Пайдаланған əдебиеттер тізімі

54

Аталған еңбекте алғаш рет қазақ тілі сөзжасамының теориялық негізі қаланды. Оған дейін 

сөзжасам мəселелері морфологияның құрамында қарастырылып келген еді. Монографияда 

сөзжасамның  зерттеу  нысаны,мақсат-міндеті,  жүйесі,  сөзжасамдық  талдау,  сөзжасамдық 

тəсілдер,  сөзжасам  бірліктері,  сөзжасамдық  мағына,  сөзжасамдық  мағына  негізділігі,  сөз-

жасамдық  ұя,  тізбек,  саты,  тип,  үлгі,  заңдылықтары  мен  ерекшеліктері  т.с.с.  қазақ  тілінде 

бұрын зерттелмеген көптеген мəселелеріқамтылды. Ал 1988 жылы «Қазіргі қазақ тіліндегі 

сан есімнің сөзжасам жүйесі» атты монографиясы [2] жарық көрді. Бұл монографияда қазақ 

тіліндегі миллионға дейінгі есептік сандардың 57 модель бойынша жасалуы қарастырылған. 

Ол модельдер × көбейту, қосу + тəсілі арқылы белгіленіп, сандар б – бірлік, о–ондық, ж–

жүздік, м–мыңдық болып белгіленген.

1 м. о+б=он бір, тоқсан тоғыз. Ондық атаулары тірек сыңарлар, дара сандар қосынды-

сынан тұрады.

2 м. б×ж=бір жүз, екі жүз, сандар саны – тоғыз, тірек сыңар екінші орында.

3 м. б×ж+б =екі жүз бес, үш компонентті сан шығады, мұнда тоғыз тірек компонент бар, 

ауыспалы сыңарлар да тоғыз, бірлік аты екі сыңарда қайталанады. Екі жүз дегенде екі саны 

ауыспалы, жүз саны – тірек.

4 м. б×ж+о бес жүз жиырма, үш жүз қырық.

5 м. б×ж+о+б бес жүз жиырма тоғыз.

6 м. б×м бір мың, екі мың (2 модельден бастап қайталану). Жүздіктің орнына мыңдықты 

қоямыз. 10 модельден бастап о×м, одан кейін 2, 7 модельдер қайталанады, тек мыңдықтар 

деңгейінде. Осылайша 57 модельде б×ж+о+б×м+б×ж+о+б үлгісі тоғыз жүз тоқсан тоғыз мың 

тоғыз жүз тоқсан тоғыз (999999) санымен аяқталып, тоғыз компонентті күрделі сан жасалып, 

58 модель м×м=болады да мыңдық мыңдыққа көбейтіліп, дара сан жасалады. Осынша күр-

делі сан бар екені сөздіктерде аталмайды. Монографияда сан есімдер сөзжасамы алғаш рет 

көлемді зерттеу еңбегіндеарнайы, толық қарастырылды. Бұл сан есімдер сөзжасамын зертте-

удегі жаңа бағыт, тың идея болды, өзінен кейінгі зерттеулерге жол ашты.

Сөзжасам пəн ретінде жоғары оқу орындарындағы қазақ тілі мен əдебиеті мамандығы-

ның оқу жоспарына 1990 жылдан бастап енгізіле бастады, 1992 жылы алғашқы оқу бағдар-

ламасы жасалды. Бағдарлама авторы– Н.Оралбай. 

Бірақ «Қазақ тілінің сөзжасамы» пəнінің оқулығы жоқ еді. Сөзжасам пəні бойынша сту-

денттерге арналған тұңғыш оқулық авторы профессор Н.Оралбай болды. Оқулық сөзжасам-

ды заман талабына сай модуль негізінде оқытуға лайықтап жазылған болатын. Оқу матери-

алдары 5 модульге бөлініп берілген, əр модульде қолданылатын тест үлгілері, тапсырмалар 

берілген[3].Сонымен қатар ғалымның əр жылдары жарық көрген көптеген оқулықтары, оқу 

құралдары, бағдарламалары, жас маманға бағыт-бағдар беретін ғылыми мақалалары, əдісте-

мелік нұсқаулары бар.

2011  жылы  жарық  көрген  «Сөзжасамның  жалпы  теориялық  мəселелері»  атты  ғылыми 

еңбекте ғалымның қазіргі қазақ тілі сөзжасам жүйесінің көкейкесті мəселелері бойынша əр 

жылдар жарық көрген еңбектерінен іріктелген мақалалары қамтылған [4]. 

Қазақ тілі сөзжасамының жеке сала ретінде қалыптасып, танылып, дамуында профессор 

Н.Оралбайдың еңбегі зор. Ғалым сөзжасам терминдерінің, бірліктерінің негізін қалады деу-

ге болады.Сөзжасамдық бірліктер, сөзжасамдық тізбек мəселелерін профессор Н.Оралбаева 

бірінші рет «Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі» атты монографияда көтерген болатын. 

Онда ғалым сөзжасамдық ұяға, тізбекке анықтама беріп, олардың өзіндік белгілерін көрсет-

кен. Сөзжасамдық бірлік, сөзжасамдық тізбек терминдері де алғаш рет сол еңбекте қолда-

нылып, ғылыми айналымға түсті. Ғалым 1999 жылы саты терминін де ғылыми айналымға 

қосты.

2002 жылы «Қазақ грамматикасы» жарық көрді. Ол грамматикада тіл білімінің фонети-

ка, сөзжасам, морфология, синтаксис салалары қамтылған. Осы еңбекте деН.Оралбай сөз-

55

жасамның  бұрын,  сөз  таптарының  сөзжасамы  зерттеліп  жүрген  кезде,  зерттелмей  жүрген 

теориялық  мəселелерін  жан-жақты  зерттеп,  сөзжасам  теориясының  негізін  толықтырған, 

дамытқан. Сондай-ақ, ғалым осы маңызды еңбекте зат есім, сын есім, етістік сөзжасамның 

бірсыпыра мəселелерін, сан есім сөзжасамын жазған.

  Ғалым  «Қазақ  тілінің  сөзжасамы»  атты  сөзжасамның  тұңғыш  оқулығында  сөзжасам-

дық жұрнақтардың көп мағыналығын бір жұрнақты түрлі мағыналық топта көрсету арқылы 

аңғартқан.  Мəселен,  оқулықтағы  етістіктен  зат  атауынжасайтын  жұрнақтарды  автор  он 

мағыналықтопқа бөлген: 

1) Тамаққа қатысты атауларды жасайтын жұрнақтар.

2)Құрал-сайман атауын жасайтын жұрнақтар.

3)Табиғат, мезгілге байланысты атау жасайтын жұрнақтар.

4) Дене мүше атауын жасайтын жұрнақтар.

5) Нақты зат атауын жасайтын жұрнақтар.

6) Дерексіз заттық ұғым атауларын жасайтын жұрнақтар.

7)Ауру атауларын жасайтын жұрнақтар.

8) Өмірге қатысты атауларды жасайтын жұрнақтар.

9) Ұлттық ойынға қатысты атауларды жасайтын жұрнақтар.

10) Тіл білімінің терминдерін жасаған жұрнақтар [3, 129-131].

Мұнда қазақ тіл біліміндегі сөзжасамдық жұрнақтарбірінші рет мағыналық топқа бөлін-

ген.  Бұл  –  бұрынқазақ  тіл  білімінде  болмаған  құбылыс.  Бұрынғы  оқулықтарда  əр  жұрнақ 

беріліп, оған мысал келтірілетін. 

Демек, оқулық жұрнақ мағыналарын ашу қажеттілігін алға тартқаны зерттеушілердің на-

зарларын аударған. Міне, осы мəселені шешуге де сөзжасамдық типтің қатысы бар. Өйткені 

сөзжасамдық типке сөзжасамдық жұрнақтың бір мағынасы ғана қатысады. Егер жұрнақ көп 

мағыналы болса, ол əр сөзжасамдық типке жатады. Оны профессор Н.Оралбаева 1989 жылғы 

«Қазіргі  қазақ  тілінің  сөзжасамдық  жүйесі»  ұжымдық  монографияда  көрсеткен.  Моногра-

фияда айтыс, соғыс, керіс, жеңіс, кеміс, кеңіс туынды түбір сөздерін келтіріп олардың бір 

жұрнақ арқылы жасалса да, бір сөзжасамдық типке жатпайтынын, уəждеме сөздердің түрлі 

сөз табы болуымен бірге -ыс, -іс жұрнағының мағынасында айырма барын да ескеріп, олар 

түрлі сөзжасамдық типке жатады деп тұжырымдаған.

Сөзжасамның негізгі бірліктерінің бірі сөзжасамдық саты түсінігі Н.Оралбайдың «Сөз-

жасамдық саты» атты мақаласында сөз етілді.

Қазақ  тілінің  сөзжасам  саласының  сөзжасам,  тұлғажасам,  байлаулы  түбір,  кері  сөзжа-

сам, құрамды (күрделі) жұрнақ, қысқарған күрделі сөз, өнімді жұрнақтар, өнімсіз жұрнақтар, 

сөздің лексикалық мағынасы, сөздің негізі, сөзжасамдық негіз, сөзжасамдық талдау, сөзжа-

самдық тізбек, сөзжасамдық уəждеме, сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық үлгі, сөзжасам жүйесі, 

сөзжасам жүйелілігі, сөз негізі, туынды негіз, туынды сөз, түбірлес сөздер, түбір негіз, сөз-

жасамдық тұлға, сөзжасамдық қалып, сөзжасамдық жұп, сөзжасамдық саты, сөзжасамдық 

тарам,  сөзжасамдық  байланыс,  сөзжасамдық  парадигмалық  шеп,  себепші  негіз,  сөзжасам-

дық уəждеме, мағыналық сіңісу, түбір сөз, сөз тудырушы жұрнақ, сөз түрлендіруші жұрнақ, 

туынды түбір, негіз сөз, сөзжасам негізділігі, сөзжасамның мағына негізділігі, мағынаның 

негізділігі, мағынаның түрлендірілуі, мағынаның көшірілуі, негізгі түбір сөз, сөзжасам жүй-

есі, түпкі түбір, сөзтүрлем, сөзбайлам, сөз тудырушы, тұлға тудырушы, сөз өзгертуші, сөз 

байланыстырушы, сөзжасамдық жұрнақ, сөзжасамдық мағына т.с.с. терминдерінің қалыпта-

суында да ғалымның еңбегі зор деуге болады.

Сөзжасамның  тілдің  өзге  салаларынан  ерекшелігін  айқындайтын  да  –оның  бірліктері 

мен терминдері деген ұғымдар. Мəселенсөз мағынасы жайындағы түсінікті сөзжасамға тіке-

лей қатыстылық деңгейінде қарастырып, айқындау – сөзжасамның өзекті мəселелерінің бірі. 

Өйткені тілімізде мағына туралы сөздердің түсініктері кең: лексикалық, сөздің тура мағына-

56

сы, ауыспалы мағынасы (денотат, коннотат мағыналар), грамматикалық, сигнификаттық т.б. 

мағына түрлері мен типтері тіл деңгейлеріне қатысты орын алған. Сөзжасамдық мағына ата-

улының бəрі туынды лексикалық мағына түсінігімен байланысты. Мағына – сөзжасам сала-

сындағы негізгі мəселе. Бірақ туынды сөздің қандай тəсілмен жасалғандығына байланысты 

сөзжасамдық мағынаның да өзіндік ерекшеліктері болады.Сөзжасам тəсілдерінің қатысуына 

қарай пайда болатын туынды лексикалық мағына да бірдей емес. Сондықтан сөзжасамдық 

мағына түрлерін мынадайтоптарға бөледі:

1. Өзгерген туынды мағына. Негіз сөздің мағынасының негізінде басқа мағынаның жа-

салуын  негізден  өзгерген  мағына  деп  атайды.  Өзгерген  мағына  негіз  сөздің  мағынасына 

байланысты жасалады... Мысалы, жасар, көгер, бөлме, əсерлі. Лексика-семантикалық тəсіл 

арқылы жасалған сөздердің жаңа мағынасы ол сөздердің негізгі мағынасына негізделе жаса-

лады. Мысалы, буын...

2. Түрленген туынды мағына. Сөзжасамда туынды мағына негіз сөздің мағынасын өз-

гертпей,  оның  мағынасына  үстеліп  қосылуы  мағынаның  түрленуіне  жатады.  Мысалы,  дө-

нен-дөнежін, бала-балапан, көл-көлшік, əкетай т.б.

3. Көшірілген туынды мағына.Мұнда негіз сөздің де туынды сөздің беретін лексикалық 

мағынасы бір ұғымды білдіреді. Мысалы, қатырма (етістік) – қатырма (зат есім), қатар (зат 

есім) – қатар (үстеу) т.б.

4.  Теңбе-тең  туынды  мағына.  Туынды  сөздің  лексикалық  мағынасы  негіз  сөздің,  не 

сөз  тіркесінің  мағынасымен  тең  түсуі  мағынаның  теңбе-теңдігі  аталады.Мысалы,  АлМУ, 

ҚазМҰУ[3, 41-42].

Қорытындылап айтқанда, қазақ тілі сөзжасамына арналған ғалым еңбектерінің маңызы 

зор.Профессор, ұлағатты ұстаз Н.Оралбай сөзжасам негізінің қалануына, оның одан əрі да-

муына көшбасшылық жасап келеді, пəн ретінде жоғарғы оқу орындарына енгізілуіне мұрын-

дық болып, оқулықтарын, ғылыми еңбектерін арнауда. Сонымен қатар ғылыми орта, мектеп 

қалыптастырып,  шəкірттер  тəрбиелеуде.  Сөйтіп,  қазақ  тілі  сөзжасамының  да  тамырын  те-

реңге жайып, мəуелі ағаштай гүлденуіне аянбай еңбек етуде. Ғалымның ғылымдағы өзін-

жүктеу/скачать 2,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: