ырмал, көшелі кісі
(Әуезов).
Менің жүрегімдей бауырмал жүректері болса... (Аймауытов).
- м а л ы / - м е л і . Бұл ф о р м а н т т ы ң ж алп ы
күрделі екені, өз алды на дербес екі бөлек, яғн и
ж еке-ж еке
-м а ж әне
-лы ж ұрнақтары нан тұра-
ты ны сырт тұрпатынан көзге бірден шалынады.
С оған қарап тілімізде ол арқы лы қалы птасқан
туынды сын атауларын
-м а ф ормалы есім не-
гізге
-лы аффиксінің қосылуынан жасалған екен
деп ойлап қалуға да болады. Бірақ шын мәнінде
олай болып ш ықпайды. Кейбір түркі тілінде бұл
сөзж асамдық ф орм ант біртұтас күрделі ж ұрнақ
ретінде алып сипатталады. Ж ән е оны ң ш ын
мәнінде солай екеніне мынадай дәлелдер келті-
реді. Мысалы, татар тілінде бұл
-м алы /-м әле аф-
фиксімен келетін
киселмәле сияқты етістік негізді
көпшілік сын есімдерден
-ма тұлғалы есім негізді,
я ғн и олардың
киселм ә тәрізді бөліктерін жеке
ажыратып алуға болмайды. Себебі бұларда зат-
ты қ мән жете айқы ндалм аған, жетікпеген. Де-
мек ж оғары дағы
киселм әле туынды сын атауы
киселм ә-ле түрінде мүш еленбейді. М үшелен-
бейтіні, яғни сөзжасамдық бұл
-м алы /-м әлі фор-
мантының шынында да оз алдына біртұтас күрделі
ж ұрнақ саналаты н себебі: бұл құры лы мды ту-
ынды сын атауларында әдетте әлдененің бірде-
мені иеленуі, әлдененің бірдеңеге тәндігі туралы
емес, оның етістік негіздің семантикасына сәйкес
туған өзіндік дара ерекш елігі, өзіндік сипатты
белгісі айтылады. Қ азақ тілінде де солай. Мыса-
лы татар тіліндегі
сизелм эле “осязаем ы й” ,
тэлен- м эле “рассекаем ы й” туы лымдарыны ң
сизелмэ, тэленмэ бөлігі сияқты , тіліміздегі
көшпелі, ж үқпалы , айны малы туы нды сы н атаулары
көшне+лі, жүкпа+лы, айныма+лы түрінде мүше-
леуге келмейді. С өзж асамды қ бұл
-м а лы //-м эл і форманты ны ң түркі тілдерінде жалпы өз алдына
дербес біртұтас жұрнақ саналатыны міне осы се-
бепті. Ол қазақ тілінде де дәл осындай статуста
сипатталуға тиіс.
-м а л ы //-м э л і - тілімізде өнімді ж ұрн ақ са-
налады. Ол өзге түркі тілдеріндегі сияқты қазақ
тілінде де дәйім етістік негізге жалғанады. С ы н-
ды қ м ағы н а білдіретін мұндай құрылымды жаңа
жасалымдар көбінесе жанды зат атауларына, өзге
де түрлі тұрм ы сты қ бұйымдарға, соны м ен қоса
кейде абстракты мағыналы есімдерге қатысты бо-
лып келеді. Олардың үнемі бұлай атрибуттық
қаты наста жұмсалаты нын көрсететін мысалдар
тілімізде жалпы жиі ұшырасады. Кейбірі м ы на-
лар:
Сэн үшін алдыңғы екі аяғына орамалы білезік салыпты (Әшенов).
