П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

ЗАТ ЕСІМДЕР СӨЗЖАСАМЫ
283
дәстүрлі синхрондық талдау талабынан ш ы ғы п 
кеткендік сияқты көрінуі мүмкін. Ш ын мәнінде 
әсте де олай емес. Ж алпы сөзж асам ны ң өзіндік 
лингвистикалық табиғатына бір сәт тереңірек ден 
қойы п, әрірек үңіле түссек әсте де олай болмай 
ш ығады. Себебі сөзжасам жалпы өзінің тілдік 
тіні, жаралысы (генезисі) ж ағы нан синхрония- 
лы қ “ая-кемерден” , яғн и синхрондық “жағадан 
асық, асып жатқан ж үйе”\
Ш ынында да, созжасамның лингвистикалық 
табиғатын нақты да неғұрлым терең танудың ең 
негізгі алғы шарты - түбір мен жұрнақтың құра- 
мын анықтау. М әселе бұл арада сөзж асам ны ң 
негізгі осы екі ком понентінің құрам ы н нақты - 
лай түсуге, олардың арасы ндағы өзара ты ғы з 
тілдік байланысты, тарихи тамырластықты еске- 
рудің маңы здылығына баса көңіл аудару туралы 
болып отыр. Д әлірек айтқанда: түбірлер құра- 
мы ны ң қанш алы қты толы қ ашылуы сөзжасам 
ж ұрнақтары ны ң құрамы қай дәрежеде, қандай 
көлемде ан ы қты ғы н а тәуелді, керісінш е де дәл 
осылай (яғн и сөзжасам ж ұрнақтары ны ң құра- 
м ы ны ң нақты аны қты қ деңгейі түбірлер құра- 
м ы ны ң аны қты қ аум ағы на сәйкес нақты лана- 
ды). Д ем ек жеке түбірлер мен жеке ж ұрнақтар 
бірінің лингвистикалы қ табиғаты н (яғн и өзді- 
өзінің құрам ды қ ж ағы н) бірі аны қтай алатын- 
дай қабілетпен, яғни “өз іш жүйесімен” ерекше- 
ленеді. Рас бұл ретте тек бір тілдің “өз іш і” ма- 
териалдарынан гөрі, өзге туыс тіл материалдары 
көбірек қолғабыстық қызмет атқарады. Мына бір 
тіл деректерін салыстырудан мысалы соны аңға- 
руға болады:
шапшаң
(тез, дереу, жылдам) - 
шаб
(М Қ ) 
тез, дарров;
шыбық
(прут, прутик, хворостина) 
- ч іб
(МҚ): 
• чибиқ,-инчичка новда (прут);
т ам ұқ
(тозақ: тозақ көрген отпен ойнайды)
- 
там
(қазіргі моңғол тілінде) ад, преисподняя; 
тамшы
(бір тамшы су) - 
там
(хакас) капля; 
тұңғыш
(бірінш і туған бала, тұла бойы 
тұң ғы ш ы ) - 
тун
первенец, 
тун бала
первый ре- 
бен ок, 
тун ипчі
ж енщ ина еще не родивш ая (ха- 
кас, қырғыз);
ұлтан
(етіктің, жалпы аяқ киімнің қалың 
табан былғарысы: кісі елінде сұлтан болғанш а 
өз еліңде ұлтан бол) - 
у л
(м оңғол тілінде) подо- 
шва, подметка (ССТМЯ);
тұлпар
миф. крылатый конь, боевой конь, 
выдаю щийся скакун: тұлпар - тұсында, күлік - 
күнінде (мәтел) - 
ШІ
(чағ., тағы кейбір түркі 
тілдерінде) конь, снаряженный для боя;
қойын
(қуаны ш ы қойны на сыймай) - 
ко]
па- 
зуха халата (М Қ);
орын
(оты рған қыз орын табар) - 
ор
(моңғол 
тілінде) вакансия, место;
қоныш
(қолы нан келген қоны ш ы нан басар - 
мәтел) 
- көн
(ІеЬ.) голенищ е (РСл.);
қатын
(қаты н алсаң отын ал (мәтел) - тел., 
куманд., хак., шор 
катГхат
женщ ина, баба (РСл, 
т.б.).
Л/уш(орылған егістік, шабындық орны; жни- 
вье, стерня) - 
аң:
малды аң ға жай (диалект);
Кемер: Қаракемер
(гидроним) - тув. 
кем.:
Қара-кем
черная река; 
]ети-Кем
семиречье (тува);
тақыр
(шөп ш ы қпаған жалаңаш, тықыр жер)
- 
тах
голый, 
т ахчир
голая земля (хакас);
сайын
(шылау: Ж атқан сайын ұй қы ға Д ұға 
оқушы ем, ш ош ы ны п - Абай.) - 
сай
(послелог: 
қаждый, всякий), хакас;
торпақ
(бұзау м ағы насы ндағы ) - 
тор
теле- 
нок (шағатай тілінде), РСл;
қоиіқар
(қойдың еркегі, производитель) - оғуз- 
дар қойдың мұндай еркегінкочдейді (М Қ , РСл.)
осек
(сплетня) - 
өс
молва, толки, пересуды 
(як.);
талақ:
көкбауыр (талағы тарс айырылды) - 
т ал
селезенка: 
Таі ағроғ зопіг
боль в селезенке 
затихнет (ДТС);
құрдас
(бір жылда туған, жасты адамдар) - 
кур:
бир кур балдар дети - сверстники (Ю Сл);
көлік
( ат, түйе, есек сияқты мініс малы) - 
кол
верховое животное (Катанов);
м ақт ау
(марапаттау мәнді сөз) - 
м а х
хвала 
(хакас);
мысық-мы ш ық
(үй қаюаны) - 
м із
(аг$ гпизик 
кочка) Мукаддимат аль-адаб.
кіндік
(адам, мал т.б. ағзасы ) - 
кі~кін пуп
(Мукаддимат аль-адаб).
Мұндай тілдік деректердің әлі де талайын кел- 
тіруге болады . Б ірақ түбірлер мен сөзж асам
ж ұрнақтарының құрамын анықтауда ұстанған өз 
тұ р ғы м ы зд ы ң (п о зи ц и я м ы зд ы ң ) негізділігін
көрсетуге осы салыстырулар да жеткілікті деп ой- 
лаймыз. Бұл келтірілген лингвистикалы қ ай ғақ- 
деректер “сөз сөзге ж арығы н да түсіреді” дейтін
* 
“ Орыс грамматикасы ” авторлары ны ң “всякая синхрония в языке существует только как условно ограниченны й 
момент развития и соответственно долж на рассмативаться как синхрония ди н ам и ческая” деген пікірлері де он ы ң осы 
сипаты нан келіп ш ы ққан .

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: