П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

278
СӨЗЖАСАМ
С өзж асам ды қ саты дағы туынды сөздер ту- 
ынды сөз ж асайты н негіз сөз бен одан туынды 
жасаушы ж ұрнақтан тұрады.
Ж аңа сөздің жасалуына арқау, негіз болушы 
сөз бен сөз тудырушы ж ұрнақтан құралған ту- 
ынды сөз сөзжасамдық сатыны құрайды. Басқа- 
ша айтқанда, сөзж асам ды қ саты туынды түбір 
сөзден тұрады. Мысалы, 
ойла, ойлан, ойландыр
деген 
туынды түбір сөздерді алсақ, олардың әрқайсы - 
сы әр түрлі сатыға жатады. Осы үш туынды түбір
- 3 саты ны ң сөздері. Өйткені олардың әрқайсы - 
сыны ң құрамында туынды сөз жасауға негіз бол- 
ған сөз бар, олар: 
ой, ойла, ойлан
ж әне олардан 
туынды түбір жасаушы ж ұрнақ бар, олар: 
-ла, -н,
-дыр
жұрнақтары.
Саты негіз сөз бен туынды сөзді жасаушы 
көрсеткіш тен құралатын сөзден тұрса, ол талап- 
қа 
ойла, ойлан, ойландыр
туындыларының әрқай- 
сысы толы қ сәйкес.
С өзж асам ды қ саты жалпы алғанда, сөзжа- 
самдық жүйеге жатады. Өйткені сатыда туынды 
сөз жасалса, ол сөзж асам ды қ ж үйенің мәселесі. 
Бірақ сөзжасамдық сатыны одан тарырақ ұғы м - 
да алу а ң ы ғы р ақ болатыны сөзсіз. Бұл ретте 
сөзж асам ды қ саты ға ж ақы н тілдік құбылыс - 
сөзжасамдық ұя.
Сөзжасамдық саты - сөзжасамдық ұяның бір 
мүш есі. С өзж асам ды қ ұя бір түп негіз сөзден 
ж асалған түбірлес туынды сөздердің ж иы нты ғы
болса, сол туыңды сөздердің әрқайсы сы сөзжа- 
сам ды қ ұяны ң бір сатысында жасалады. С он- 
ды қтан сөзж асам ды қ саты сөзжасамдық ұяны ң 
құрамына кіретін оның мүшесі болып табылады. 
М ы салы , 
боз
—> 
бозар
—> 
бозараң
—> 
бозараңда
—> 
бозараңдат
-> 
бозараңдатқыз
деген туындылар - 
бір сөзж асам ды қ тізбектің құрам ы ндағы мүш е- 
лер. Ал бұл сөзжасамдық тізбек 
боз
сөзінен тара- 
ға н ту ы н д ы л ар д ы ң ж и ы н т ы ғ ы н а н тұ р аты н
сөзж асам ды қ ұяны ң құрам ы на кіреді я ғн и ол - 
осы ұяны ң мүшесі. Осы ұядағы ж оғары да кел- 
тірілген сөзжасамдық тізбек бес сатыдан тұрады,
1-сатыда - 
бозар,
2-сатыда - 
бозараң,
3-сатыда - 
бозараңда,
4-сатыда - 
бозараңдат,
5-сатыда - 
бо-
зараңдатқыз
туындылары жасалған.
Бұл келтірілген мысалдан тізбектегі әр са- 
тыда бір ғана туынды сөз жасалатыны анықтал- 
ды. Олай болса, саты - ұядағы туынды сөздің 
жасалатын нақты орны яғн и туынды сөз сөзжа- 
самдық сатыда жасалады. Ұяда ж асалған туын- 
ды сөз сөзжасамдық сатыда орналасады.
Д емек сөзжасамдық ұядағы барлық туынды 
сөздер белгілі сатыда ж асалған. Ұ ядағы әр ту-
ынды сөз белгілі саты ға қатысты. Бір сөзжасам- 
д ы қ ұяда қанш ам а туынды сөз болса, оның бәрі 
бір сатыда топталып тұрмайды. Олар жасалу реті- 
не қарай, белгілі жүйеде түрлі сөзжасамдық са- 
тыдан орын алады.
Туынды сөздердің сатыда қандай тәртіпте 
орналасуы алдымен туынды сөздердің қандай негіз 
сөзден жасалуына байланысты. Негіз сөздің сөзжа- 
сам ды қ ұядағы орны туынды сөздің сатьщағы 
орны н белгілейді. Өйткені туынды сөз әрқаш ан 
негіз сөзден кейін орналасуға тиісті. М ысалы, 
дау
негіз сөзінен да>тсесдеген туынды түбір жасалса, 
даукес дау
сөзінен кейін тұруға тиісті. Ал 
даукес
сөзінен 
даукестік
деген туынды түбір жасалса, ол 
даукес
сөзінен кейінгі сатыда орналасады. Бұл 
туынды түбір сөздің сатыдағы орны н белгілейді.
Сөзжасамдық тізбек түп негіз сөзден бастап, 
бірінен-бірі тікелей ж асалған туынды сөздердің 
тобы нан тұрады. Тізбекте бірінен-бірі тікелей 
жасалатын туындылар жасалу ретін сақтайды. 1- 
ж асалған туынды түбір 1-сатыда орналасады. Ал
1 -саты дағы туындыдан ж асалған келесі туынды 
сөз өзінің негіз сөзінен кейінгі сатыда тұруға тиісті 
я ғ н и ол 2-сатыдан орын алады. 2-сатыдағы ту- 
ынды түбір келесі туынды түбірдің жасалуына 
негіз болса, одан ж асалған туынды түбір 3-саты- 
да тұруға тиісті.
Бұл арада тілде негіз сөзден туынды сөздің 
кейін жасалуы олардың сатыда орналасуына ықпал 
ететіні байқалады.
Негіз сөздің туынды сөзден тілде бұрын бо- 
луы жалпы заңдылық, өйткені туынды сөздің жа- 
салуына тілде бар сөздер ған а негіз бола алады. 
Олай болса, негіз сөз одан жасалған туынды сөздің 
алдында тұруы заңды. Сонымен бірге негіз сөздің 
сөзжасам әрекетінде негізді сөздің алдында тұруы 
негізді сөздің қай сөзден ж асалғаны н білдіреді. 
М іне, бұл заңды лы қ сөзж асам ды қ сатьща берік 
орын алған.
Ол, әсіресе, сөзжасамдық ұяда, оның ішінде 
сөзжасамдық тізбекте берік қалыптасқан. Өйткені 
сөзжасамдық тізбектегі туынды түбірлердің әрқай- 
сысы әр сатыда жасалған. Тізбектегі туындылар- 
ды ң бәрі - бірінен-бірі тікелей ж асалған туынды 
түбірлер. Сондықтан олардың негіз сөздері алда, 
негізді сөздері одан үнемі кейін орналасқан. Ол 
саты арқылы көрінеді.
М ысалы, 
біл
ұясы ндағы бУл —> 
білік
-> 
біліксіз
—> 
біліксіздік
сөздерінен тұратын сөзжасамдық 
тізбекті алайы қ. О сы ндағы
біл-біліктің
негізі, 
сонды қтан 
білік білден
кейін тұр. Ал 
білік біліксіз
деген туындыға негіз болған, сондықтан 
білік
1-

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: