П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 274
СӨЗЖАСАМ Ал тізбектердің бәрінің құрам ы н да оны аяқтауш ы сөз бар, одар туынды сөздер. Бірақ әр тізбекті аяқтауш ы сөз әр түрлі, тізбекті аяқтау- шы сөз тек бір тізбекке ғана қатысты. М ысалы, біл —> білім білімді —> білімділік; біл —> білгір —> білгірсі —> білгірсін; біл —> білім —> білімдар —> білімдарсы деген 4 сөзжасамдық тізбекті алайық. Бұлар - бір сөзжасамдық ұяның тізбектері. Сон- ды қтан оларды ң түп негіз сөзі - біл осы тізбек- тердің бәріне ортақ. 4 тізбектің бәрі біл түп негіз сөзден басталған. Б ірақ әр тізбекті аяқтайты н сөз әр түрлі. 1 - тізбек білімділік туынды сөзіне аяқталған, 2 - тізбек білгірсін сөзіне, 3 -тізбек білімпаздык сөзіне, 4 - тізбек білімдарсы сөзіне аяқталған. Бұл мысалдар бір сөзжасамдық ұяның тізбек- терінің түп негіз сөзі бір болғанда да, оларды ң аяқтауш ы сөзі түрлі болатыны ан ы қ дәлелдеп тұр. Ол осы тізбектерге ғана емес, тізбек атау- л ы ға тән заңды лы қ. Бұл заңды лы қ бір сөзж а- самды қ ұяны ң тізбектеріне де, түрлі сөзж асам - ды қ ұяны ң тізбектеріне де ортақ заңдылық. Сөзжасамдық тізбектің құрамындағы туын- ды түбір сөздер бір сөз табы на да, түрлі сөз та- бына да қаты сты бола береді. Әрине, оларды ң түрлі сөз табы на жататын туынды сөздер болуы жиі кездеседі. М ысалы, өн —> өнім —> өнімпаз —> өнімпаздык деген тізбекте туынды зат есімдер - өнім, өнімпаздык, туынды сын есім - өнімпаз. Бұл тізбекте туынды зат есім мен туынды сын есім жасалған. Ал піс —> пісір—> пісірт —> пісріткіз деген тізбекте тек туынды түбір етістіктер ғана жасалған. Тілде бар сөзжасамдық жұрнақтардың бәрін сөзжасамдық ұялардан көруге болады, бірақ олар түрлі сәздасамдық ұяда түрліше құрамда қызмет атқарады. М ысалы, жан —> жандан -> жандан- дыр —> жандандырт; жан —> жанды —> жанды- лык; жан —> жансыз —> жансыздан —> жансыз- дандыр; жар —> жарғы; жат —> жатак —> жа- таксыз, кыз —> кыздыр —> кыздырыс. Осы мысапдардағы 1-тізбектезатесімненту- ынды етістік, ал бұдан әрі жаңа туынды жасад- ған. Келесі тізбекте зат есімнен туынды сын есім ж асалған, туынды сын есім сөзден туынды зат есім ж асалған. 3 - тізбекте зат есімнен туынды сын есім жасалған, туынды сын есімнен туынды етістіктер ж асалған, 4 - тізбекте зат есімнен ту- ынды зат есім ж асалған. 6 - тізбекте туынды етістікгер ғана жасалған. Бұдан ш ы ғаты н қорытынды сөзж асамдық тізбектің құрамы сөз табы ж ағынан түрлі болып келеді. Бұл - сөзж асамдық тізбекте ең көп тара- ған құбылыс. Сонымен бірге созжасамдық тізбек- тердің біры ңғай бір сөз табына қатысты сөздер- ден құралуы да кездеседі. Бірақ бұл көп емес, дегенмен тек етістіктерден құралатын тізбектер біраз екені байқалады. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|