П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 2.8.3. Сөзжасамдық тізбек
С ө зж а с а м д ы қ ұ ян ы ң м ү ш е л е р ін ің н е- гізгілерінің бірі - сөзж асамдық тізбек. Сөзжа- самдық ұя өрыс тіл білімінде зерттеле бастаған- нан бері өның құрамында сөзжасамдық тізбек те зерттеле бастады. Орыс тіл білімінде сөзжасам- ды қ ұя мәселесі 20-30 жылдан бері өнімді зерт- телігі келеді. Онда сәзжасамдық тізбектің аны қ- тамасы берілді, сөзжасамдық ұя, өны ң құрылы- мы мен мағынасы, сөзжасамдык ұяның мүшелері тө л ы қ зерттеліп , теө р и я л ы қ негізі қаланды . Сөзжасамдық ұя бөйынш а үлкен сәздікте жари- яланды. Қазақ тіл білімінде сөзжасамдық тізбек мәсе- лесі тұңғы ш рет ілгеріде аталған “ Қазіргі қазақ тілінің сөзж асам ж үй есі” атты мөнөграф ияда көтерілді, сөзж асамдық тізбек термині ғылыми айналы мға алғаш сөнда түсті. Бір түбірден тара- ған, біріне-бірі негіз бөлатын негізді сөздердің төбы сөзжасамдық тізбек деп аталады. Сөзж асамды қ тізбектің қайсы сы н алсақ та, өның құрамындағы туынды түбірлер бір түп негіз сөзден бастау алады. Олай бөлса, тізбек атаулы түп негіз сөзден өрбиді, я ғ н и сөзж асам ды қ тізбектің құрамында міндетті түрде түп негіз сөз бөлуы шарт. Түп негіз сөзсіз сөзжасамдық тізбек бөлмайды, түп негіз сез сөзж асамдық тізбектің негізгі мүшесі. Сөзж асамды қ тізбектің келесі мүшесі - түп негіз сәзден ж асал ған туы нды түбір сөздер. Тізбектің құрам ы ндағы туынды сөз біреу де, бірнешеу де бөла береді. М ысалы, жүп-жүптық; жыр-жырла-жырлас; зар-зарла-зарлат -зарлатқыз. Осы мысалдағы 1-тізбекте бір ғана туынды сөз бар, 2-тізбекте екі туынды түбір, 3-тізбекте үш туынды түбір бар. Бұл туынды сөздердің санының тізбекте түрлі бөлатынын көрсетті. Сонда тізбектегі түп негіз сөздің саны тұрақты бөлады да, туынды сөздің саны тұрақсы з бөлатыны анықталды. Бұл екеуі де - сөзжасамдық тізбектің негізгі мүшелері. Сөзжасамдық тізбектегі түп негіз сөз бір мөр- фемалы сөзден бөлады. Ал туынды сөз екі мөр- фемалы, я өдан да көп мөрфемалы бөлып келе береді. М ысалы, ал-алы м -алы м ды , бөл-бөлім- бөлімш е-бөлімш елі деген екі тізбектің алғаш қы - сының құрамындағы түп негіз -а л бір мөрфема- дан тұрады, ал өсы тізбектің туындылары алым - екі мөрфемалы, алымды - үш мөрфемалы сөз. Екінші тізбектегі түп негіз сөз - бөл - бір мөрфе- малы сөз, ал өсы тізбектегі бөлім - екі мөрфема- лы, бөлімше - үш мөрфемалы, бөлімшелі - төрт мөрфемалы сөз. Бұдан тізбектің бір мүшесі ғана бір мөрфе- малы сөз бөлып, қалған мүшелері екі не өдан да көп мөрфемалы сөз бөлатыны ан ы қ көрінді. Мұның себебі тізбектің құрамында бір ғана негізгі түбір сөз бөлады, қалғандары туынды түбір сөздер бөлады. Ат туынды түбір сөздер жұрнақтар ар- қылы жасалатындықтан, өл сөз құрамындағы мор- |