Зейнолла Сұлтанов Қуаныш Тұяқбаев Қанат Шеңгелбаев Бақытжан «МӘдени мұРА» Ұлттық стратегиялық жобасын жүзеге асыру жөніндегі қОҒамдық кеңес 4

210

211

ЭПИКАЛЫҚ ЖЫРЛАРДАҒЫ ТҮС ЖӘНЕ ОНЫ ЖОРУ КӨРІНІСТЕРІ

Хан Мамайдың қатыны

Түнде жатып түс көрді,

Әжептәуір іс көрді.

Шошып оянып түсінде, 

Жатыр еді ұйықтап, 

Мақпал тонын тұйықтап.

Тоқсан бесте Қараүлек,

Басын шайқап Қарашаш,

Оятып алды енесін.

—Өлгенде көрген балаң-ай,

Әруақты Мамай-ай,

Мінсіз қара кемем-ай,

Болаттан соққан жебем-ай.

Түнде көрген түсіңді

Оңғарғай, Құдай, ісімді,

Түсімнен қорқып ояндым,

Жорышы көрген түсімді.

Жатыр едім ұйықтап, 

Мақпал тоным тұйықтап.

Қыбыладан көрінді 

Бір шаншылған бір құйын.

Ордамды жығып кетер деп,

Үйіме жазым етер деп,

Ұзын алтын сырықты

Соған қарсы тіредім.

Сырығым тұтқан болмады,

Ортасынан үзілді

Бұ не болар, енеке?

Ыржия күліп келетін,

Шешеге сәлем беретін, 

Иман жүзді хан Мамай

Ақша беті балаңның 

Жығылыңқы көрінер,

Бұ не болар, енеке?

Екі көзі балаңның

Жұмылыңқы көрінер, 

Бұ не болар, енеке?

Түнде көрген түсімді

212

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

Оңғарғай, Құдай, ісімді. 

Түсімнен қорқып ояндым, 

Жорышы, ене, түсімді. 

Сорлы болған Қараүлек

Көтеріп басын алады: 

—Алла, оңғарғай ісімді,

Жориын көрген түсіңді. 

Тұла бойым тұңғышым, 

Өлгенде көрген құлыным 

Ноғайлы тілін алмады. 

Алжыған қақбас хан Мамай

Өлмесе тұрсын деп еді.

«Күнім толса, көрем,—деп, 

Ажал жетсе, өлем,—деп,

Аманатын Алланың 

Осы сапарда берем»,—деп, 

Бозмойнақ атын тебініп,

Қиғаш деген ала тау 

Қалмақтың кел деген

Жауының жері еді.

Басына соның барғаны

Қарауыл қарап тұрғанда,

Келмеген соң Темірхан, 

Астындағы тұлпарының 

 Сыпырып ерін алғаны.

Арқан тағып ойнатып, 

Құйрығыменен қунатып,

Арқандап атын салғаны.

Ер қаруы—бес қару 

Жастығына салғаны.

Орай садақ, қырық кез оқ,

Жамбасының астына

Батыр Мамай салғаны.

Тасбұлақтың басында,

 Адамы жоқ қасында, 

Жапанда жалғыз хан Мамай

Ұйықтап жатып қалғаны. 

212

213

ЭПИКАЛЫҚ ЖЫРЛАРДАҒЫ ТҮС ЖӘНЕ ОНЫ ЖОРУ КӨРІНІСТЕРІ

Үйге тіреген алтын сырғының 

Сығылыңқы көрінсе—

Мамай жаяу қалған соң,

Әнекеи, солай болғаны.

Ақша беті баланың 

Жығылыңқы көрінсе—

Туғалы жаяу жүрмеген,

Табаны жерге тимеген, 

Тұлпардан басқа мінбеген, 

Сұлудан басқа сүймеген,

Қамқадан басқа кимеген,

Екі қолын артына 

Шынжырменен таңған соң, 

Арбаға жаяу салған соң,

Тірідей қорлық көрген соң, 

Әнекей, солай болғаны. 

Екі көзі баламның 

Жұмылыңқы көрінсе—

Жетпіс құлаш құдыққа 

Алып барып салғаны. 

Атасының өші бар,

Тірідей кегін алғаны.

Арыстан аш та, түлкі тоқ, 

Түгел ерге қайғы жоқ.

Жыласақ та, бейшара, 

Қарағым, Мамай бізге жоқ...

10. ҚАРАСАЙ-ҚАЗИ

(Құдайберген Шоқаев нұсқасы)

...Әділханның шешесі—Бәйбіше ханым Әділ ханның ар-

тынан түс көріп, Әділ ханмен туысқан қарындасына жорытып 

жатқан жері еді. 

 

Қырық мың болып құралды-ай,

Көк темірге оранды-ай,

214

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

Жас Әділді хан қылып, 

Қырымнан айдап шығарды-ай.

Әділдің тапқан анасы, 

Емшек берген мамасы 

Сол күні жатып түс көріп,

Түсінен шошып оянды-ай.

Қасындағы қызына 

Бәйбіше ханым сөйледі:

—Басыңды көтер, Ілия! 

Бүгін менің түсімде 

Білдірді маған жан ие—

Әйелдің пірі—Мәрие.

Асқар биік Алатау, 

Алтын Сарай қалама 

Асқар тау келіп құлап жүр,

Бұл не болар, шырағым?

Борасындап жел соққан.

Соққан желді тоқтатқан 

Тіреулі алтын сырығым

Ортасынан қырқылды,

Бұл не болар, шырағым?

Үшінші көрген түсімде

Асқар биік тау жақтан

Шыға қашқан асауды

Жібере тартып, тоқтатқан 

Талдан кескен құрығым 

Ортасынан үзілді,

Бұл не болар, шырағым?

Шошыдым ғой түсімнен, 

Қорқайын дедім ішімнен.

Шынтемір кеткен тұл үйден, 

Әділ хан кеткен бұл үйден. 

Сонда қызы сөйледі:

—Айналайын анам-ай!

Асқар тау келіп құласа

Алтын Сарай қалаңа-ай—

Асқар таудай бақ қонып, 

Әділге ықпал тап болып, 

214

215

ЭПИКАЛЫҚ ЖЫРЛАРДАҒЫ ТҮС ЖӘНЕ ОНЫ ЖОРУ КӨРІНІСТЕРІ

Кеткен Әділ—балаң-ай

Саламат келіп Қырымға, 

Хан болады екен ағам-ай.

«Жоры» десең маған-ай,

Көрінген екен соған-ай.

Екінші көрген түсіңді 

Және, ана, жориын,

Түсіңде көрген ісіңді.

Арқадан борай қар жауып, 

Борасындай жел соққан, 

Соққан желді тоқтатқан 

Тіреулі алтын сырығың

Ортасынан қырқылса—

Осы арасын білмедім. 

Аман келсе, жақсы еді,

Менің жалғыз ағам-ай.

Үшінші көрген түсіңді,

Және, ана, жориын,

Түсіңде көрген ісіңді.

Асқар биік тау жақтан

Борасындап жел соққан, 

Шыға қашқан асауды 

Жібере тартып, тоқтатқан

Талдан кескен құрығың

Ортасынан үзілсе—

Табылмаса қиюы, 

Не қылып келсін қиюы... 

* * *

...Жақындап келіп қонған күн

Әділдің тапқан анасы—

Емшек берген данасы 

Сол күні жатып, түс көрді.

Шақырып алып қасына

Ілиядай сұлуды,

Көрген түсін сөйледі:

—Айналайын Ілия,

Бүгін менің түсімде,

216

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

Шын ұйқымның ішінде

Асқар биік қара тау,

Алтын сарай, қалама-ай,

Асқар тау келіп құлап жүр.

Бұл не болар, балам-ай?

Екінші көрген түсімде

Ақ үйімнің төрінен

Аяғы жоқ, басы жоқ

Бір ақ дария ағып жүр.

Бөгесем де, болмады,

Ағыны бұзып, тұрмады.

Бұл не болар, шырағым?

Үшінші көрген түсімде

Ақ үйімнің төріне

Кілең жақсы келіп жүр,

Ақ батасын беріп жүр,

Соны көзім көріп жүр.

