П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

Кіріккен сөздер құраіМындағы сыңарлары 
дыбыстық құрамын толық сақтамай, немесе түрлі 
д ы бы сты қ өзгерістерге ұшырау арқы лы бір- 
бірімен м ағы на ж ағы нан да кірігіп, ықш ам да- 
лы п, біртұтас сөзге айналған создер. М ысалы, 
экел (алы п+ кел), эпер (алып
+ 
бер), әкет (алып
+ 
кет), биыл (бұл
+ 
жыл), бүгін (бүл
+ 
күн), сәресі
(сахар
+ 
асы), ағайын (аға
+ 
іні), карлығаш (кара
ала кұс), білезік (білек
+ 
жүзік), сексен (сегіз
+ 
он), токсан (тоғыз
+ 
он), ышкыр (іш
+ 
кұр), бел-
беу (бел
+ 
бау), кайтіп (қалай
+ 
етіп), түрегел
(тұра кел), белуардан (бел
+ 
буардан), ендігэрі (ен-
дігіден
+ 
эрі), ашудас (ашу
+ 
тас), сойтіп (солай
+ 
етіп), ойтіп (олай
+ 
етіп), бірдеме (бір
+ 
неме),
біресе (бір
+ 
ерсе), қолғанат (қол
+ 
қанат)
т.б.
Келтірілген кіріккен сөздердің сыңарлары 
үлкен өзгеріске ұш ыраған, бұлардың ішінде бір 
сыңардан бір ғана дыбыс қана сақталып, создің 
құрамындағы дыбыстары өте ықшамдалғандары 
бар. М ысалы, 
алып кел
етістігіндегі 
алып
сөзінің 
қы сқарғаны сонша, оның алғаш қы дауысты ды- 
бысы ғана өзгеріспен сақталған. Осындай қы с- 
қару 
биыл
кіріккен сөзінің алдыңғы сыңарыны ң 
а л ғаш қ ы д ау ы ссы з ды бы сы ған а сақтал ы п
кіріккен. 
Қарлығаш, білезік, сексен, тоқсан, сойтіп,
бүйтіп, өйтіп
сияқты кіріккен сөздердің сыңар- 
лары үлкен өзгеріске түсіп, ықшамдалған. Бірақ 
кіріккен сөздер үшін сы ңарлары ны ң ды бы ста- 
луы ж ағы нан үндесуі, кейбір ды бы стары ны ң 
өзгеруі де жеткілікті. Ондай кіріккен сөздер тілде 
баршылық.
Тілімізде кіріккен создер аз емес, бірақ олар- 
дың көбінің құрамы қазір сыңарларға ажырату- 
ға келмейтіндей, сыңарларының жігі сақталма- 
ғанды қтан, оларды кіріккен сөз деп танылмай 
жүргендері де мол болуы мүмкін. Мысалы
,мүрап,
циібалдырық, бэрекелді, жаракімалла, о тоба, япыр-
май, ойпырмай, апырай, эттегенай, былтыр
сияқ- 
ты кіріккен сөздердің 
с ы ң а р л а р ы н
ғалымдардың 
дэлелдеуі арқылы ғана білеміз. Олардың қазіргі 
құрамы сыңарларының 
мир (амир), аб, табан
түрық, барақа аллаһу (алла саған бақыт берсін), я
рақым (бер) алла, истиғфару аллаһу (алла кешірсің)
я пірім-ай, ой пірім-ай, а пірім-ай, эйт деген-ай,
бір жыл дүр
создерінен тұрагынын қазір құра- 
мына қарап ажырату мүмкін емес. Бұл кіріккен 
сөздердің м ағы насы бірігіп, сы ңарлары оте 
ы қш ам далы п, өзгеріп, біртұтас м ағы н а мен 
біртұтас дыбысты қ құрамға көш кенін нақты, 
аны қ корсетеді. Ал осы сияқты үлкен өзгеріске 
түсіп, сыңарларының жігі сақталмаған, ғылым- 
да анықталмаған, танылмаі ан кіріккен сөздер коп
болуы да ықтимал, олар келешекте анықталуы 
мүмкін.
Сонымен, кіріккен соз деп құрамындағы сы- 
ңарлары дыбысты қ озгеріске ұш ыраған, қазір 
біртұгас дыбыстық құрам ға көшіп, біртұтас лек- 
си кал ы қ м ағы н ан ы білдіретін, сөйлемде бір 
сұраққа жауап беретін, сойлемнің бір мүшесі қыз- 
метін атқараты н, бір екпінмен айтылатын сөзді 
айтамыз.
Біріккен, кіріккен сөздердің эрқайсы сы да 
тілдегі бір лекси калы қ бірлік болып саналады. 
Сондықтан олар сөзді тану үшін қойылатын бар- 
лы қ белгіге сай келеді, барлы қ басқа создер си- 
яқты олар сойлемге дайын қалпында алынады. 
М ысалы: 
Қүлагер бэйгеге қосылды
(Ж ансүгіров). 
Ж ам ал мен Олжабек қосылғалы он шақты жыл
отті
(М ұстафин). 
Егін жинау жүмысы оңтүстік
Көкшетау, Айыртау аудандарында қызу қаркын-
мен өтті
(М ұқанов).
Осы м ы с ал д а р д ағы
Қ ұлагер, О лж абек,
оңтүстік, Көкшетау, Айыртау
деген біріккен сөздер 
осы сойлемдерге дайын қалпында алынған, сон- 
дықган олар сөйлемнің қажетіне қарай осы сойлем- 
дерде і ана осы тұлғада қолданылыгі тұрған жоқ. 
Олар дэл осы тұлғада, осы құрамда кез келген 
басқа сойлемдерде де қолданыла береді, ойткені 
олар осы сойлем құры лы сы ны ң қажетіне бағы - 
нышты емес.
Тілдің создік қорындағы мұңдай лексикалық 
бірліктердің құрамында зат есім + зат есім, сын 
есім + зат есім, зат есім + етістік, сан есім + зат 
есім, есімдік + есімдік, етістік + етістік т.б. сөз 
таптары қолданыла береді.
Зат есім + зат есім үлгісімен жасалған біріккен 
сөздер тілдегі ең үлкен топ. Оның ішкі түрлері де 
мол. М ысалы, 
қаламсап, қасқырмасақ, майсоқта,
мұздысіяқ, мысыққұйрық, оттегі, огізшағала, огешиоп,
олеңқияқ, сабыншөп, еабасы, сутегі, тайтүяқ, еңбекақы,
киікоты, уіиөп
т.б.
Сын есім + зат есім үлгісі де біріккен сөз 
жасаудағы онімді үлгіге жатады. Мысалы, 
сарыбу-
ын, сарыкүйік, сарысу, ақауыз, ақбас, ақиық, ақкіс, ақсслеу,
алабұға, атқоржын, кокмайссі, кокжотел, көксағыз,
қарақұрт, қараөкпе, қызыщұйрық, қызыл от
т.б.
Зат есім + етістік үлгісінде де біраз біріккен 
создер жасалі ан. Мысалы, 
атқамінер, орынбасар,
қаптесер, итемген, итпию, күнбағар, күнбатыс, күнба-
ғыс, күниіығыс, қаныпезер, колтума, сусімір, сүлесоқ,
тайсалу, тайталасу, түйесора, түйесіңірі.Ь.
Бұл үлгі боііынш а кісі аттары да жасалған: 
Құдайберген, Тэңірберген, Ертуған, Ұлтуған, Үлту-
ар.

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: