмтылды. ХVІІІ ғасырдың бірінші ширегінде ҽрбір ру бірлестігі іс жҥзінде автономиялы болды жҽне оларды ҿздерінің билері, рубасылары басқарды. Бҧл жҥйе жағдайында хан кҿп жағынан билердің еркіне тҽуелді болды жҽне оның жекелеген рулар деңгейінде шешім қабылдауға ықпал етуге ҥлкен мҥмкіндіктері болмады. ХVІІІ ғасырдың 20-30 жж. бҧл жҥйе ҿзгере бастады, белгілі бір ру ҽскербасы жҽне саяси кҿшбасшы етіп шақырған сҧлтандардың рҿлі арта тҥсті. Абылай жҥздер мен ҥлкен бірлестіктерді басқаруға дҽстҥрлі қазақы кісілік рухы негізінде бір орталық буындары элементтерін енгізуге ҧмтылды. Ханның кҿптеген балалары осындай билеушілер рҿліне кірісті. Орталық билікті кҥшейту ҥшін Абылай қолданған шаралардың екінші кешені – бір тҧлғаның қызметіне жҽне оның тҧлға ретіндегі қасиеттеріне сҥйену. Мҽселен, дағдылы қҧқықтың дҽстҥрлі тҥсініктеріне қарамастан, Абылай хан қылмыскерлерді ҿлім жазасына кесуге ҥкім шығару қҧқығын ҿзі алды. Бҧл міндет бҧрын билер қазылығында ғана болатын. Билер кеңесі мен рубасы-ақсақалдар съезінің қҧқықтары едҽуір шектелді. Алайда дағдылы қҧқықтың дҽстҥрлі болуы жҽне басқарудың нақты тҧтқаларындағы кемшілік Абылайға хандықтың саяси жҥйесіне реформаны ақырына дейін жҥргізуге мҥмкіндік бермеді. Оның ҥстіне бҥкіл басқару жҥйесін соғыстар қиратып кетті деуге болатын еді. Мемлекеттік машинаның орнықтылығы тҥгелдей жҽне толығымен ханның ҿз беделіне, оның кҥрделі саяси проблемаларды шешу кезінде ымыраластық таба білуіне байланысты болды. Абылай ханның сыртқы саясаты. Абылайдың сыртқы саясаты да икемділігімен жҽне ымырашылдығымен сипатталды. Оның Ресей мен Қытай сияқты кҥшті мемлекеттермен қатынастарының Орта Азия мемлекеттерімен қатынастарынан едҽуір айырмашылығы болды. Отаршыл империялардың кҥш-қуатын ҿте жақсы ҧғынған хан, бір жағынан, Ресей протекторатын танудан бас тартпай, екінші жағынан, ҿз иеліктерінде екі державаның да ықпалы кҥшеюіне жол бермей, олармен қатынастарда барынша икемділік кҿрсетуге тырысты. Абылайдың оңтҥстіктегі кҿршілерімен қатынастары басқаша болды. Абылайдың кҥш салуы арқасында қайтадан қазақ аймағына айналған Жетісуда қырғыздармен қақтығысы жалғаса берді жҽне Абылай оларға қарсы ара- тҧра жорықтар жасап тҧрды. 1774 жҽне 1779 жылдары сондай жорықтар 62 жасалды. Соңғысы қырғыз руларының бір бҿлігінің Қазақ хандығына бағынуына жеткізді. Сонымен Абылай ханның ХVІІІ ғасырдың 70- жылдарындағы сыртқы саяси қызметі Қазақ мемлекетінің бірлігін уақытша қалпына келтіруге, оның халықаралық аренадағы жағдайының нығаюына жеткізді. жүктеу/скачать 1,24 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|