П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
. 1 . Ж Ұ Р Н А Қ Т Ы З А Т Е С І М Д Е Р
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- -лық//-лік, -дық//дік, -тық//-тік.
| 3 . 1 . Ж Ұ Р Н А Қ Т Ы З А Т Е С І М Д Е Р
Қазақ тілінде есім негізді зат атаулары, етістік негізді зат атаулары сияқты, жұрнақ арқылы ода- ғайдан озге созтаптары ны ң бәрінен жасалады. Бұл ретте өздерінің созжасамдық әлуеті (потен- циясы) жағынан, басқа есім тектілерге қараған- да, әсіресе зат атауларына ж алғанаты н ж ұрнақ- тар өте өнімді де және бары нш а әртарап болып келеді. Айтып отырғанымыз: негіз сөздердің де, сондай-ақ жұрнақтардың да сөзжасамдық қаты- насқа түсу, яғн и дериватгық дәрежесінің жалпы әркелкі болатыны. -лық//-лік, -дық//дік, -тық//-тік. Созжасам- ды қ бұл ф ормант түрік тілдерінің жалпы қай- қайсы сы нда да ең өнімді ж ұрн ақ саналады. Ғалымдар оны түрліше этимологиялайды: біреу- лер іл етістігінен, ал көп зерттеушілер “лық толы” дегендегі ль//ссозінен ш ығарады. Созжасамдық бұл ф орм ант әсіресе туа түбір зат атауларына кобірек ж алғанады . Ал бұл туа түбір атаулар се- м ант икалы к ж акт анәр тарап болып келеді. Со- ған байланысты олардан жасал ған туынды зат атау- ларының мағыналары да түрлі-түрлі. Тіліміздегі туа түбір зат атауларына - л ы к // лік, -ды к//-дік,-т ы к//-т ікф орм ат ъ\ жалғану ар- қылы ж асалған туынды түбір зат атауларының бірқыдыруын этномэдени лексикаға катысты сездер құрайды. Ондай туынды зат атауларына актык < а қ + ты қ , айттык < айт+ты қ, ерулік < еру+ лік, базарлык < б азар + л ы қ, көрім дік < корім+дік, осылар іспеттес озге де біраз салттық терминдерді ж атқы зуға болады. Дэл осы құры - лымда қалы птасқан туынды зат атауларының ендігі бір үлкен семант икалык /лобь/халқымыз- дың байырғы затгық мәдениетімен, өзіндік тұрмыс жағдайымен байланысты. Олар, мысалы мына си- яқтылар: карыктык < қары қ+ ты қ (халықтық ме- дицинада қан қысымы жоғары адамның басынан қан соратын ескілікті құрал), каламдык < қалам- + ды қ (уықтың ж оғары ұшы сұғы латы н ш аны - рақ тесіктері), бауырлык < бауы р+ лы қ (дәртені көтеріп байлайтын бауыр айыл), желдік< жел+дік, терлік < тер+ л ік (терлігі майдай ерімей), октык < о қ+ ты қ: А яғы на салғаны О қты ғы таза күдер- ді (фольклор), асмалдык < асмал+ды қ (әшекейлі түйе жабуы, түйе кежімі), түндік < тү н + д ік (=түңлік < түң+ лік), туырлык < туыр (< тоор)+ - лы қ, еттік < ет+тік, отындык < отын+дық, жіптік < ж іп+ тік, істік < іс+тік т.б. Ж оғарыда келтірілген ж іптік туынды зат ата- уын зергерлікпен, жалпы қолонер кәсібімен ай- наласытан шеберлер ж ағы болмаса, бүгінде көп адамдар, әсіресе кейінгі буын өкілдері біле бер- мейді. Түрмандарға какт алған күміс өрнектердін су сызыктарына сары жез, кызыл мыс жіптіктер де пайдаланылады (Қасиманов). Тіліміздегі белгілі жіптіктей туынды сын атауы осы жіптік туын- ды зат атауынан жасалған. Туа түбір зат атауларынан сөзжасамдық осы формант арқылы жасалған туынды зат атаулары- ның түрлі тағам және осімдік түрлерімен, сон- дай-ақ жәндік, жануарлармен байланысты д а м а- ғыналык топтары бар: корыктык < қо ры қ+ ты қ, еңлік < ең+ лік, кымыздык < қы м ы з+ ды қ, уыз- дык < уыз+дық, инелік < ине+лік, жандык < ж ан+ ды қ, тағы осы сияқтылар. Қ азақстанны ң жалпы бар айм ағы нда емес, кейбір өңірінде ғана айтылатын соңғы жандык туынды зат атауы мен тіліміздегі белгілі жәндік есімі - озара ортақ эпонимді дериваттар. Екеуінің |