П іш ағар б екін ісін е (Ү ратөбеден баты сы рақта) ж ақы н ж срде Бухара
өмірлігімен шекараға тонаушылық шабуылдар жасады. Олар Токай төрепін
өмірХайдарғажіберген жаушысын қолғатүсірді. Бұл Тоқайдыңөрскеттерін
тыю үшін Түркістан ауданына бірнеше ж асак жіберуге мәжбүр етті. Ж асак-
тарды сол кезде-ақ белгілі болған Хушвакт парванашы, Төрехан мырза жөне
Бакауыл бегі басқарды. Қазақ даласы тағы да күйзеліске ұшырады. Тоқай хан-
ның «қасиетті Бұхарадағы» одан кейінгі тағдыры қайғылы болып тынды. 1827
жылы марқұм өмірдің балалары арасындағы билік үшін күреске араласқан ол
сәтсіздікке ұшыраған жақты жактап шайқасып, әмір Насраллах (1806—1860
жылдың күзі; билік кұрған жылдары 1827— 1860) билікке келген соң өлтірілді.24
Қокандықтарға карсы басқа бір ірі бой көрсетуді Ш ыңғыс ұргіағы Тентек
төре ұйымдастырды.25 Көтеріліске шыкқан саны 12 мыңға жуықадам Сайрам-
fa, ескі бекініске шоғырланды. Омар хан көтерілісті басу міндетін өзінің уәзірі
жөне туысы Әбілқасым аталыкқа жүктеді. Бүған сондай-ақ Хушвакт кұсбегі,
Лашқар құсбегі (ол туралы төменіректен қараңыз), Мухаммед Ш әріп парва
нашы, Ханқожа мир-асад ж әне баска да тәжірибелі әскербасылар тартылды.
Көтеріліске шыкқандар бетпе-бет шайкаста талкандалып, шегінді де, екі жа-
сақка бөлінді. Бірі Сайрамдағыдан неғұрлым мықты Ш ымкент бекінісіне та-
ғылды. Екіншісі Сайрам бекінісін қорғай бастады. Қоқандықтар Ш ымкентті
қоршауға алды, онда қазақтарды Рүстем басқарды. Кескілескен қоршаудан
және қазақтардың түн жамылып жасаған шабуылы сәтсіздікке ұшырағаннан
кейін Ш ымкенталынды. Сонан соң Қоқан әскерлерінің кызыл ж әне ақтула-
ры Сайрамда да көтерілді. Оны қоршау кезінде қоқандықтар зеңбірек пен
мылтықты кеңінен колданды. Коршаудағылардың күш пен қаражаты саркыл-
ғаннан кейін Тентек төре берілуге, Қ оканға жыл сайын баж (жол үшін
төленетін алым) және зекет төлеп тұруға келісіп, Омар ханның сарайына
өзінің ұлынан сый-сыяпат жіберуге мәжбүр болды.26
Көтеріліс басындағылардың негізгі малшылар бұкарасы арасында беделінің
ж еткіліксіз болуы, бой көрсетулердің бы ты раңқы лы ғы , іс-қим ы лды ң
үйлесімсіздігі және көтеріліске шыққандар қатарында бірлік болмауы, Бұха-
раның көмегіне сүйену әрекеттері (осының өзі-ақтайпаластарының бұқара-
сына козғалыс басшылары ықпалыныңәлсіз болғанын көрсетеді), ақырында,
рулық-тайпалық жасақтарға күресте оқататын қол мылтығымен ж әне артил-
лериямен каруланған «жаңа әскер» мен атты әскердің іс-кимылын ұштастыр-
ған қоқандықтардың әскери басымдығы — осының бәрі Қазақстандағы қоқан-
дықтарға карсы бой көрсетулерінің сәтсіздікке үшырауына себеп болды. Қоз-
ғалыстарды Ш ыңғыс ұрпақтары — сұлтандардың басқару фактісі оған каты-
сушылар идеологиясының Шыңғыс-хан енгізген Дешті Қыпшақтағы Жошы
ұрпақтарының хан билігі институтының 600 жылдық дәстүрін корғаған ескі
салт пен көненің көзін көксегенін дәлелдейді.
Оңтүстік Казақстанда қоқандықтар үстемдік еткен дәуірді шартты түрде
екі кезеңге бөлуге болады. Біріншісі жаулап алудың басталуынан (1810) 1840
жылдардың басына дейінгі уақытты қамтиды ж әне Қоқан хандығының гүлде-
ну дәуіріне түстас келеді. 1841—42 жылдарда оның терең әлеуметтік-саяси
дағдарыс (осы бір токырап калған мемлекеттің 1876 жылы қүлауына әкеп соқ-
қан) кезеңіне аяқ басуымен Кдзақстанның оңтүстігі үшін сынақтар мен
сілкін істердің ж аңа кезеңі басталы п, ол 1865 ж ы лы Т аш кен тті оры с
әскерлерінің алуымен және бүкіл осы аймақтың Ресей импери
Достарыңызбен бөлісу: