П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- Аталық
| Інілік, құрбы-
лық, достық сөзінің бэрі біте қайнасып, бірге ара- ласып кеткендей (Әуезов). Қызатын қанын, аши- тын жанын басының пайдасына, бастыктық орын- ға сатқан азамат (Байтұрсы нұлы ). М амекең де “ақсақалды қ” қалпын қүрып, атқа мініп жүреді (Аймауытов). Аталықмейіріміж еңіп кеткенін өзі де байқамай қалды (Сонда). Бүл жолы Айзада сүлудыңэйелдік сезімі керемет болды-ау (Алшын- баев). Тілім ізде ж оғар ы д ағы л ар си яқты -л ы /-д ы / -ты формалы туынды сын атауларының негізде- уші бөлігі кейде сан атаулары болып та келеді. Сондай-ақ -лық/-ды қ/-т ық жұрнағы арқылы есім негізден ж асалған туынды сын атауы озі ан ы қ- тайтын заттың сапалық сипатын, яғни оның тегін, неден немесе одан не істелетінін білдіреді. Даяршы жігіт жетілік лампыны, ортаға қой- ды (Аймауытов). Екеуі Әбдірені ашып, жаулық- тық ақ нэрсені алды (Сонда). Ол торттік жыр- ды торт ақын болып, іліп қағып айтатын бір дэстүр (Әуезов). Алдымен қашқарлық бір қ ү м ға н эпер (Бақтыбай ақын). -д а қ (-д е к )/-т а қ (-т е к ) ж ұрнағы. Бұл ж ұрнақ қазақ тілінде жалпы онімді емес. Көбінесе есім негізге жалғанады. Ал етістік түбірмен сөзжасам- ды қ қаты насқа түсуі тым сирек. Осы арада бір көңіл аударатын нәрсе: -дақ/-т ақ ж ұрнағы ар- қылы ж асалған сын атаулары өздерінің семанти- калы қ құрылымы ж ағы нан біртұтас емес: олар бірде тіліміздегі созжасамдық -ды ф орманты ны ң мәніне жуықтау мағына білдірсе, енді бірде -ғыіи аф ф иксім ен ұғымдас болып келеді. М ына бір үзінділерден мысалы сондай ой туады. 346 СӨЗЖАСАМ Үлы тыныштықты бұзып тұрған дыбыс - т аст ақ ж олмен қеле жатқан аттылардың ты- қыры ғана (Әуезов). Қасына бес-алты салт атты жүрдек жігіттер ерткен (Сонда). С оңғы мы- салдағы ж әне тілімізде ж алпы жиі айтылатын жүрдек ат, жүрдек поез тікестеріндегі жүрдек сын атауының білдіретін ұғымы, біздің байқауымыз- ша, “жүргіш, жүрісті, ж үрісқой” дегенге көбірек келіңкірейді. Ал, алдыңғы сөйлемдегі тастақд&- риватының “мағыналық аумағы” /7?ясть/сын ата- уының семантикасын түгел “жаба алмайды”. Бұл екеуінің ( тасты ж әне тастақ туылымдарының) ұғы м ды қ арақаты насы н шөпті және шөптесін сын атаулары ны ң ұғы м ды қ арақаты насы м ен түсіндіруге болады. Ж оғары дағы туынды сын атаулары сөзжа- самды қ -д а қ/-т а қ ф орманты арқы лы зат және қимыл атауларынан қалыптасқан. Мұндай құры- лымды туынды сы н атаулары ны ң негіздеуіш бөлігі тілімізде сон д ай -ақ түбір сын атауы бо- лы п та келеді, мысалы: Екі қыз барғамыз. Ажар екеуіміз. Ж еңілт ек қыз еді (Аймауытов). Қала- ның көл жақ шетінде т апалт ақақ шіркеу көрінеді (Сонда). Одан соңғыдүрдек ерін, ж алпақ мұрын Д о ға деген жігіт еді (Сонда). Сөзжасамдық -дақ/-дек/-т ақ/-т ек форман- ты біраз ретте дыбыс-еліктеуіш терден жасалған туынды есімдерге жалғаны п та жаңа сын атауын түзе алады. Қарсы қабырғада, бұрышта жалты- раған солқъиідақ кроватв (Аймауытов). Б ы лқы л- дақ барқыт орындық ... Балташ бы лқылдақ ор- нына келіп отырды (Сонда). Үйытқып соққаң, ызылдақ ж ел (Сонда). М олдашқа даңғы лдақ Жығылбайдың қызын айттырмаса... (Мүсірепов). Бұл м ы салдардағы туынды сын атаулары- ның м орф ологиялы қ құры лы мы н былай мүше- леп көрсетуге болады: солқ (дыбыс еліктеуіш) + -ы л (жұрнақ) > солқыл (дериват есім) + -дақ (сөзж асамдық ф орм ант) > солқылдақ (туынды сын атауы). Былқылдақ, ызылдақ, даңғылдақ - бұлар да тілімізде осындай құрылымда қалыптасқан. Тілімізде сөзж асам ды қ осы -дақ форманты арқылы пайда болған есім негізді сын атаулары қатарына сондай-ақ шаңдақ, шардақ, құмдақ ту- ылымдарын да ж атқы зуға болады. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|