Бұл не болар, шырағым?

Төртінші тағы түс көрдім,

Түсімде мұндай іс көрдім:

Томағасы алтыннан, 

Аяқ бауы жібектен,

Бір қаршыға құс көрдім,

Өзін еркін бос көрдім.

Оң жағымнан күн туды,

Сол жағымнан ай туды.

Бұл не болар, шырағым?

Жорып бер менің түсімді,

Естісе, қызым, құлағың!

Сонда қызы жорыды:

—Айналайын, анам-ай!

Асқар тау келіп құласа-ай

Алтын сарай қалаңа-ай, 

Асқар таудай бақ қонып,

Әділге ықпал тап болып,

Кеткен Әділ балаң-ай

Саламат келіп Қырымға, 

Хан болады екен ағам-ай,

216

217

ЭПИКАЛЫҚ ЖЫРЛАРДАҒЫ ТҮС ЖӘНЕ ОНЫ ЖОРУ КӨРІНІСТЕРІ

Көрінген екен соған-ай. 

Қарасай, Қази—қос батыр,

Әділменен үш батыр,

Жаңылмасам, анам-ай,

«Жоры» десең маған-ай.

Екінші көрген түсіңде

Ақ үйіңнің төрінен 

Ағып жүрсе бір дария,

Бөгесең де, болмаса,

Ағыны бұзып, тұрмаса,

Мұның несін сұрайсың,

Менің көкем келгесін,

Озады екен халқынан,

Асады екен шарқынан.

Дұшпаны кешіп өте алмас

Алды менен артынан, 

Осындай суды шалқыған. 

Үшінші көрген түсіңде

Ақ үйіңнің төріне 

Кілең жақсы кіргені,

Ақ батасын бергені—

Менің көкем келгесін, 

Халқын аман көргесін, 

Жұртын жинап той қылар,

Жұрттан салтын оздырып. 

Мен жорысам, осылай,

Озып келіп алдымен, 

Қуантады екен, анам-ай,

Қарасай деген досың-ай,

Көріпсің, кемпір, осыны-ай.

Төртінші тағы түс көрсең,

Түсіңде мұндай іс көрсең,

Томағасы алтыннан, 

Аяқ бауы жібектен, 

Бір қаршыға құс көрсең—

Әділ хан балаң болғаны.

Өзін еркін бос көрсең—

Босатып жаудан алғаны.

218

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

Оң жағыңнан күн туса—

Қарасай досын болғаны.

Сол жағыңнан ай туса—

Қази досың болғаны.

Әділ хан досың босатып,

Қанды Орақтың баласы

Ортасына алғаны.

Түсіңді, ана, жорыдым.

Жоқ екен түстің жалғаны...

* * *

...Шыққан күні Әділдің 

Ақ сүт берген анасы, 

Ол—ақылдың данасы, 

Түнде жатып түс көрді. 

Өзі жорып ол түсті, 

Қуанып, көңлі хош болды. 

Ұйқыдан көзі оянып, 

Көрген түсін сынатып, 

Ілия қызын жұбатып, 

Бәйбіше ханым сөйлейді: 

—Басыңды көтер, қызым-ай! 

Ойдағы бағлан қозым-ай! 

Мен бір бүгін түс көрдім. 

Осы көрген түсімді, 

Айналайын қызым-ай, 

Жорып берші өзіме-ай. 

Асқар биік Алатау 

Үстіме келіп құлап тұр.

Бұл не болар, шырағым? 

Аяғы жоқ, басы жоқ, 

Ағып кетті дария су. 

Сүттей ақ дария 

Ақ дарияның түбінен 

Сарқырап ағып, тасып тұр. 

Бөгесем де, тұрмайды, 

Бұрынғыдай болмайды. 

Бұл не болар, шырағым? 

218

219

ЭПИКАЛЫҚ ЖЫРЛАРДАҒЫ ТҮС ЖӘНЕ ОНЫ ЖОРУ КӨРІНІСТЕРІ

Және жатып түс көрдім. 

Түсімде бұндай іс көрдім: 

Томағасы алтыннан, 

Аяқ бауы жібектен, 

Бір қаршыға құс көрдім,

Қолыма еркін қонып жүр. 

