П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
С Ш Ж А С А М П Л Ы Л ІМ ІШ Ң Ж ЬК Е САЛАСЫ
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| С Ш Ж А С А М П Л Ы Л ІМ ІШ Ң Ж ЬК Е САЛАСЫ
219 құрамындағы сыңарлардың мағынасымен қаты- сы на сүйенген дұрыс көрінеді. Күрделі сөздің құрамындағы бір сыңардың м ағы насы ескеріл- месе, оның жалпы мағынасы ашылмайды. Кері- сінш е келесі сыңардың м ағы насы ескерілмей, күрделі сөздің тұтас м ағы насы түсіндірілмейді. М ысалы, он бір, отыз бес сияқты күрделі сөздің мағынасы - осы күрделі сөздер құрамындағы жеке сыңарлардың мағы насы нан құралған жеке сан- ды қ ұғымның аты. Мысалы, он, бфдеген сөздер, екі санны ң атауы, ал жүз он бір деген 3-санны ң атауы, бұл атау ж оғары дағы 2 сан атауынсыз берілмейді. Отыз бесдеген дәл сол сияқты. Бұл күрделі сөздердің сыңарларын өзгертсек, мағына өзгереді. Осы ұғымдарды білдіру үшін, оның осы сыңарлары қатысуы міндетті. Ал сөз тіркесінің құрам ы ндағы сы ңарлар- ды ң бәрі ж иналы п, күрделі сөздегідей біртұтас лексикалы қ м ағы на бермейді, олар бір атау жа- самайды, сөз тіркесінің құрам ы ндағы әр сөз сөйлем құраушы жеке мүше, жеке дербес мағы- налы сөздер. Күрделі сөздің құрам ы нда неше сы ңар болса да, ол сөйлем нің бір мүшесі ғана болады. Бұл - күрделі сөздер мен сөз тіркесінің өзіндік айырмашылықтары. Рас, тұрақты тіркес пен күрделі сөзге кел- генде, бұл айырма әлсіз болып шығады. Өйткені тұрақты сөз тіркесінің құрамындағы сөздер, сы- ңарлар ерікті соз тіркесіндегідей оз дербестігін сақтамаған. Тұрақты сөз тіркесінің м ағы насы н о н ы ң с ы ң а р л а р ы н ы ң м а ғ ы н а с ы а р қ ы л ы түсіндіруге болмайтын кездері көп, өйткені олар- ды ң м ағы насы идиомалану арқы лы жасалады. Мысалы, ит өлген жер деген тұрақты тіркес “алы с” деген м ағы наны білдіреді, ол м ағы на- ның осы тіркестің құрам ы ндағы сыңарларды ң мағынасына қазір қатысы жоқ. Ал күрделі сөздің м ағы насы оны ң сы ңарлары ны ң м ағы насы на қатысты болады. Ж алпы алғанда, туынды сөздің құрамының бөлуге келуінің белгілік мәні бар. Сөзжасамдық талдауда сөздің құрамының, туынды сөздің жеке бөлімдерден құралуы және туынды сөз бен оған негіз болған сөзге бөлінуіне көңіл бөлу, назар аудару қажет. М ысалға, әнші, биші, жұмысшы, жазушы де- ген туынды сөздерді алайық. А лғаш осы сөздер жасалғанда, олардың жасалуына әя, би, жұмыс, жазу деген сөздер және мамандық мағынасын ту- дыратын -шы, -ші жұрнағы қатысқан. Ән, би, жұмыс, жазу деген сөздер мен одан жасалған әнші, биші, жұмысшы, жазушы деген сөздердің мағынасы ба- сқа-басқа ән, би, жұмыс, ж ш у дегендер жансыз зат- ты қ ұғы м ды білдірсе, ол арға қ осы л ған -ш ы жұрнағы сол заттармен байланысты мамандықты игерген адам туралы ұғымды білдіреді. Туынды сөз ж асауға негіз болып тұрған сөздердің м ағы - насынан басқа м ағы на туып, басқа сөз жасалды. Басқаша айтқанда, туынды сөз бар жерде оның жасалуына негіз болған екінші сөз болады. С он- ды қтан туынды сөз бен оған негіз болған сөз екеуі жұп сөз құрайды. Әр туынды сөзге қаты с- ты 2 сөздің болуы міндетті белгі саналады. Өйткені туынды соз білдіретін ұғым туынды создің екінші сы ңары ны ң мәніне бағы ны ш ты , себебі туынды сөздегі мағына екінші сыңардың мағынасынан жа- салады. М ысаты, дэрігер - дэрі, емхана - ем, ауыр- лы қ - ауыр, өнім - өн, сыншы - сын сияқты мысал- дарда жұп сөздің екінш і сы ңарлары туынды сөздің, туынды түбірдің қандай сөзден ж асалға- нын көрсетіп тұр. Екінші ж ағы нан ол сәздер ту- ынды түбірдің, туынды создің м ағы насы ны ң қай сөздің м ағы насы ны ң негізінде ж асалғаны на ай- ғақ. Өнерпаз, білгіш сөздерін туынды сөздер деп санауға тілдегі өнер, біл сөздерінің бары дәлел бола алады, өнерпаз, білгіш деген сәздер тілде онер, біл деген сөздердің барын көрсете алады және солар- дың негізінде жасалған. Туынды сөз негіз сөзден кейін ж асалғандық- тан, өның құрамы екі мөрфемалы бөлуы міндетті. Басқаш а айтқанда, өны ң құрамында алғаш қы негізгі мөрфемалы бөлуы керек және өдан туын- ды сөзді жасаушы тағы бір негізгі мөрфема не- месе қөсы м ш а я ғн и сәзж асам ды қ ж ұрнақ бөла- ды. Бұл туынды сөздің құрамы екі мөрфемалы бөлады деген соз. Олар: негізгі мөрфема және сәзж асам ды қ ж ұрн ақ немесе 2-негізгі морфема (соңғы күрделі создерде). Бұл - туынды сөз бір мөрфемалы бөла алмайды деген сөз. Бұл заңды- л ы ққ а тек лекси ка-сем ан ти калы қ тәсіл арқылы ж асалған туынды сөздер ғана қайш ы келеді. О сымен байланы сты мына ж ағдай есте бө- луы керек. Екі мөрфемалы сөз атаулының бәрі туынды сөз бөла бермейді. Мысалы, қалада, қалам- мен, кітаптан сияқты екі мөрфемалы сөздер сөйлемде көп кездеседі, бірақ өлар туынды сезге жатпайды. Бұл келтірілген мысалдар - мөрфөлө- гиялық талдаудың мәселесі. М өрфөлөгиялық тал- дау сөздің құрамындағы түбір мен жалғауды ажы- ратып, өның екі мөрфемалы екенін я көп мөрфе- малы екенін кәрсетеді, бірақ өлардағы жалғаулар сөйлем ішінде қызмет атқарады. Сөйлемсіз жер- де өлардың түбір мөрфемасы ғана қалады. |