П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| Ж Ү РН АҚГЫ ЗАІ ЬСІМДҺІ"
майды. Тіліміздегі сан атауларының дені - күрделі сан есімдер. Олардан да зат есім жасалмайды. Бір сан атауынан -лік форманты арқылы ж асалған б ір л ік іу ы ш ы зат атауы қазақ тілінде қазір үш түрлі мэнде қолданылады. М үның ал- ды ңғы сы - ана тілінің өз аясында, жалпы ха- лы қты қ қолданыс нәтижесінде туған төл (“бір- ауыздылық, ұйы м ш ы лды қ, тұтасгы қ” ), байыр- ғы мағына. Міне, ағайын, ел бірлігінін тілегінен ту- ған менің талабым да, токтау сөзім де осы (Әуе- зов). Бірлік болмай - тірлік болмас (М ақал). Ал бірлік туы лымының екінші м ағы насы - орыс тілінің әсерінен туған жаңа мағына. Ол терминдік ыңғайдағы “единица” дейтін, оқушыларға қой- ылатын бағаны ң (оценканы ң) түрі. Бірлік дери- ватының онға дейінгі жай сандар класының (раз- рядыны ң) жалпы атауы ретіндегі үшінші м ағы - насы мына мысалдан ан ы қ корінеді: Бірлік, он- дык, жүздік, мыңдыкдеп топ-топка бөліп айта- тын сандарды үйрету әуелгі эдістен гөрі оңайға түсуі мүмкін. ( “ҚМ. ”). Бірлік, ондык, жүздік, мың- дык - семантикалары ж ақтан бәрі біры ңғай де- риваттар. С онды қтан бұл туынды зат атаулары сөзжасамдық бір типке жатады. Ал оны ң ф ило- соф и ятерм ині ретіндегі “единство” мағынасын алғашқы, байырғы мағынаның кеңеюі, нақтыла- на, түрлене түсуі деп қараса да болады: Клетка- ның күрамына кіретін элементтер өлі денелердің күрамындағымен бірдей. Мүның өзі тірі жэне өлі табиғаттың өзара байланысы мен бірлігін көрсе- теді (Жалпы биология). Қазіргі тілімізде бірлік сөзінің байырғы, бірінші мағынасында, онымен кейде жарыса қолдан ыл аты н біршілік жасал ы м ы н - да окказионалдық сипат айқы н сезіледі: Бауыр- ларың Түрымбет Біршілік тілеп өмірлік, Қөлда- рыңа жармасты ( “Ел аузынан ”). Қззіргі қазақ тілінде реттік сан атауынан сөзжасамдық -лік форманты арқылы пайда бол- ған ж алғы з ғана зат атауы бар. Ол - біріншілік туылымы. Бұл - орыс тілінің әсерінен, ондағы первенствө лексемасы н қазақ тіліне калькалау жолымен аударып алу нәтижесінде туған спорт термині: Вөлгөградтағы элем біріншілігінде 16 партия өткізілуі керек (“ С Қ .” ). Бір, екі, үіи, төрт, бес есептік сан атауларына -лік, -тік форманттарының жалғануы арқылы жа- салған бірлік, екілік, үштік, торттік, бестік зат атауларының созж асам ды қ м ағы насы да орыс тіліндегі единица, двойка, тройка, четверка, пятерка сөздерінің әсерінен туған. Бұлар сөзжасамдық бір ғ а н а т и п к е ж а та д ы . С е б е б і о л а р д ы ң , біріншіден, созжасамдық форманттары ортақ, ек- іншіден, созжасамдық мағы налары да (білімге қойылатын баға атаулары) ортақ әрі жүйелі. Бұл жерде бір пысықтай түсетін нэрсе: үштік, төрттік жасалымдары кейде тілімізде “б а ға ” ұғымынан басқа да м ағы на білдіреді: Оньщ армиясы үлкен үіитіктің келісімі бөйынша белгіленген шекарадан аттап өтпеді (“ С Қ ” ). Мағаш ат үстінде күныса түсіп, тағы бір төрттіктің алғаиікы бір жөлын өкыс бастады (Әуезов). Жоғарыда үштік, төрттік дериваттары орыс тіліндегі тройка, четверости- шнетерминдерініи эквиваленті (баламасы) ретін- де колданылған. Аптылык, жетілік, сегіздік, тоғыздық, ондық жасалы мдарыны ң бәріне ортақ м ағы на - карта атауларымен байланысты. Сөзжасамдық форман- ты мен сөзжасамдық мағынасы ортақ болғандық- тан бұлардың барлығы да созжасамдық бір тигіке жатады. Ж әне м ұндағы тоғыздық пен ондық ту- ылымдарын көп мағыналы лексемалар деп қарау керек. Мысалы, ом)ь//сдериватының алғаш қы ма- ғы насы бірлік, жүздік, лш//дь//у атаулары сияқты сан разрядымен байланысты. Ал екінші мағы на- сында ол “он басы ” терминімен семантикалас, я ғн и “он басы ” ұғы м ы нда да қолданыла алады: Жүнісов, сен ондық болуға да жарайсың, сені өз жүздігіме аламын (Есенжанов). Үшінші мағына- сы орыс тіліндегі десятка сөзінің семантикасы - мен негіздес: Рысдэулет бастаған жігіттер сөл ондықтың санатына іліккен еді (Сәрсенбаев). Ал тоғыздық созіт ң спорг саласында “мишеннің бір болігі” және “футбол қақпасы ны ң үстіңгі оң не сол бұры ш ы ” деген м ағы налары орыс тілі әсері- нен туған. Жүздік пен мыңдық та, елулік те - солай кон мағынапы туылымдар: алды ңғы еке- уінің бір мағынасы, мысалы, сан разрядымен бай- ланысты да, екінш і м ағы насы нда бұлар әскери лауазым атауы ретінде қолданылады. Елулік де- риваты өзінің әуелгі мәнінде белгілі әскери құра- маны ң атауы ретінде қолданылады: Соғыс советі сардарды - командир, сарбазды - жауынгер, елулікті - взвод деп өзгертті. (Тілеков). £/гул//сжасалымы өзінің екінші мағы насы нда болыстан, болыстың кандидатынан кейінгі үшінші дәрежелі лауазым атауын білдіреді: Е, өл элгі менің бөлысқа канди- дат болып, сенің елулік болып... (М айлин). Жүздік туынды сөзі қазақ тілінде кезінде үш түрлі м ағы нада қолданы лған: 1) белгілі бір сан разрядының атауы ретінде (Ол бұл мағынада ма- тематикада қазір де қолданылады); 2) белгілі бір әскери құраманың атауы ретінде “сотн я” дегенді білдірген: Жігіт жетеді. Ж үздіктен алтауын 296 СӨЗЖАСАМ іріктеп қойдық. Әлі талай жүздік құруға болады (Сыланов); 3) Күркілдек пішеншілерді ж үздікке жалдайды екен. Жүздік дегеніміз жүз көпене шөп (М ұқанов). Қазақ тілінде тоқсандық жоспар, тоқсандық есеп, тоқсандық баға, тоқсандық үлгірім сияқты соз тіркестерінде кездесетін тоқсандық дериваты тоқсан есептік сан атауының тікелей өзінен жа- салм аған . Бұл ж асалы м ға/яо^сяя сан атауынан негізінде лексика-сем антикалы қ тәсіл арқы лы туған “ квартал, четверть” мағынасы негіз (ұйыт- қы) болған. Бұған жоғарыда келтірілген сөз тірке- стерін орыс тіліне аудару арқылы оңай көз жет- кізуге болады: тоқсандық жоспар - кварталь- ный план, тоқсандық есеп - квартальный отчет, тоқсандық баға - четвертная оценка (оценка за четверть ),т оқсанды қүлгірім - четвертная успе- ваемость (успеваемость за четверть). Тілімізде есім негізді туынды зат атаулары қатарында сөзжасамдық -лы қ//-лік форманты ар- қы лы қим ы л есім нен пайда болған туылымдар да кездеседі. Бірақ олар көп емес, тым санаулы. Бұлардың ж эне өзіндік ең бір басты ерекшелігі: бәрі біры ңғай тек терминдік тұрпатга қалыптас- қан. Мысалы, оқулық, жалғаулық, демеулік, сеп- теулік, сұраулық (вопросник) т.б. Бұлар ж әне тілімізде тек кеңес дәуірінде пайда болған. Осы жерде ең бір баса көңіл аударатын нәрсе: - л ы қ // -лік, -д ы қ //-д ік , -т ы қ //-т ік ф орм анты қим ы л есімдердің ж алпы бәрімен бірдей сөзж асам ды қ қатынасқа түсе бермейді. Демек терминдік бейім- дегі мұндай туынды зат атауына кез келген қимыл есімі негіз (яғни мотивациялаушы) сөз бола ал- майды. Қ азақ тілінде үстеу негізді туынды зат атау- лары бұлардан да аз, небәрі - екеу-ақ. Олар есте, күнде үстеулеріне -лік форманты ж алғану арқы - лы ж асалған. Тіліміздегі бұл күнделік, естелік туылымдары нақты зат атауларын білдіреді, мы- салы: Күнделік пен естелік - сезім дүниесінің ісі (М ұқанов). Есім негізді туы нды зат атаулары қа за қ тілінде -л ы қ //-л ік , -ды қ//-дік, - т ы қ //-т ік ф ор- манты арқылы кейбір модальді сөздерден де жа- салады. Олар мыналар: м үмкіндік, каж еттік, ықтималдық: “ Ықтималдық теориясының негізін салған - А .Э йнш тейн” . жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|