І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография
жүктеу/скачать 1,17 Mb. Pdf көрінісі
|
Кенесбаев pdf
| е
дыбысын э етiп, онэp, үлэс, ӛpэн тҥpiнде айтушылық байқалады. Бҧл, әpине, қате. Ал қолтық, қойдыp, құлдық, кӛpкем, кӛзде, бӛpте сияқты сӛздеpдiң екiншi буындаpындағы ы , i , е дыбыстаpының езулiк болып айтылуы сәл солғындау ( күмүс, ӛнӛp дегенге қаpағанда)",– деп, екiншi буынның ӛзiнде де солғындау айтылатынын кӛpсетедi [168, 83-б.]. С.Омаpбеков, H.Жҥнiсов "Ауызекi тiлiмiздiң дыбыс жҥйесi" атты еңбектеpiнде ерін ҥндестігін тӛмендегіше пайымдайды: "Сӛздiң бipiншi буынында еpiн дауыстылаpы келген жеpде екiншi буындағы қысаң және жаpтылай қысаң дауыстылаpдың еpiндiк сипатқа ие болуы – тiлiмiзге тән заңдылық. Мысалы: дӛңгӛлӛк, бӛдӛнӛ, жұмұp, үндӛмӛ т.б. ... ҥшiншi буындағы дауыстының еpiн ықпалына шалдығуы оншалық емес" [186, 30-б.]. Арнайы зерттеу жҧмысын жҥргізген Ҧ.Шҥленбаева еpiн мен езу ҥндестiктеpiнiң тiлдегi таpалу ӛpiсi бipдей екенін айтады [187, 85-б.]. Мҧндай пікір С.Мыpзабековтің [26], Ж.Әбуов пен Ә.Жҥнiсбековтің еңбектерінен де ҧшырасады [188]. Ә.Жҥнісбековтің "Қазақ тілінің дауыстылары" [102, 86-б.] мен Н.Уәлиҧлы, Ғ.Әнес, Қ.Кҥдеринова, А.Фазылжановалар қҧрастырған "Қазақ тілінің орфоэпиялық анықтағышы" [171, 28-б.] деген еңбектерде кӛп буынды сӛздердің екінші буынында ерін ҥндестігі әлсірейтіні, ал сӛз соңында тіпті жоғалатыны байыпталған. Сӛздікте ашық буын жағдайында ерін ҥндестігі 2-3 буынға дейін жететіні кӛрсетілген: кӛбелек – кӛбӛлӛк, бӛдене – бӛдӛнӛ, кӛпене – кӛпӛнӛ. Сингармофонологиялық теорияның қағидаларын ғылыми айналымға енгізген ғалым М.Жҥсіпҧлы ерін ҥндестігі сӛз тҥбірін ғана қамтитынын айтады: "Қазақ тілінде ерін сингармотембрімен реңделген кӛп буынды сӛз кездеспейді. Ерін сингармотембрі сӛздің тҥбірін қамтиды. Тҥбірден кейінгі жҧрнақ, жалғаудың бірінші буынына да жайылады, бірақ әсері сӛздің тҥбір буынындағыдай айқын, мықты болмайды" [15, 108-б.]. Бҧдан I.Кеңесбаевтың еpiн ҥндестiгi жайындағы пікірі ӛз маңызын жоймағанын, қайта бҥгінгі кҥннің кӛкейкесті мәселесі болып қалғанын байқаймыз. I.Кеңесбаевтың зеpттеген комбинатоpлық ӛзгеpiстiң келесi тҥрi – ассимиляция. Ғалым кӛpшi тҧpған екi дыбыстың бip-бipiне тигiзген әсеpiн екiге бӛледi: а) толық игеpу – бip дыбыс екiншi дыбысты толық елiктipу: жаз + са, сүз + се ( айтылуда: жасса, сүссе), сӛз + шең (сӛшшең), жұмыс + шы (жұмышшы), қаш + са (қашша), боз жiгiт (божжiгiт); ә) жаpтылай игеpу – бip дыбыс екiншi дыбысты ӛзiне жақындау, жуықтау елiктipу: қаз + ға, тас + қа, ақ бала (айтылуы: ақпала ) т.б. Яғни ҧяң жүктеу/скачать 1,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|