Ақ орданың ішіне 

Жақсы адамдар келіп жүр. 

Бұл не болар, шырағым? 

Түнде жатсам, түсімде, 

Жалғыз қызым, есімде, 

Елестеп келіп көзіме, 

«Әділ екен» деп едім, 

Еркін жүзін көрмедім, 

Оң жағынан ай туып, 

Сол жағынан күн туып, 

Жүр екен ағаң, қарағым. 

Бұл не болар екен, шырағым? 

Сонда Ілия сөйлейді: 

—Шынымен тілек тілесең, 

Қабыл екен тілегің! 

Тілегіңді Жасаған 

Берген екен саған-ай! 

Бүгін жаудан Әділің 

Шыққан екен аман-ай. 

Алтын сарай—үйіңе 

Асқар тау келіп құласа—

Асқар таудай бақ қонар. 

Сарқырап аққан дария су, 

Бөгесең де, тұрмаса—

Батырдан дұшпан өте алмас, 

Алды түгіл, артынан. 

Көрінген шығар соған-ай. 

Алтын сарай үйіңе 

Жақсы адам жиналса—

Жұртын жинап, той қылар досына-ай. 

Айналайын, көрінді жақсы түсің-ай. 

220

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

Бір қаршыға құс көрсең—

Әділ—балаң болғаны-ай, 

Бүгін шығып, қонғаны-ай. 

Оң жағыңнан ай туса— 

Қарасай—досың болғаны-ай. 

Сол жағыңнан күн туса— 

Қази—досың болғаны-ай. 

Әділ досын шығарып, 

Ортасына алғаны-ай. 

Қайғысы кетіп барады, 

Шамшырағы жанғаны-ай,

Әділ жалғыз болғаны-ай, 

Жау қолынан босанып, 

Жүрегінің жарылған. 

Түсіңді, шеше, жорыдым. 

Жоқ екен бұнда жалған-ай. 

Осының бәрін ойласам, 

Әуелде солай жазған-ай... 

11. ЕР САЙЫН

...Аюбике сол сұлу

Түнде жатып түс көрді,

Түсінде талай іс көрді,

Өз басына күш көрді.

Таң сәріден тұрыпты,

Екі етегін түріпті,

Енесіне келіпті:

—Мен бүгін бір түс көрдім,

Жауырыным тола қара шаш

Жайылыңқы көрінді.

Бедерлеген бес тырнақ

Қанға малыңқы көрінді.

Шешем берген боқшасы

Шашылыңқы көрінді.

220

221

ЭПИКАЛЫҚ ЖЫРЛАРДАҒЫ ТҮС ЖӘНЕ ОНЫ ЖОРУ КӨРІНІСТЕРІ

Жауда жүрген балаңның

Астында жүрген Ақбозат

Құйрығы келте көрінді.

Қолына алған ақ сүңгі

Ортасынан, әй, ене,

Үзіліңкі көрінді.

Сонда енесі жорыды:

—Жауырынның толған қара шаш

Жайылыңқы көрінсе—

Ертеменен қой қыдыр,

Енеңнің сөзіне нан, балам!

О да соған көрінсін!

Бедерленген бес тырнақ

Қызыл қанға, ә, балам,

Малыныңқы көрінсе—

Таң да, тал түс болғанда,

Қызылменен боятсаң,

О да соған көрінсін!

Жауда жүрген баламның

Астындағы Ақбозат

Құйрығы келте көрінсе—

Жау қарасын көргенде,

Ақ құйрығын сүзген-ді.

Қасындағы жолдасы

Жау көрмеген жамандар,

Жаннан күдер үзген-ді.

Қолына алған ақ сүңгі

Ортасынан, ә, балам,

Үзіліңкі көрінсе—

Жүрген шығар жалғызым

Қалмақтың белін сындырып.

Келеді екен жалғызым

Барған ісін тындырып,

Жамандарға қуғызып.

Келе жатыр қырық жігіт

Аяғына су өтіп,

Маңдайынан күн өтіп...

222

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

жүктеу/скачать 1,94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: