Ж. Д. Рапишева, Е. Е. ТҮйте, Ж. У. Есинбаева қазақ тілінің стилистикасы
жүктеу/скачать 1,31 Mb. Pdf көрінісі
|
Kazak tili stilistika
| х а б а р л а м а
деп анықтайды [27, 89]. Ғылыми шығармалар жалпы халықтық әдеби тілде жазылады. Бірақ тілдік тәсілдерді пайдалануда оның өзіндік ерекшеліктері болады. Р.Шнановтың көрсетуінше, ғылыми стильдің дыбыстық ерекшеліктерінен, ең алдымен, белгілі бір сөздер мен сөз тіркестерінің жиі қайталанатындығын айту керек. Сондықтан біркелкі дыбыстардың қатар келуі жиіленіп, көркем әдебиеттердегідей дыбыс үйлесімдігі болмайды. Ғылыми еңбектің сөйлемдері бір типтес болып келіп, шығарманың құбыла түрленуіне, ырғағының әркелкілігіне жол бермейді. Ғылыми шығармаларды оқығанда біз образ әсерінде емес, белгілі бір ұғымдар жетегінде болып, терең түсінік алуды мақсат етеміз. Ғылыми еңбектер ауызша баяндалғанда, дыбыстар толық түрде анық айтылуы шарт және ерекше назар аударуды талап ететін сөздерге екпін түсіріледі [32, 19]. Ғылыми қарым-қатынас аясы айтылған ойдың нақтылығымен, қисындылығымен, бір мағыналы болуымен және дәл келуімен ерекшеленеді. Ғылым аясындағы ойлаудың басты түрі ұғым болып келеді. Н.Уәлиұлының тұжырымдауынша, ғылыми стильде тіл амал-тәсілдерінің дерексіз сипатта “ұғым” түрінде болуы ғылыми стильдің басты айырым белгісі болса, сөздің деректі сипат алып, оның образға көшуі көркем әдебиет стилінің басты айырым белгісі. Ғылыми зерттеулер, ізденістер барысында пайда болған жаңа ұғым әуелде дерексіз шама, яғни заттық белгілері жоқ, ой арқылы ғана анықталған шама қалпында болады. Осы ұғымға ат қою арқылы оған заттық белгі беріледі, сол арқылы басқа атаулардан ажыратылады, оның мөлшерлік деңгейі, ауқымы анықталады. Сөйтіп, ол ғылым сарайының бір кірпіші болып қаланады. Дәлірек айтқанда, ол атау – “ғылым тілінің кірпіші” [33, 25]. Ғылыми стильдің лексикасында сөздер өзінің бастапқы, тура, негізгі мағынасында жұмсалады. Ғылыми стильдің сөздік құрамы, негізінен, үш қабаттан тұрады: жалпылама Ре по зи то ри й Ка рГ У 65 қолданылатын сөздер, ғылымның барлық салаларына тән ғылыми сипаттағы сөздер және жекелеген ғылым саласының өзінде ғана қолданылатын термин сөздер. Сонымен бірге белгілі бір ғылымның саласында қолдану аясына байланысты жалпылама лексиканың кейбір сөздері термин сөзге айналады. Ғылымның алға басып, дамуына қарай жаңа ұғымдар туып отырады. Әрбір стильдің өзіне ғана тән айрықша белгілері мен оларды бір-бірінен даралап тұратын жеке факторлардың болатыны белгілі. Мәселен, И.Р.Гальпериннің айтуынша, ғылыми стильдің мұндай негізгі белгісі – термин сөздердің жиілігі. Бұл белгі – ғылыми стильдің лексикасын басқа функционалдық стильдер лексикасынан ажырататын басты белгі болып табылады. Сөздердің терминдік сипатқа, қасиетке ие болуы тек ғылыми стильде жүзеге асады. Ғылыми стильде лексикалық қабаттардың қолданылуы ғылымның өзіндік ерекшеліктеріне, кітаптың кімге арналуына байланысты өзгеріп отырады. Мысалы, теориялық ғылыми еңбектерде бейтарап сөздер аз болады да, көпшілікке арналған еңбектерде олардың саны арта түседі. Лексикалық қабаттардың қолданылу жиілігі еңбектің баяндалу сипатына, жанрына, композициялық бөліктерінің ерекшеліктеріне де байланысты болады [34, 69-71]. Ғылыми стильде жалпы жазу тіліне тән синтаксистік құрылыс пайдаланылады. Бұл стильдің негізгі ерекшелігі – мұнда ой күрделі баяндалып, анықтамалар мен дәлелдемелерге негізделеді. Сонымен бірге әрбір ғылым саласының өзінің ерекшелігіне қарай баяндау тәсілінде кейбір өзгешеліктер болады. Қорыта айтсақ, ғылыми стильге тән негізгі қасиеттер – мағыналық нақтылық, бейнесіздік, баяндаудың дәлдігі, ойдың логикаға сай жүйелі берілуі болып табылады. Ғылым зерттеу объектілерінің, табиғаттың, қоғам дамуының т.б. заңдылықтарын айқындау үшін талдау, топтастыру, салғастыру негізінде қорытынды жасауды керек етеді. Бұл материалдар ғылым түрінің ерекшеліктеріне қарай кейбіреуі сол ғылым (мыс., химия, физика, математика, медицина) мамандарына арналса, бірқатары, әсіресе қоғамдық ғылымдар жайындағы әдебиеттер, оқулықтар мен оқу құралдары көпшілікке арналады. Сонымен қатар олардың тілінде елеулі айырмашылықтар болады. Демек, ғылым жетістіктері бүгін Ре по зи то ри й Ка рГ У 66 ғалымдарға белгілі болса, ертең оқулықтарға кіреді, одан әрі халық арасына тарап, олардың қарым-қатынасына қызмет ете бастайды. Ш.Біләловтің көрсетуінше, ғылыми-көпшілік әдебиеттер тілі жалпы тіл айналымының оқулық тілінен кейінгі сатысында орналасқан, ғылым тілін жалпы халықтық тілмен байланыстыратын соңғы буын. Ғылыми-көпшілік шығармалар тілінің оқулық тілінен айырмашылығы оның бірсатылығында. Яғни оқулық тілі көпсатылы болып келеді де, ғылыми-көпшілік тіл өз оқушыларын білім деңгейіне қарап бөлместен, біртұтас деп қарастырады. Осыдан келіп ерекше, бірнысанды тіл қалыптасады. Оның басты ерекшелігі ғылым тілін барынша жеңілдетуінде. Сонымен, таза ғылыми еңбектер белгілі бір ғылым саласындағы зерттеулер нәтижесінде жазылатын болса, ғылыми оқулықтар ғылым негіздерін оқытуға арналған. Ғылыми-көпшілік әдебиет ғылымның әр саласынан түсінік береді. Кейбір ғылым қайраткерлерінің өмірі, ашқан жаңалықтары, саяхатшылардың көрген-білгендері де ғылыми- көпшілік әдебиетке негіз болады. Ғылымның негізін танытатын кітаптар мен кейбір публицистикалық туындыларды да осы салаға жатқызуға болады. Бұндай ғылыми-көпшілік шығармалар мен кітапшалар көпшілік оқырман қауымға арналады. Демек, ғылыми-көпшілік тіл – ғылымды, ғылым жаңалықтарын көпшілікке түсіндіретін тіл [35, 97]. жүктеу/скачать 1,31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|