П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| -сы з/-сіз.
С өзж асам д ы қ бұл ж ұрн ақты ң ш ығу тегі, тарихтық ж ағы тіл білімінде жалпы түрліше түсіндіріледі. Сол ретге оның привативтік (яғни м ансұқтық) мәнде, -ль/ж ұрнағы на қара- м а-қарсы м ағы нада жұмсалатыны да жиі сөз болады. Ол, өзінің басқа сөзге ж алғаны м ды қ мүмкіндігінің кеңдігіне қарамастан, семантикалық реңкі ж ағы н ан түркі тілдерінде жалпы шектеулі жұрнақтар қатарында қаралады. Көбінесе бірың- ғай мәнде келіп отырады. Осы арада тағы бір көңіл аударатын нәрсе: -сыз/-сіз ф орманты бір өзінде әрі етістік, әрі есім сипаты - екеуі бірдей сақталған етістік негізді есіммен, есептік сан есім- мен, сын есіммен сөзжасамдық қаты н асқа түсе алмайды. -сы з тұлғалы туынды сын атаулары -лы форманты арқылы жасалған сын атауларынан міне осы тұста өзгешеленеді. Ол тек белгілі бір нақты затты және грамматикалық жақтан таза зат сипа- ты ндағы құбылысты білдіретін есімдерге ғана жалғаны п жаңа сын есім жасайды. Ж алп ы -сы з/-сіз ж ұрнағы ны ң сөзжасамдық мүмкіндігі, көпш ілік түркі тілдеріндегі сияқты , қазақ тілінде де оның өзі жалғанатын түбірлердің құрам ы на байланысты. Бұл ш арттылық -сыз/-сіз тұлғасы ны ң сөзформалары қатарына жатпайты- нын көрсетеді. Тілімізде осы -сыз ж ұрнағы арқы лы қалы п- тасқан туылымдарды негіздеуші түбірлер тілдік тегі ж ағы нан м орф ологиялы қ қаты наста өте әр түрлі болып келеді. Бірақ мұндай жаңа жасалым- дар қазақ тілінде көп жағдайда адамға, аң-құсқа, төрт түлікке, киім-кешек түрлеріне, табиғат кұбы- лыстарына қатысты қолданылады. Ондай туынды сын атауларының адамға жэне киімге қатыстылары мысалы, мына сияқтылар: Қатын-қалаш, қыз-қырқын, түрулі білек, балақсыз балтырлар күнге шағылысты (М үсірепов). Тоғьіз түрлі тойшығы Жеңсіз берен кисем деп (Дулат). Үіиінші т ілек тілеңіз Үіикілсіз койлек кимеске (Бұқар). Тілімізде сон дай -ақ сөзж асам ды қ осы -сы з/ -сіз форманты ның қатысуымен пайда болған ту- ынды сын атауларының тағы бір парасы әр алуан табиғат құбылыстарына, мал мен кейбір баспана түрлеріне байланысты болып келеді. Ж оғарыда келтірілген сындық мәнді туылымдар тобы сияқ- ты, бұлар да әдетте есім негізден жасалады. Толас- сыз сағым, толықсып ағып барады (Мақатаев). Той- ымсыз біздің томпақ жер Томсарып көкке қарай- тын (Сонда). Бүғалықсыз асауды Құр-құрлатқан жиырма бес (Базар жырау). Туырлықсыз қара үйге Ту байламақ не керек (Ш алкиіз). Сойлеу құлаққа жағымды болмайды... түрлаусызмүшелерікобейіп, сөйлемді ауырлатқанда (Байтұрсынов). Негіздеуші есім сөз бен -сыз/-сіз ф орманты- ның өзара сөзжасамдық қатынасынан пайда бол- СЫ Н ЕСІМДЕР СӨЗЖАСАМЫ 347 ған туынды сын атаулары үнемі бүлай нақты мәнді, деректі м ағы н алы , я ғн и затты қ мәні көрінеу, айқын аңғарылатын сөздермен ғана ат- рибуттық қатынаста жұмсала бермейді. Олар кей- де дерексіз (абстракт) мағы налы зат атауына да қатысты болып келеді. Мысалы: Ж үрекке дерт- тер толып жаздым қағаз, Опасыз мынау пэни турасынан (Ш әңгерей). Шешпек болды көп белгісіз сандарды (Мақатаев). С ө зж асам д ы қ бұл -с ы з /-с із ф о р м а н ты тілімізде ара-тұра күрделі сын атауын да түзе алады. Ол бұл тұста, рас, есімді тіркестің дәйім соңғы сыңарына қосақталады. Привативтік (ман- сұқтық) мэндегі -сы з жұрнағыны ң өзімен оппо- зитив мағынадағы -лы аффиксінен тағы бір бас- қалығы міне осы арада байқалады. Өйткені, ілге- ріде айтқанымыздай, -лы форманты күрделі сын атауын жасауда кейде жоғарыдағы тәрізді есімді тіркестің алды ңғы сы ңары на да қосы лы п келе береді. Ал сөзжасамдық -сыз жұрнағы олай емес: күрделі сын атауын түзу пропесінде негіздеуші есім тіркестің тек екінші бөлігіне ғана ж алғана- ды. Қара тактасыз м ү ға лім - тебенсіз кемпір ғой (Аймауытов). Айкын жетексіз, баянды бас- шысыз, күрен жолсыз кара үйлі бүқара... (Мүсіре- пов). -ш ы /-ш і. Бұл формант та өзінің семантика- л ы қ реңкі ж а ғы н а н түркі тілдерінде жалпы өнімсіз саналады. Қ азақ тілінде де солай. Бірер ғана сын атауын жасайды. Онда да тек есім не- гізге қосылып. Үш-ақ түрлі өмір бар, бэрі де мас, Бір рәуішті болады шал менен жас. Ең керекті дегенің - ортаншы өмір, Түгел қолың жетпейтін бір жанталас (Ш әкэрім ). Орта шарқы үйдің ор- таншы баласымын (Аймауытов). Бұл келтірілген .мысалддғы ортаншытуылъты морфологиялық құры лы мы ж ағы н ан (бір қ ар аған да сырттай тұрпаттас көрінгенмен) үшінші, төртінші деген- дер сияқты орта+ншы емес, ортан+іиы түрінде мүшеленуі тиіс. Ө йткені тілімізде оны ң ортан бөлігі дербес лексема ретінде жеке айтылады (ор- тан қол, ортан қолдай, ортан жілік). Ал үшінші, төртінші дегендерді бұлай етуге, я ғн и үшін+ші, төртін+ші түрінде мүшелеуге келмейді. Ж әне ж оғары дағы тіпті ортан сөзінің өзі де туынды есім, яғн и орта+н>ортан. Осы құрылымды, яғн и тілімізде түрлі есім негізден сөзжасамдық -шы/-ші форманты арқы- лы қалыптасқан туынды сын атауларына алдам- шы, өткінші туылымдарын да ж атқы зуға бола- ды. Адамдар м ейлі алдамшы күнге таңдансын. Сонда да көктем. Сонда да м аған армансың (М а- қатаев). жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|