П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 276
СӨЗЖАСАМ құбылыс болады да, сөзжасамдық тарам одан көп кіші тілдік құбылыс болады. Өйткені, бір сөзжа- самдық ұяда бірнеш е сөзжасамдық тарам оры н ала береді. М ысалы, жол тұп негіз сөзден жа- салған сөзж асам ды қ ұяда 6 сөзж асамдық тарам бар: 1) 1 -сатыда жола, жолай, жолақ, жолаң, жолда, жолдас, жолды, жолдық, жолсыз, жолшы, жолшыл, жолық туы нды лары жол деген сөзден жасалы п, бір сөзжасамдық тарам жасалған; 2) 2-сатыда ж олақ түбірінен жолақсыз, жо- лақт а, ж олақты туы ндыларынан құралған та- рам жасалған; 3) 2-сатыда жолда сөзінен жолдағыш, ж ол- дама туындылары тарам жасаған; 4) 2-сатыда ж олдассөзт ен жолдассыз, жол- дассын, жолдастық, жолдасша, жолдасшыл туын- дыларынан тұратын тарам жасаған; 5) 2-сатыда жолық сөзінен жолығыс, жо- лыққыз, Ж 0 ль/^т//>туындыларынан құралған та- рам жасалған; 6) 3-сатыда жолат түбірінен жолатқыз, жо- латтыр туындыларынан құралған сөзжасамдық тарам жасалған. Бұл — сөзжасамдық ұяның 1-сатысы мен 2- сатысында ж әне 3-сатысында ж асалған сөзж а- самдық тарамдар. Осы ұяның 2-сатысында бірден 4 сөзжасамдық тарам жасалған, қалған сатылар- да бір тарамнан ғана жасалған. Бұлар бір ұядағы сөзжасамдық тарамдар. Ал сөзжасамдық ұяның құрамындағы тарам- дар саны ж ағы нан әр түрлі. Ол сөзжасамдық ұя- ның өнімділігі, құрам ы ны ң қанш алықты күрде- лілігіне байланысты. Бір сөзжасамдық тарамнан тұратын да ұялар бар, бірнеше сөзжасамдық тарамнан тұратын да ұялар бар. Олай болса, сөзжасамдық ұялардың өнімсіз, өнімділігіне қарай, күрделілігіне, құра- мьіның ш ағындығына қарай сөзжасамдық тарам- ның саны да түрлі болып келеді. Сөзжасамдық тарам ұяның түрлі сатысынан орын алады. Алайда сөзжасамдық ұялардың 1- сатысы сөзжасамдық тарамның ең жиі кездесетін орны деуге де болады. Қалған сатыларда кейбір ұяларда сөзжасамдық тарам кездеспеуі де мүмкін. Сөзжасамдық тарамның құрамы да түрлі бо- лып келеді. С өзж асамды қ тарамның ең кішісі 2 туынды сөзден тұрады, ең көбінің құрамы 15-17 туынды сөзге дейін жетеді, одан да көп болуы мүмкін. М ысалы, 2-сатыда желдір туынды сөзінен желдірт ж әне желдірме деген екі туынды сөзден тұратын сөзжасамдық тарам жасалған. Осы си- яқты екі туынды сөзден тұратын созжасамдық тарамдар тілде өте көп. Екіден бастап сөзжасамдық тарамның құра- мы ндағы туынды сөздердің саны өсе береді. 3 туындыдан, 4 туындыдан, 5 туындыдан тұратын сияқты сөзжасамдық тарамның құрамындағы ту- ынды сөздердің құрамы осіп отырады. М ысалы, бастүп негізден ж асалған сөзжасамдық ұяда 17 туынды созден құралған сөзжасамдық тарам бар, ол осы ұяның 1-сатысындағы мынатуынды создер- ден құралған: басқар, басқы, бассыз, баста, бастай, бастан, бастас, бастау, бастық, басты, басшы, ба- сында, басындай, басмашы, баспақ, басқа, басым. Келтірілген мысалдар сөзжасамдық тарамның құрамы түрлі болатынын көрсетті. Қорыта келгенде, сөзж асам ды қ тарамның құрамы түрлі-түрлі болатыны анықталды. Осы- ларды ң ішінде тоғы з құрам ға дейінгі тарамның жиі кездесетіні байқалды. Сөзж асамды қ тарам- ның құрамы негұрлым күрделі болса, ол соғұрлым сөзжасамдық ұяны ң тізбектерін көбейтеді яғн и ол сөзжасамдық ұядағы туынды сөздердің көбе- юіне қолайлы жағдай болып саналады. Сондық- тан құрамы күрделі тарамдар өнімді ұялардан көп орын алады. Сөзж асамды қ тарам сөзж асам ды қ сатымен тікелей байланысты, өйткені созжасамдық тарам белгілі сатылардың бірінде жасалады. Сондықтан сөзжасамдық тарам тек сатының құрамында ғана болады. Ал сөзж асам ды қ саты тілде түрлі-түрлі, ол бірден төртке, кейде беске дейін жетеді. Созжа- самдық тарам осы сатылардың қайсысынан бол- сын орын ала береді. Сөзж асамды қ тарам ұяны ң барлық сатыла- рында бола беретін тілдік құбылыс болғанымен, олардағы сөзжасамдық тарамның сапасы бірдей емес. Әсіресе, ол созж асам ды қ тарамның ішкі құрылысы мен көлеміне, аумағы на қатысты. Ең ірі сөзжасамдық тарам 1-сатыда болады, 1-саты- дағы тарамның құрамындағы туындылар да алу- ан түрлі болып келеді. Сөзжасамдық тарамның ең күрделі құрамды түрі ұяның 1-сатысында орналасады. 2-сатыдан бастап тарамдағы туындылар азая бастайды. Де- мек, сөзжасамдық тарамның құрамы сатылардың түріне байланысты. Сонымен сөзжасамдық тарамның құрамының көп, аз туынды создерден құралуы оның қай сөзжасамдық сатьща орналасуына байланысты. Тіл деректері құрамы ең мол сөзжасамдық тарамдар- дың 1-сатыдан орын алатынын көрсетті. Сөзжа- |