Тексерген: Бекмухамедов Т. А

Қазақ Инновациялық Гуманитарлық-Заң Университеті
ОСӨЖ
Tақырыбы:
Саяси көшбасшылықтың жіктелуі. Саяси
көшбасшылықтың типін айқындау және өз таңдауын дәлелдеу.
Тексерген: Бекмухамедов Т.А
Орындаған:Құрманғажина Р. М
Семей 2020

Жоспары
1. Саяси көшбасшылық: ұғымы, мәні
2. Көшбасшылық теориясы
3. Көшбасшылықтың ерте теориялары
4. Саяси көшбасшылық түрлері
Саяси көшбасшылық: ұғымы, мәні
Саяси қызметтің ажырамас компоненті саяси көшбасшы болып табылады,
себебі кез-келген саяси белсенді топ өздерінің ортасынан басшылар тобын
алға шығарады.
Саяси көшбасшылықтың табиғаты барынша күрделі және оның түп-
тамыры
ғалым-ойшылдардың,
консульдар,
императорлар,
корольдер
феноменін зерттеп білген алыс өткенде жатыр. Көшбасшылықтың феномені
саяси психологиядағы ерекше мәселе. Оның ертеректегі теориясы «геройлар»
теориясы деп аталады. Оның басқа да теориялары бар. Көшбасшылықтың
саяси
психологиялық
типологиясын
жасағандар
мыналар:
психопотологиялық типологияны Г. Лассуэль, саяси типтерін Д. Рисман,
макиавеллилық теориясы, Президенттер типологиясы Д. Барбер және т.б.
жасаған. Көшбасшылық феномені саяси психологиядағы ерекшелігі бар
мәселе.
Көшбасшы («лидер» ағылшынның «басты» деген сөзінен алғанда) – сол
бірлестіктің мүддесін қанағаттандыруға бағытталған бірлескен қызметті
біріктіру мақсатында басқаларға ықпал етуге қабілетті адам. Көшбасшыға тән
қасиеттер:

Жауапкершілікке және бастаған ісін аяқтауға күшті ұмтылысы;

Мақсатына жету жолындағы күш қайраты;

Бастамашылдығы;

Өзіне-өзінің сенімділігі;

Айналасындағылардың мінез-құлқына, іс-әрекетіне ықпал ету қабілеті;

Іс-әрекетінің және шешімдерінің салдарын «өзіне» қабылдау қабілеті;

Топтық фрустрацияға және ыдырауына қарсы тұра алатын қабілеті.
«Саяси көшбасшы» категориясы саясат саласындағы адамдардың белгілі
бір бірлестігіне басшылық ету бойынша қызмет процесін білдіреді.

Көшбасшылық – ең алдымен қоғам мүшелері арасындағы қатынас, себебі
көшбасшы
әрқашанда
қандай
да
бір
әлеуметтік
топтың
немесе
қауымдастықтың бір бөлігі болып табылады. Мұндай жағдайда көшбасшы
белгілі бір қауымдастықтың мүддесі мен мақсатын тұжырымдау және білдіру
құқы мен жауапкершілігінің белгілі бір көлеміне ие болады, оларды жүзеге
асыру
және
барлық
қауымдастықтың
саяси
процеске
қатысуын
ұйымдастыруда бастамашы болуға құқы бар.
Саясатта қызметінің сипаты мен ауқымы бойынша көшбасшының үш
деңгейін ажыратады:
1. Мүдделері ортақ қоғамда барынша көп билікке ие шағын топтың
көшбасшысы;
2. Қоғамдық қозғалыстың (ұйымның, партияның)көшбасшысы, яғни белгілі
бір
әлеуметтік
топ
өзінің
қажетсінуін
қанағаттандыру
мүмкіндігін
байланыстыратын адам;
3. Көшбасшы – биліктік қатынастар жүйесінде әрекет етуші саясаткер.
«Бірден қол жеткізген» билік көшбасшылық болып саналмайды.
Көшбасшылық жай ғана кездейсоқ билікті пайдалану емес, жалғасын табуды
білдіреді. Көшбасшылықтың қоршаған ортадан шет қалуы мүмкін емес.
Көшбасшылық дегеніміз – талдау жасау мен шешім қабылдауға қарағанда
әрдайым үлкен нәрсе, ол өзінің соңынан жүретін адамдардың ақылы мен күш-
қуатына әсер етуді қамтиды.
Саяси көшбасшылық – өзінің тағдырын жақсарту үшін іс-әрекетке,
бірлескен жұмысқа қоғам мүшелерін итермелейтін күш.
Жеке бастың қызметінің нәтижесі әр алуан: жақсы немесе жаман, өте
жақсы немесе өте нашар болуы мүмкін. Дәл сондықтан да нәтиженің
амплитудасы соншалықты күшті, яғни оның тұтастығы бойынша барынша
талдау жасалуға тиісті. Осыған орай, көшбасшы қоғамның саяси өмірінде аса
маңызды орындардың бірін алады, оның іс-әрекеті мен нұсқауына қоғамның
қандай бағытта дамитындығы байланысты болады. Көшбасшылықтың мән-
мағынасы және формасы бойынша биліктің феномені дегеніміз осы.
Көшбасшылық дегеніміз – билік, себебі ол белгілі бір адамның бірдеңе
жасауына мәжбүр ету қабілетінен тұрады. Көшбасшы – халықтың, қоғамның,
топтың және т.б. үстінен қарайтын адам. Бірақ, билік пен көшбасшылық
қатынасы айырықша тең болмауымен ерекшеленеді, себебі көшбасшы өзінің
тобының барлық мүшелерін басқа жағдайда олар жасамаған, ал кейде ерікті
түрде
бір
нәрсені
жасауға
көндіруге
қабілетті
адам.
Осылайша,
көшбасшылықтың негізінде биліктік қатынас жатады, бірақ олар айырықша
тең болмауымен – ерікті болуымен ерекшеленеді.
Саяси көшбасшы – қоғамда белгілі бір қызметті жүзеге асыру үшін
өкілеттіліктің тиісті мөлшеріне ие болатын саяси қайраткер.
Көшбасшының негізгі қызметі:

интегративтік, яғни халықтың белгілі бір бөлігінің мүддесін анықтау
және саяси бағдарламаны жасау;


алға қойған мақсатты орындау үшін ұтымды шешімді табу және
қабылдау қызметі;

билік органдарының қоғам мүшелерімен байланысын нығайту, қоғам
мүшелерінің биліктен және басқарудан шет қалуын болдырмау қызметі;

бір жерге жұмылдырушы, яғни нақты міндеттерді шешуге көпшілікті
ұйымдастыру, көпшіліктің әлеуметтік күш-қуатын, саяси мәдениетін
және белсенділігін дамыту қызметі;

прагматикалық, яғни мақсат пен міндеттерді нақты әрекетке
айналдыру.
Психологиядағы зерттеулерде көшбасшының мынандай қатынаста қызмет
аткаратындығы айқындалған:

ол топ алға қойған мақсатқа жетудің жолдары мен құралдарын
жоспарлайды;

топ мүшелері арасында атқарылатын іске жауапты адамдарды
белгілейді;

егер топтың алдына маңызды іскерлік мүдде қойылған болса және бұл
топ өндірістік еңбек ұжымы болса, белгілі бір топтық шырай орнатады;

топ мүшелерінің әлеуметтік белсенділігін дамытады.
Көшбасшының мынадай бес белгісі мен сапасын айтуға болады:
1. Биологиялық дәрежедегі белгісі мен сапалары: тұқым қуалаушылығы,
темпераменті, жынысы, денсаулық жағдайы.
2. Психологиялық дәрежесі: адамның эмоциясын, еркін, жадын, қабілетін,
интелектін, мінезін қамтиды.
3. Әлеуметтік-психологиялық дәрежесі: адамның мүдделеріне, көзқарасына,
ұстанымына, қарым-қатынасына т.б. байланысты.
4. Саяси психологиялық дәрежесі: саяси әлеуметтенуіне, саяси таңдауына,
саяси мінез-құлық түрлеріне байланысты.
5. Әлеуметтік дәрежесі: мүдделердің жалпы әлеуметтік ұстанымы мен
көзқарастарын білдіреді.
Көшбасшылық теориясы
Көшбасшының психологиялық портреті саяси лидерлердің психологиялық
биографиясы негізінде жасалады. Ол бір жағынан әртүрлі халықтардың
социологиялық ерекшеліктерін және олардың саясаттағы кәріністерін есепке
алады.
Көшбасшының
психологиялық
портреті
саяси
көшбасшылық
психологияны
сипаттайды.
Осы
ретте
«көшбасшылықтың
белгілері»
концепциялары да пайдаланылады. Көшбасшының психологиялық тұлғалық
белгілерінің
жиынтығы
100-ден
асатыны
белгілі.
Көшбасшыларды
классификациялағанда
бұлар
қажет.
Көшбасшының
басшыдан
айырмашылығы бар. Басшы ресми түрде ұжымды және ұйымды басқаратын
адам. Қазіргі кезде мемлекеттік дәрежедегі саяси көшбасшы феноменінің
маңызы артып келеді. Бұл мәселе қазіргі кезде өте өзекті. Дегенмен
көшбасшы анықтамасы әр автор әр түрлі береді.

Олардың бастылары мыналар:

«Ұлы адам» теориясы немесе көшбасшылықтың харизматикалық
теориясы. Бұл бойынша көшбасшылықты тұқым қуалау негізінде
түсіндіреді.

Көшбасшылықтың ситуативті теориясы бойынша көшбасшылардың
пайда болуы ортаға, уақытқа және жағдайларға байланысты. Басқаша
айтқанда көшбасшы болу белгілі бір жағдайда, уақытта топтан
суырылып шығып өз қасиетін көрсете алуы.

