Адам физиологиясы


IV - БӨЛІМ. ОРГЛНИЗМІПҢ ҚОРШАҒАН ОРТАМЕН ӨЗАРА



Pdf көрінісі
бет242/380
Дата15.12.2023
өлшемі28,52 Mb.
#137927
түріОқулық
1   ...   238   239   240   241   242   243   244   245   ...   380
Байланысты:
Адам физиологиясы

IV - БӨЛІМ. ОРГЛНИЗМІПҢ ҚОРШАҒАН ОРТАМЕН ӨЗАРА
ҚАТЫНАСЫ
Организм өзін коршаған ортамен қарым-қатынаста гана тіршілік ете 
алады. И.М. Сеченовтың айтуы бойынша "организмнің қоршаған ортасыз 
тіршілігі болмайды". Бұл пікірдің физиология ғылымы дамы гаи сайын 
мағынасы толык ашылып, жаңа жетістіктсрмсн дәлелденіп отыр.
Жануарлар организмі, өсімдіктермен салыстырғанда, өте күрдслі жоне 
белсенді болады. Организм өзінің қимыл ісәрекеті жэнс мінезқұлығы арқылы 
коршаган 
ортаның 
өзгерістеріне 
белссне 
бсйімделеді. 
Организмніц 
біртүтастығы ксйдс гомеостаздың күрделі өзгерістсрі аркылы сақталады. 
Мүны ол жана мексн-жай іздеп барлаумен нсмссс тіршіліктіц жаңа 
жагдайларына көшумен жүзеге асырады. Осындай іс-әрекет өмір тәжірибссін 
жинақгауга, тіршілік үшін күрсс жэне табиги сүрыпталу үрдістсрінс қажет.
Бүлардың борі адамда сң жогары даму сатысына котсрілгсн. Адамның 
когамдық еңбегі бүкіл қоршаган табигатқа эсер етеді. Өйткені олар оны 
өзгертіп, өз мұқтаждықгарына жарагады. Адамның ісәрекеті тек табиғи 
жагдай смес, элеумегтік ортамен де байланысты. Бүл олардың өзара 
қогамдық қарым-қатынастары.
Адам табиғи жағдай мен төңірекгің озгерістері туралы ұдайы мэлімет 
алын түрады. Ол қоршаган әлемнен сигналдарды (ишараларды) сезім 
агзалары арқылы қабылдайды.
17-тарау. СЕЗІМДІК ЖҮЙЕЛЕР
Сезімдік жүйелер
организмнің өзін коршаган ортамен өзара әрексттесуін 
жүзеге асыруда маңызды орын алады.
Сезімдік жүйелер немесе 
талдагыштар (анализаторлар)
белгілі райлы 
акпаратты қабылдауга жэнс тануга арнайы қүралган құрылымдардан түратын 
жүйке жүйесінің күрделі болігі.
Сезім мүшелерінің қабылдагыштарында (рецепторларында) тітіркену 
әсерінен козу толқындары пайда болады, ол орталық жүйке жүйесінс өтеді. 
Әрбір 
талдагыштың 
іс 
әрекеті 
оның 
қабылдагыштарында 
сыргқы 
түрткілердің физикалық жэне химиялык эсерін түйсінуден басталады. Олар 
қозу толқынына айналып, әртүрлі деңгейде орналаскан нейрондардың 
тізбектері арқылы миға жетеді.
Сезім сигналын өткізу бірнешс рет бүлардың өзгеруі жэне қайта 
түрлендіруі арқылы аткарылады. Сезім агзалары кабылдайтын тітірксністерге 
үлкен ми сыцарлары кыртысының белгілі аймақтарында талдау жасалады. 
Бұл 
жерде 
ең 
жогары 
анализ 
жэне 
синтез 
жасалынады. 
Сөйтіп, 
кабылдагыштар, қозу толкынын өткізетін жол жэне ми кыртысынын белгілі 
бір аймағы организмнің тітіркендіруді кабылдауын жэне ажырата білуін 
кам гамасыз ететін біртұтас жүйе - 
гцалдагыштарды
түзеді.
Талдагыштар туралы ілімді И.П.Павлов ашты. Ол ең бірінші болып, 
талдагыштыц үш бөліктен тұратынын айтты: қабылдагыштык (шеткі бөлімі),
374


сезімдік нсйрондар жэне өткізгіш жолдар (аралык бөлім), соңында сезімдік 
сигналды қабылдайі ыи үлкен ми сыцарларының кыртысы (орталық бөлімі).
Бұл үш бөліктің біреуі зақымданса белгілі бір тітіркендірісті ажырату 
кабілеті жойылады. Мәселен, ми кыртысының нактылы бір аймактарын 
зақымдайтын тожірибелср шартты рефлскстсрді жояды. Осыны ескере 
отырып, И.П. Павлов талдагыштардың ми қыртысындагы бөліміндс алгашкы 
жобаланыс (проекция) аймағы болатындыгын дәлслдсді. Сонымсн катар 
бүлардан тыскары келген мәліметті қабылдайтын шашыраңқы жүйке 
болшектерінің барлыгы анықталды.
Талдагыштардың элсм гануда өтс зор мэні бар. И.М. Сеченовіың айтуы 
бойынша, талдагыш дегсніміз - мидың сезіну ағзалары. Өйткені эрбір 
психикалық ісэрекст санада сезім арқылы кабылдау негізінде туады.
Сырткы дүниені тану әрдайым сезуден басталады. Ол заттардың жеке 
қасиеттері мен сапаларын аныктап табуга мүмкіндік тугызады. Алайда, 
әлемде өзімсн-өзі бөлектенген қасисттер мен сапалар болмайды. Сондыктан 
сезу түйсікті калыптастырады. Түйсік заттар мен құбылыстарды толық, 
олардыц барлық қасиеттерінің бірлігін гануды жүзеге асырады.
Түйсік пен ссзу арқасында түсінік (елестету) пайда болады. Түсінік 
адамның элсм тануыи орістетеді. Ол адамның сезім агзаларына бүрын эсер 
етксн қоршаган ортадагы заттар мсн құбылыстарды көзге елестетіп, ойга 
түсірсді. Сөйтіп, сезу, түйсік, түсінік таным үрдісінің алғашқы кезеңі. Бұлар 
нақтылы ойлауды түзеді. Олар қоршаған ортадагы кейбір заттардың жэне 
қүбылыстардың сырткы пішіні мен байланыстарын бейнелейді.
Әртүрлі құбылыстардыц мэні мсн заңдылыгын тану дерексіз ойлаудан 
туады. Бүл ойлау күбылыстардың мәнісін, олардың ішкі байланыстарын 
ажырататын ұгым, пайымдау жэне ой қорыту, арқылы болады. Бүл танымның 
ең жоғары, күрделі кезеңі. Адамның таным үрдісі барлық кезенде қоғамдық, 
элеуметтік заңдарға бағынады жэне тарихи тэжірибслермен сыналады.
И.П. Павлов арнайы зсрттеулер арқылы бейнелеу үрдісінің мидағы 
физиологиялык тстіктерін дэлелдеді, мэдилік элемді бейнелеу жүйке 
жүйесінің қасиеттерімен тыгыз байланысты екенін аныкгады. Адамның ой 
орісі мен оның тереңдігі сырткы дүние эсерінен туатын көгітеген мәлімезті 
қабылдау жэне өңдеуден күралады.
Сондыктан эрбір талдагыш таным үрдісінде, эрекеттік тұрғыдан 
Караганда, мақсатты мінездің тек арнамалы көрсеткіштерін белсендіріп 
қоймай, мидың баска да күрделі қызметіне қатысады.
Талдагыш тардың қүрылымы мен қызметі
Жоғары омырткалы жануарлар мен адамның барлык талдағыштар 
жүйесіне мынадай жалпы кұрылыс негіздері тэн:
, 1. Талдағыштар жүйесі көп кабатты жүйке нейрондарынан тұрады. 
Олардың алгашкы кабаты кабылдағыш құрылымдармен, ал соңгысы үлксн ми 
сыцары қыртысының үласкан аймактарымен байланысты болады. Ал
375


кабаттар, олардың аксондары түзетін, өткізгіш жолдар аркылы озара 
байланысады. Талдағыштардың мүндай құрылымы эртүрлі қабаттарда 
мәліметтерді өңдеуге, арнаулы бағытқа салуға мүмкіндік туғызады. Ьүл 
организмдерде барлық талдау жасалган жай сигналдарга тез эсер тигізуіне 
жағдай жасайды.
2. Талдагыштар көп жолды болады. Олардың эрбір қабатында барлық 
деңіейге кезсгімен ссрпіпіс жібсретін коптеген (он мыңдаған, ал кейде 
миллиондаган) жүйке элементтері бар. Талдагыштардың мүндай коп жолдары 
жасалган талдаудың, өте сенімділігін жэне дэлдігін қамгамасыз етеді. 
Байланыс арналарынын сенімділігі нейрондардың озара жапсарласуынан 
үлгаяды. Бір нейрон тарамдалыс (дивергенция) арқылы жоғары деңгейде 
орналасқан бірнеше нейрондармен үштасады. Ал көптеген нейрондардың тек 
біреуіне түйістірілісі (конвергенция) ақпаратты дэл жеткізіді.
3. Шектес кабаттарда сезіну "алқымы" деи аталатын эртүрлі элементтер 
саны кездеседі. Мәселен, адамның көру жүйесінің торлы кабыгындагы 
фоторецепторлар кабатының 150 млн элементі бар, ал шығаберістегі 
ганглиоздык аймағында небэрі 1 млн. 250 мың элемент қалады. Бүл тарыла 
түсетін "алқымның" мысалы. Алайда көру жүйесініц жоғары деңгейінде 
кецейетін "алқым" қалыптасады.
Есту және баска кейбір талдагьштарда кабылдагыштан мига дейін тек 
кеңейстін 
"алқым" 
кездеседі. 
Тарылатын 
"алкымдар" 
қүбылысының 
физиологиялық мэні - миға келетін хабардың санын азайту. Ал кеңейетін 
"алқымның" қызметі эртүрлі ситналдың белгілерін жете жэне өте терец 
талдауға мүмкіндік жасау.
4. Талдагыштардың тура жэне көлденец бөлшектері болады. Жүйке 
элементтерінің бір немесе бірнеше қабатган кұрылатын болімі тікелей 
ажыратылыс
(дифференциация) деп аталады. Әрбір бөлімнің (мэсслен, иіс 
буылтығы, иінді дене) өзінің атқаратын жеке қызметі болады.
5. Сезім жүйелсрі тіршіліктік мэні бар акпараттарды кері байланыс 
негізінде белсснді туйсінетін жэнс өңдейтін үрдіс рсгінде қаралады.
6. Сезім жүйесінің орлеуші өткізгіш жолдары ми кыртысының тұрақты 
жэне 
қосымша 
жобаланыс 
аймактарында 
тұйықталады. 
Біріншілей 
жобаланыс аймақта жылдам өткізуші арналар аяқталады. Екіншілей аймақтар 
осы сезім жүйесінің мамандалған арналары арқылы бірлестірілгсн ақпаратты 
қабылдайды. Ал ми кыртысының үшінші жобаланыс аймақтары сезімаралык 
әрекеттесу өтетін эртүрлі сезім жүйесінің ұласқан аясын қалыптастырады.
7. Әрбір сезім жүйесі қосқапталдас өлшемдестік (симетрия) түрінде 
кұрастырылады. Мқдың орталык қүрылымдары кабылдағыш аппаратка 
сэйкес жүптасып қалыптасады. Сезімдік жүйелердін жұптасуы негізінде, 
кецістікте эркелкі орналаскан нысандарды қабылдау осы әрекепік тетіктер 
арқылы аткарылады.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   238   239   240   241   242   243   244   245   ...   380




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет