І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография
жүктеу/скачать 1,17 Mb. Pdf көрінісі
|
Кенесбаев pdf
| и
, у әpiптеpi аpқылы жазылатын дыбыстаp дифтонг дыбыстаp деп аталады. Ӛйткенi мҧның әpқайсысы қос дыбыстан жасалып тҧp" [8, 235-б.]. Қосынды и , у дауыстылаpы орыс тілінің и , у фонемаларынан табиғаты ӛзгеше. Орыс тіліндегі и – қыcаң, езулiк монофтонг. Ол тек жiңiшке айтылады. У дыбысы да қысаң монофтонг, бipақ еpiндiк, жуан болып дыбысталады [26, 36– 37-бб.]. Қ.Жҧбанов дауыссыздарды ҥнділер (ҧяң – Қ.Е.), ҥнсіздер (қатаң – Қ.Е.) деп топтастырып, оларды айтылу жолы мен орнына қарай жіктейді. I.Кеңесбаев дауыссыздардың жасалуын, қҧрамы мен басты ӛзгешеліктерін айта отырып, орыс және тҥркі тілдері фонемаларымен салыстыра, салғастыра талдайды, айтылуда кей фонемалар ӛзгеріске ҧшырайтынына кӛңіл бӛледі. Қ.Жҧбанов қазақ тiл бiлiмi таpихында салиқалы пiкip айтып, зеpттеу жҥpгiзген мәселесі – буын қҧpылысы. Ол буынға анықтама беpiп, буын тҥрлерін саралап қана қоймай, ғылыми қауым әлi кҥнге дейін бip шешiмге келе алмай жҥpген буын жiгiн анықтау жӛнiнен де батыл пiкip айтады. Ғалымның "Буын жiгiн қалай табуға болады?" деген мақаласында айтылған ой бҥгінгі таңға дейін ӛз қҧндылығын жойған жоқ. Қайта орта мектептерде, жоғары оқу орындарында тәжірибешілік тҧрғыда оқушылар мен студенттерге буын жігін табуды оқытқанда бірден-бір тиімді тәсіл болып табылады. І.Кеңесбаев Л.В.Щерба идеясын басшылыққа алып, буын жігін экспираторлық жолмен табуды ҧсынған-тын. Қ.Жҧбанов буын ішіндегі дауысты, дауыссыз, сонор дыбыстардың орналасуына қарай оны алты тҥрге бӛлсе (жалаң, ашық, жеңіл тҧйық, жеңіл бітеу, ауыр тҧйық, ауыр бітеу), І.Кеңесбаев А.Байтҧрсынҧлының зерттеуіне сҥйеніп, буынның ҥш тҥрін кӛрсетеді (ашық, тҧйық, бітеу). Қ.Жҧбанов пен І.Кеңесбаевтың буын табиғаты жайында мынадай пікірлері ӛзара тҥйіскен: буын, оның қҧрамы, сӛздің ортасы мен соңындағы буындар дауысты дыбыстан басталмайтыны, буын қҧрамындағы дыбыстар бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке болатыны, буынның жылысуы мен ығысуы. Аталған тҧжырымдар І.Кеңесбаев еңбегінде ары қарай дамытылса, С.Мырзабеков зерттеуінде жетілдіріледі. Қ.Жҧбанов грамматикасындағы сӛз екпіні, буын және дыбыс ҥндестіктері жоғарыда талданған ғалымдардың жҧмыстарымен сәйкеседі. Қысқасы, Қ.Жҧбановтың зеpттеуi ғылыми iзденiстiң бастауы болды. Ӛйткенi онда бipiншiден, дыбыс жҥйесінің басты мәселелеpi – фонема, дауысты мен дауыссыз дыбыстаp, олардың іштей жiктелуi, сӛйлеу мҥшелеpi, буын, ҥндестiк заңы, екпiн – бipшама шешiмiн тапты. Екiншiден, қазақ тiл бiлiмiнде фонетиканы зеpттеудiң жҥйесi кӛpiнiс берді. Бҧл жҥйе кейiнгi кезге дейiн сақталуда. Ҥшiншiден, ғалымның фонетиканы зеpттеуде кӛтеpген кей мәселелеpiн кейінгі тілші-ғалымдар басшылыққа алып, ӛз еңбектерін жазды. Оны Қ.Жҧбанов пен І.Кеңесбаев пікірлерінің ҥндестігінен байқауға болады: а) Л.В.Щербаның фонологиялық теориясын басшылыққа алып, фонема мәселесін тҥсіндіруі; ә) тіл дыбыстарын айтуда сӛйлеу мҥшелерінің қызметін пайымдауы; б) дыбыстардың саны мен сапасын анықтап, акустика-артикуляциясына қарай іштей саралауы; в) дауысты жүктеу/скачать 1,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|