Лидерліктің тұлғалық – ситуативтік теориясы бойынша мынадай төрт
фактор еске алынуы керек:
1) Көшбасшының адам ретіндегі белгілері мен дәлелдері;
2) Көшбасшының жолын қуушылар үшін белгілі бір келбеті болады;
3) Көшбасшының ролінің сипаттары;
4)Көшбасшының жолын куатындар үшін ресми және құқықтық негіздердің
болуы.

Көшбасшының үміткерлік – қарым - қатынастық теориясы. Ол
бойынша нақтылы бір жағдайда көшбасшы стилінің сәйкес келуін
айтады. 
Көшбасшылықтың басқа да толып жатқан теориялары бар. Ол бойынша
көшбасшылықтың психологиялық ерекшеліктері қарастырылуы керек. Саяси
көшбасшының тұлғалық қасиеттерін талдауда мыналарды еске алу қажет:
лидердің өзінің «Мен» концепциясы; оның саяси мінез-құлқына әсер ететін
себептері мен сұраныстары; саяси сенімінің басты жүйесі; жеке тұлғалық
қарым-қатынас стилі; стресс жағдайында өзін-өзі ұстай білуі; өмір баяндық
талдау; саяси іс-әрекетін эволюциялық өзгерістері.
Көшбасшылық – жекелеген адамның туа біткен қасиеті және мүлдем
мәңілікке берілген артықшылық емес. Көшбасшылық дегеніміз – әрқашанда
қорғап қалуға керекті белгілі бір мәртебе, позиция, адамдардың іс-әрекетіндегі,
саяси процестегі аяқ астынан болатын нәрселерді бастан өткере білу. Саяси
қызмет және саяси қатынас өзінің табиғаты жағынан әрқашанда мақсатты,
ұйымдасқан сипатта болады. Осыдан барып қоғамдық идеяны жүргізуге
қабілетті, қоғам сезініп, білетін нәрсені білдіретін, ұжымдық сананың иесі
және ұжымдық әрекетті ұйымдастырушы болатын лидерге деген қажеттілік
туындайды. Қоғам ұжымдық ерік-жігер мен мақсатты бейнелейтін беделдің
болуын
объективті
түрде
талап
етеді.
Көшбасшылық
саясаттың
шығармашылық мазмұнынан тура туындайды. Көшбасшы саясаттың және
қоғамның бүкіл саяси жүйесінің ядросы болып табылады. Көшбасшылық
ғаламдықтан
бастап
жекелеген
саяси
топқа
дейін
саяси
жүйені
ұйымдастырудың барлық деңгейінде пайда болады, қалыптасады және
қызмет етеді.
Егер субъектіні саяси қауымдастық өзінің мүддесі мен еркін білдіруші
ретінде (яғни заңды болып табылатын болса) мойындайтын болса, онда ол
саяси көшбасшы ретінде сөз алады. Яғни, бұндай мойындау нормативті,
ұйымдасқан, идеологиялық, дәстүрлі және қоғамдық пікірмен бекітіледі. Бір
жағынан көшбасшы қоғамға биліктік органдар мен механизмдер арқылы, ал

екінші жағынан өзінің саяси және идеологиялық көзқарастары мен пікірлері,
саяси қызметінің мазмұны мен бағыттары, тәжірибесі мен іс-әрекетінің
стилімен ықпал етеді. Осы айтқандар арқылы көшбасшы тек көпшілік
биліктің тұтқасына ғана сүйенетін кез - келген басқа басшыдан ерекшеленеді.
Көшбасшылықтың типологиясы барынша шартты болып келеді және түрлі
критерийлер бойынша сараланады:

көшбасшылық типі бойынша: программист, стратег, орындаушы, дем
беруші; 

қызметінің сипаты бойынша: әмбебап, жағдайға қарай әрекет етуші;

басшылық ету стилі бойынша: демократшыл, авторитарлы, анархиялық;

кешенді критерий: дем беруші, әмбебап, авторитарлы, орындаушы,
жағдайға қарай әрекет етуші, стратег, демократшыл және т.с.с.
Саясаттанудағы барынша кең тараған билікті алу тәсілі және оның заңды
болуы
бойынша
М.Вебердің
деректеріне
сәйкес
көшбасшылықтың
типологиясы саналады.
М.Вебердің айтуы бойынша лидерліктің типі:
1. Дәстүрлі лидерлер (көсемдер, монархтар);
2. Рационалды-заңды (билікті қолданыстағы бар заңдардың негізінде алады);
3. Харизматикалық (яғни, беделді адамның бойында ғажайып қабілеттердің
болуы).
Саяси көшбасшылық бағанын бірқатар факторлардың негізінде беруге
болады:

жалпы міндетті шешудің барынша ұтымды вариантын табуға деген
оның қабілеттілігі;

таңдап алған жолдың мақсатқа сай екендігіне көпшілікті сендіру және
алға қойған мақсатқа қол жеткізу үшін оларды ұйымдастыру;

жаңа нәрселердің өсуін уақытында байқауға деген оның мүмкіндіктері,
қоғамның тезірек даму прогресі мақсатында оларға қолдау беруді
қамтамасыз ету.
Саяси көшбасшылық мәселесі – казіргі саяси психологиядағы маңызды
проблемалардың бірі. Көшбасшылық және жетекшілік. Б.Д.Парыгиннің
көшбасшылық пен жетекшілік түсініктері туралы әлеуметтік - психологиялық
теориясын атап айтуға болады. Көшбасшының саясаттағы орны мен рөлі
үлкен. Көшбасшының жеке басының белгілері мен ерекшеліктері саясатқа
әсер етеді. Батыстық саяси психологиялық зерттеулер саяси көшбасшылық
теориясының негізі топтарын жіктеп, қарастырады. Саяси көшбасшы мінез –
құлқына психологиялық талдау жасауға болады. Саяси көшбасшы мен оның
командасының ара қатынасының психологиясы өз алдына мәселе.
Харизматикалық лидерге сипаттама беру. «Мен» – саяси көшбасшы
концепциясын талдау (көшбасшының өзіне-өзі баға беруі немесе оның саяси -
әлеуметтік ұстанған бағытындағы қиыншылықтар туралы). 
Көшбасшы үшін көпшілікпен байланысты жоғалтпау, олардың мүддесін
дұрыс сезініп, білу және соған сәйкес әрекет ету маңызды. Қоғамның өзінің

саяси көсбасшының таңдауы –айырықша маңызды іс.
Көшбасшылықтың ерте теориялары
Шынайы анализдің жоқтығы мен таза бейнеленуі себебінен, көшбасшылық
феноменінің зерттелуінің тарих алдысын өткеріп тастайық. Оның саяси-
психологиялық анализінің мүмкіндіктерінің негізгі жазба тарихының ең
жоғары жетістігі болып табылады. Бірақ Х1Х ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың
басына дейін көшбасшылыққа қарастырылған әдіс-тәсілдер тек жинақы, тар
бейнелеу сипатта болды. Анализ ХХ ғасырдың жетістігіне айналды. Түрлі
теориялар мен теоретиктер толығымен, нақтылап көшбасшылықтың
табиғатын түсіндіруге тырысты және осы феноменнің табылуына байланысты
факторларды
анықтауға
тырысты.
Жалпыланған
түрде
осындай
теориялардың бірнеше тобын бөлуге болады.
«Қаhармандар» теориялары және «белгілер» теориялары
Берілген топ теориялары – ежелгілердің қатарыда. Тек қысқаша олардың
бастауларын
атап
өтейік.
Бізге
белгілі,
көшбасшылықтың
саяси-
психологиялық белгілерінің көбі мәдениетпен детерминацияланған. Ежелгі
мысырлықтар өз патшасына келесі: «құдайға тән белгілерді» жазған аузынан
шыққан «биліктік сөздер», «жүректегі түсіністік», «ал оның тілі – әділеттің
қоры». Гомердың «Илиадасы», ежелгі гректердің ойынша қажет төрт қасиетті
ашты: әділет (Агамемнон), даналық (Нестор), қулық (Одиссей), даңқтылық
(Ахилл). Бірақ көшбасшылардың әрекет ету модельдері және көшбасшылық
«белгілердің» «жиынтығы» уақыт өтісімен талай рет өзгерген.
М. Вебер есептеуінше, «саясаткер» үшін үш қасиет шешуші болып табылады:
қызуқандылық, жауапкершілік қасиеті және көз қырағылығы. Қызуқандылық
– істің мәнісіне бағыт түсінігінде, іске өте берілгендікте. Көз қырағылығы,
әсіресе, ішкі тұрақтылыққа ие және шындық әрекеттеріне берілуге
салқындылықпен заттар мен істерге, адамдарға қашықтық қажет бар мәселе
– бір жанның ішіне ыстық қандылықты да, салқын көз қырағылықты да
енгізу».
Сонымен қатар, «батырлар» және «белгілер» теориялары көшбасшыға
қажетті қабілеттер қатарын және жоқтастарын көбейтуде. Белгілі дәрежеде,
бұл бұрынғы, бейнелік тәсілдердің инерциясы. Феноменнің ғылыми зерттелуі
одан әрі жүргізілді.
Қоршаған ортаның теориялары
Орта теорияларының негізгі жағдайы келесідей айтады: Көшбасшылық орта
функциясы, яғни, белгілі уақыт, орын және жағдайларға соның және
жағдайларға, соның ішінде, мәдени де, байланысты. Бұл теория, толығымен
адамдардың жеке айырмашылықтарына назар салған жоқ, оларға орта
талаптарын
жапсырды.Мысалы,
Е.
С.
Богардус
бойынша,
топтағы
көшбасшылық түрі топ табиғаты мен оған шешуге қажетті мәселелерден
тұрады.
В. Е. Хоккинг көшбасшылық – топ көшбасшы ұсынған бағдарламаға сәйкес
бағытталып қозғалысы келетін жағдайда ғана көшбасшыға берілетін топ

функциясы.
Х. С. Персое екі гипотеза ұсынды: 
1) Әрбір жағдай көшбасшының өзіне де, оның қабілеттеріне анықтайды
2)
Жеке ұлға қабілетінтерін:
олар жағдаймен көшбасшылық қасиеттер 
деп анықталады,
және алдыңғы 
көшбасшылық жағдайлармен нәтижесі 
болады.
Өз кезінде Дж. Шнейдер таңғалып, англиядағы әскери көшбасшылар соны ел
қатысқан әскери қақтығыстар сонына тура пропорционалды болған.
Бұл орта теориясының әділеттілігінің ең жарқын бейнесі болды.Оның бағасы
үшін А. Дж. Мэрфидің айтқан сөзін қолданайық: «Жағдай көшбасшыны
шақырады, ал ол мәселенің шешілуінің құралына айналады».
Тұлғалық - жағдайлық теориялар
Теориялықтардың осы тобы алдыңғы екеуінің қосындысы болып
табылады оның шегінде бір сәтте көшбасшының психологиялық үрдісі өтетін
жағдайлар
да
қарастырылады.
С.
М. 
Казенің 
ойынша 
көшбасшылық үш фактормен өндірілетін тұлғалық қасиеттерімен, жақтастар
тобымен және жағдаймен (мысалы, топ шешетін мәселесімен).
Р. М. Стогдия және С. М. Шартл көшбасшылықты «дәреже», «өзара
әрекеттесу», «сана-сезім », «әрекет», яғни, осы терминдер арқылы ұйымдасқан
топтың басқа мүшелеріне қарай сипаттары. Осылайша, осы теория шегінде
көшбасшылық
алдымен
адамдардың
қатынастары
жүйесі
ретінде
қарастырылады,
тұлғаның
жекеленген
сипаттамаса
ретінде
қарастырылмайды.
Х. Герт және С. В. Миллез есептеуінше, көшбасшылық феноменін түсіну
үшін көшбасшының белгілері және мақсаттары, оның қоғамдық дәрежесі,
жақтастарының
мақсаттары,
көшбасшылық
рөлдің
белгілері
және
институционалдық контекст сияқты факторларға назар аудару қажет.
Осылайша, осы топтың теориясының түрлі нұсқаларында шектесулер мен
қиыншылықтарды жеңуге тырысып, алдыңғы тәсілдерің артықшылығын
кеңейтуге тырысты.
Өзара әрекеттесу - күту теориясы
Дж. С. Хаманса және Дж. К. Хемфилдтың көзқарастарына сәйкес,
көшбасшылық теориясы үш негізгі ауыспалыны қарастыруы керек әрекет,
өзара әрекеттесу және көңіл-күйлер. Бұл келесіні меңзейді біріккен әрекетте
өзара әрекеттесу мен қатысудың күшеюі топтық талаптарға үлкен
нақтылықты енгізуімен байланысты. Осы теориядағы көшбасшы өзара
әрекеттесудің бастаушысы болып саналады.
Мысалы, Р. Стогдиллдың «күтулердің күшеюі» теориясы келесі негіздемеге
тірелді: Өзара әрекеттесу үрдісі кезінде топ мүшелерінде, әрбірінің сәйкес
ретпен әрекет ететіндігініндегі күтуінің күшеюі байқалады. Тұлға рөлі өзара
күтумен сәйкес келсе, негіздемеге тірелді:Өзара әрекеттесу үрдісі кезінде топ
мүшелерінде, әрбірінің сәйкес ретпен әрекет ететіндігіндегі күтуінің күшеюі
байқалады. Жеке тұлға рөлі өзара күтумен, және егер, оның әрекеттері топ
күтуімен сәйкес келсе, онда оған топқа «қатыстырады» көшбасшылық күш –
қуат адамның әрекет пен өзара әрекеттесу және күтуді нақтылауына

байланысты.
«Мақсаттық әрекет» (path-goal theory- М. Г. Эванс) теориясына сәйкес,
көшбасшымен назардың пайда болуы дәрежесі жақтастарымен болашақ
марапаттауды
түсінуін
анықтайды,
ол
көшбасшамен
құрылымның
нақтылануының
дәрежесі
бағыныштытылармен
дәл
қандай
әрекет
марапатталатыны
жайлы
саналаумен
анықталады.
Бұған
жақын
«мативациялық теория» (Р. П. Хау, Б. Т. Басс) көшбасшалықты таптың
мүшелерінің мотивациясын өзгерту арқылы топ мүшелерін өзгерту деп
түсіндірілді. Ф. Е. Фидлердің есептеуінше, «көшбасшылық әрекет» нақты
жағдайдын талаптарына байланысты. Мысалы, «жұмысқа бағытталған
көшбасшы қиын жағдайларда нәтижелі болады. (тым жеңіл немесе тым ауыр
жұмыс). Көшбасшы болса, «өзараәрекеттесуге» бағытталған, әдетте «орташа»,
жай сөзбен айтқанда «аралық» мәселерді шешуде нәтижелі.
«Гуманистік» теориялар
«Гуманистік» деген атқа ие болған теориялар тобы, іс басына нәтижелі
ұйымдастыруды дамытуды қойды. Осы теория өкілдерінің пікірінше адам өз
табиғаты бойынша «мотивацияланған» жануар, ал ұйымдастыру өз табиғаиы
бойынша әрқашан құрылымды және бақыланады. Көшбасшылықтың негізгі
функциясы
болып
ұйымдастыруды
жеке
тұлғалардың
өздерінің
мативациялық күш-қуатын іске асыру және өздерінің қажеттілік терін жүзеге
келтіру үшін олардың бостандығын қамтамасыз ету мақсатында жетілдіру
болып табылады, бірақ, бір сәттегі ұйымдастырудың мақсатына жетуімен
қатар.
Д. Мак Грегор ұйымдасқан көшбасшылықтың екі теориясын құрастырды.
Біріншіден, бұл Х (икс) теориясы деп аталатын теория, ол жеке тұлғалар
әдетте белсенді емес, ұйымның ажеттілігіне қарсы тұрады, және, белсенді
емес, ұйымның қажеттілігіне қарсы тұрады, және, осыдан оларды бағыттап,
мақсат қою керек. Екіншіден ол Ү (игрек) теориясын ұсынды, бұл адамдар
мотивацияға ие және жауапкершілікке тырысады, сондықтан олардың бір
сәтте өз мақсаттарн іске асырсын деп ұйымдастыру және бағыттау қажет 
деп саналды.
С. Аргирис ұйым мен жеке тұлға арасындағы қақтығысқа назар салған.
Оның ойынша, ұйым табиғаты мүшелер рөлінің құрылымдалуын және
олармен өзінің міндеттерін орындаруын қадағалауды анықтайды. Адам
табиғатына алдын ала ұшқыр ойлау және жауапкершіліктің көрінуі арқылы өз-
өзін дамыту тән. Нәтижелі көшбасшылық бұны ескертіп және осы 
қасиеттерге тірелуі қажет.
Р. Ликерт есептеуінше, көшбасшылық - бұл салыстырмалы үрдіс, және
көшбасшы
бағыныштыларының
сенімін
ақтап,
құндылықтары
мен
тұлғааралық бейімдеріне назар салуы қажет. Көшбасшы бағыныштыларына
ұйымдасқан үрдіс пайдаға бағытталғанын түсіндіріп, айтуы қажет, өйткені, бұл
жауапкершілікті және алғыр ойлы шешемді қабылдау үшін бостандықты
қамтамасыз етеді.
Осы теория шегінде, Р. Р. Блойк және Дж. С. Маутен көшбасшылықты
сызбалық түрде бейнелей алды: обциссалардың осі бойынша – жеке
тұлғаларға мейіріммен қатнасу, ординаталардың осі бойынша – нәтиже
туралы қамқорлық. Осы екі коэффициенте жоғары болса, соғырлұм

ұйымдағы сенім мен сыйлау қатынастары жақсы дамыған.
Ал жалпы алғанда, осы теориялардың шартты «гуманисттілігін белгілеп,
бұл алдыңғы кейіпкерлерге қарағанда, алға қадам болды.Одан әрі бізге әлі де
көшбасшылықтың гуманистік түсіндірмелі не әлі де қайту қажеттілігі туады,
бірақ біраз кештеу.
Ауысу теориясы
Осы теорияның өкілдері (Дж. С. Хоманс, Дж. С. Марч, Х. А. Сайман. Х. Х.
Келли, және т.б.) қоғамдық қатынастар ерекше формалы ауысуды бенелейді.
Деген тұжырымнан шыққан, мұның үрдісі кезінде топ мүшелері белгілі үлесін
қосып, кейбір «табысын» алады. Өзара әрекеттесу барлық қатысушылар
осындай ауысуды немесе ауыстыруды өзарапайдалы деп санағанша, жалғаса
береді. Т. О. Джакобс алмастыру теориясының өз нұсқасын
құрастырды: топ көшбасшыға дәрежемен сыйластықты береді,ал есесіне,
оның мақсатқа жетуінің ерекше қабілеттеріне алмастырады. Алмастыру үрдісі
күрделі ұйымдастырылған,
ол
құрамына «нешелеу» және «күрделі»
төлемдердің көрп деген жүйелерін кірістіріледі.
Теорияларының берілген торбы, әрине, өте-мөте рационалисті бола тұра,
әдетте, көшбасшылық феноменнің тек бір жағын бенелейді. Бірақ, оның
қазіргі саяси психологиядағы әсері өте маңызды, кеңірек алғанда,
рационалды
психологияға
жалпы
алғанда.
Жалпылап
айтқанда,
көшбасшылық феноменін зерттеудің барлық тарихы екі күшті-тәсілдің
билеуіне әкелді: рационалместтік, және гуманисттік. Соңғысы берілген
феноменнің тұлғалық-психологиялық тамырларына тереңдетілген зерттеуді
тірек қылды.
Е. С. Богордус ең алғашқы болып келесі типтерді бөлді:
1) автократиялық (күшті ұйымда);
2) демократиялық (топ мүдделерін таныстыратын өкіл);
3) орындаушылық (кейбір жұмысты атқаруға шамасы келетін;
4)рефлексивті-интелектуалды (үлкен топпен басқаруға қабілетті жеттпейтін).
Кейінірек, Ф. С. Бортт көшбасшыларды біраз басқаша классификациялады:
1) институционалды тип (алып отырған орнының құрметтілігіне баланысты);
2) басым (өз орнын күш пен әсер нәтижесінде);
3) көндіретін (бағыныштыларының көңіл-күйлеріне әсер тигізіп, оларды
әрекетке бағыттайды).
Кейін С. С. Кичело «Кеңсесі жоқ көшбасшы! Деген ерекше типті бөліп, оны
«пайғамбар»» деп атады. Пайғамбарлар тарих сахнасына қиын-қыстау
кезеңдерде шығып, көмекшілеріің қолғабысын туғызып, өздері жасаған
қозғалыстардың ерекше белгілеріне айналды.
Ф. Гедл есептеуінше, институционалды және эмоционалды топтық үрдістер
тек тоғыз тұлғалар типінің арасында өтуі мүмкін. Оның термонологиясында,
бұл «патша», «қанаушы», «көшбасшы», «махабаттың объектісі», «зұлымдықтың

объектісі», «ұйымдастырушы», «қызығушы», «батыр», «үлгі тұтуға келетін
адам» (нақты айтқанда, оң және теріс). 
Дж. В. Гетуель және Е. Г. Губа осылай бөлген:
1) «заң шығарушы (nomotyheric) көшбасшылық», мұнда рөлдер және және
күтуді қоғамдық жүйелердегі әрекеттің талаптық өзгерістері анықтайды;
2) «идеологиялық көшбасшылық», мұнда жеке тұлғалардың қажеттіліктері 
мен ынталарын топтық әрекеттің тұлғалық өзгерістері анықтайды;
3)«синетикалық көшбасшылық», ол қақтығыс жақтарды татуластырады.
В. Белл, Р. Дж .Хилл және С. В. Миллз көшбасшылылардың келесі типтерін
қарастырды:
1) «формальді» (ресми орындағы);
2) «танымал» (қоғамда дәрежесі жоғары деп саналады);
3) «жер етуші» (шынымен әсер тигізетін);
4) «қоғамдық» (өздігінен әрекет ететін ұйымдарда белсенді қатысады).
М. Конвей көшбасшылардың топтарын бақылап үш көшбасшылық рөлді
бөлді. Біріншіден, бұл көсем (топты «бағындыруға» тырысатын, бұл топ
гипноздық жағдайда болады және көсем оны өзі таңдаған жол бойынша
артынан
ертуге
тырысады-мысалы,
Наполеон).
Екіншіден,
топ
өкілі
(халықтың ежелден қалыптасқан белгілі «дұрыс» пікірлерін білдіреді –
мысалы, Т. Рузвельт).
Үшіншіден, пікірлерді түсіндіруші (топ әзер түсінетін нәрсені алға қойып,
сонымен әрекет етеді, әсіресе, оның жасырын қорқыныштары мен
алаңдауларын).
Әрине, М. Вебердің саяси көшбасшыларының типологиясын да ұмытпау
қажет. Өйткені, ол ең танымал,сондықтан онымен бөлінген көшбасшылық
заңдылығының үш идеалды типіне тоқталайық:
а) легалды заңдылық, өзінің негізінде-рационалды тірек, бұл өз орнын осы
ережелер арқасында алған көшбасшыға және оның құқығына, талаптық
ережелердің легалдылығына сенім көрсету. Мұндай легитимдылықта бағыну
легалды қойылған жақсыздалған тәртіптің нәтижесі: болады және ұйым
билігінің формальды шегінен шықпайды. Бұл орын билігі, оның «тағын» адам
алады. Бұл «бюрократиялық» тип және, сәйкесінше, көшбасшылық стилі.
Адамдар бюрократқа бағынады, себебі,өздерін көшбасшы өзін қоршайтын
көптеген билік атрибуттарының алдында әлсіз сезінеді;
ә) дәстүрлі легитимдылық бұнын негізін ежелгі дәстүрлер және басшылардың
дәрежесінің
легитимдылық,
бұнын
негізін
ежелгі
дәстүрлер
және
басшылардың дәрежесінің легитимдылығына деген қалыптасқан сенім
құрайды. Бағыну бұл жағдайда – жеке адамдықтың көрінісі және әдеттегі
шарттардың шегімен анықталады. Бұл «дәстүрлі» тип және сәйкесінше,
көшбасшылық стилі. Бұл дәстүр бойынша берілетін, монарх билігі, оны ол
автоматикалық түрде, өз қасиеттері мен жүргізетін саясатына тәуелсіз алады;

б) харизматикалық легитимдылық, оның эффективты негізгі жеке тұлғаның
батырлығына және үлгілік мінезіне, ерекше қасиеттілігіне, өзіне тән берілуіне
әкеледі. «Харизма» – бұл ерекше тірек, ту, қасиетті белгі, бұны қандай да бір
адамдардың жүрісін басқаратын адам қалында ұстайды. Көшбасшыға бағыну
жеке тұлғаның харизма туралы өз түсінігіне тіреледі. Бағынып, адамдар тек
қана адам артынан емес, оны өз әсері және құрметтілігімен бөлейтін харизма
артынан жүреді. Харизматикалық көшбасшы билігі – бұл белгі топ үстінен
көтерілген сәттің билігі. Бұл ту сияқты жарқын адам билігі, бірақ мұндай
жарқындық тек адамнан шықпайды, ол көшбасшыны да, ол ұстайтын туды да,
өз махаббатымен бөлейтін топтардан шығады. Бұндай билік өте берілген,
бірақ жағдайлы жағдай өзгереді, басқа сәт туды және осындай көшбасшы тез
қарайып, өз әсерінен айырылуы мүмкін.
Әдетте харизманы құрайтын екі бөлікті атау қабылданған. Біріншіден,
қызықты, ерекше нәрсенің бар болуы, бұл ізбасушылардың эмоционалдық
талқуын туғызады. Атап өтейік, мұндай көшбасшыға салқынқанды ешкім
болмайды оны немесе жақсы көреді немесе көре алмайды. М. Вебердің
кезінен харизманың үш нүсқасы бөлінеді: харизма ішкі мәселелердің
символдық шешімі ретінде, бөтен биліктен агрессия арқылы қорғану,
көшбасшыға өз қызығушылықтарын қанағаттандыру үшін атрибуттарды
тағайындау.
Осылайша,
ХХ
ғасырдың
бірінші
жартысында
типологиялар
көшбасшыларды бір сәтте орындалатын функциясы бойынша да (өкіл,
орындаушы), сол сияқты көшбасшылық стилі бойынша да (басым
демократиялық)
бөлген.
Ең
жетілген,
қазіргі
теориялар,
негізінен,
авторитарлы және демократиялық стильдерді зерттейді және оларды
басқаша атайды: «мақсатқа бағытталған» және «тұлғаға бағытталған».
Қорытынды
Көшбасшы («лидер» ағылшынның «басты» деген сөзінен алғанда) –сол
бірлестіктің мүддесін қанағаттандыруға бағытталған бірлескен қызметті
біріктіру мақсатында басқаларға ықпал етуге қабілетті адам. Көшбасшылық
–жекелеген адамның туа біткен қасиеті және мүлдем мәңілікке берілген
артықшылық емес. Көшбасшылық дегеніміз – әрқашанда қорғап қалуға
керекті белгілі бір мәртебе, позиция, адамдардың іс-әрекетіндегі, саяси
процестегі аяқ астынан болатын нәрселерді бастан өткере білу. Саяси қызмет
және саяси қатынас өзінің табиғаты жағынан әрқашанда мақсатты,
ұйымдасқан сипатта болады. Осыдан барып қоғамдық идеяны жүргізуге
қабілетті, қоғам сезініп, білетін нәрсені білдіретін, ұжымдық сананың иесі
және ұжымдық әрекетті ұйымдастырушы болатын көшбасшыға деген
қажеттілік туындайды. Қоғам ұжымдық ерік-жігер мен мақсатты бейнелейтін
беделдің болуын объективті түрде талап етеді. Көшбасшылық саясаттың
шығармашылық мазмұнынан тура туындайды. Көщбасшы саясаттың және
қоғамның бүкіл саяси жүйесінің ядросы болып табылады. Көшбасшылық

ғаламдықтан
бастап
жекелеген
саяси
топқа
дейін
саяси
жүйені
ұйымдастырудың барлық деңгейінде пайда болады, қалыптасады және
қызмет етеді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Дискин И.Е. Реформы и элиты: институциональный аспект//Общественные
науки и современность, 1995, №6.
2. ИспаевЛ. Элита властвующая и духовная.//Мысль, 1996.
3. Әбсаттаров. Саясат негіздері. А. –2011.
4. Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағанбетова З.Н. Саясаттану. А.
5. ТрофимовМ.И. Политическое лидерство//Социально-политический журнал,
1991, №12.
6. ФредИ. Личность и политика//Социально-политический журнал, 1991, №10.
7. АмеркуловН. Посттоталитарная мифология правящей личности// Мысль,
1994, №9.