П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| саулық: Саулық қойдың жасындай жа-
сымыз бар, мына отырған бурыл сақалдар неге т ү лға боламыз (Аймауытов). Н о и ізт а - за^Іук дойная овца или коза от гл. $а§ доить. М.Әуезов шығармаларында да, кейбір өзге де өлең үлгіле- рінде осът ш м үңды /м үңлы т уы нш сөзімен қоса, ара-тұра болса да м үңды қ/м үңлы қ тұлғасы да қолданылады, яғни сын атауы жұрнағы қызметін -ды/-лы да, -ды қ/-лы қ та атқара алады. Бұл екі ф ормант сын атауы жұрнағы ретінде бірінің ор- нына бірі жүре береді. Ж алғанда жалған, Ж алғанда Жесірден м үңлы қ жан бар ма\ (М ақатаев). М үңлықсът атауы мұнда “мұңды, шерлі, сор- л ы ” м ағы налары н білдіріп тұр. С оңғы (шерлі, сорлы) мәні, әсіресе, оның мына бір үзінділер- дегі қолданысынан айқын аңғарылады. “ Оң жақ- та күйеу мүңдық, байлалулы бүзау мүңдық ” - жең- гесінің қойнында Қартқожа мүңдық (Аймауытов); Белуарға шейін оранып, Ақбілек сорлы көп жатты (Сонда); Ата, немере, шөбереміз - үш зарлық (Әуе- зов). Д ем ек бұл қосарлар да ( саулы мен саулық та, мүңды мен мүңдық та, м үңлы мен м үңлы қ та, зарлы мен зарлық та) ж оғары дағы африкалы-аф- рикалық, дағлы-таулық, мэскәуле - мәскеуліктәрізт қосарлар қатарында сипатталуға гиіс. Сондай-ақ мүңлы -зарлы тұлғалары мен М үңлық-Зарлық ан- тропоним дерінің арасында да осындай семанти- калық сәйкестік бар. Өзге түркі тілдеріндегі сияқты, қазақ тіліндегі -л ы /-л і, -ды/-ді, -т ы /-т і формалы туынды сын атаулары да өздерінің білдіретін мағыналары жа- ғы нан әри н е біркелкі емес. Олардың іштей бір- бірінен кейбір озгешелеу тұстарын да байқауға болады. М ысалы, әлдеқандай бір қосымш а нәрсе (қосалқы зат) түріндегі белгіні білдіретін сын атау- лары - өз алды на бір сала. Олардың кейбірі мы- налар: ж ағалы (киім), жеңді (ш апан), күмбезді (үй), т омағалы (сұңқар), жабағылы (қой), қобы- лы (пеш ), қорапты (арба) т.б. Ж абағылы қойы- ның өзі бестен асатын (Аймауытов). Төңірек жа- ғалы киімнің көбін Нүрдықаға тіктіреді (Әше- нов). А чған заттары бір үйім пішен, төрт жеңді шапан (Қ азақ хандықтары тарихының материал- т ръ\).А ғаш үй, от жаққанда қобылы пеш( Біржан). Том ағалы сүңқар мен едім (Махамбет). Адамға не бір нэрсеге тән (тиісті) зат түріндегі қосалқы сы нды қ белгіні білдіретін мұндай жаңа жасамдар қатарына тымақты (қазақ), ноқталы (құлын), бетегелі (жер), түймелі (жең), қойлы (ауыл), текелі (киік), қарлы (тау), жалаулы (қоңырау- лы) (найза), топсалы (үстел), білтелі (шам) си яқ- ты туылымдарды да жатқызуға болады. Сын атауларының келесі бір үлкен тобы адам- н ы ң белгілі ж еке б асты қ қ аси етін е, ө зін дік кісіліктік сапасы на, жалпы өзге де түрлі мінез- құлық ерекшеліктеріне байланысты болып келеді. Олар, ондай сы нды қ дериваттар негізінен мына сияқты лар: Абай да салмақты сыпайылықпен бас |