Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
КЕНЕСАРЫ ХАН БАСТАҒАН ХАЛЫҚ-АЗАТГЫҚ КҮРЕСІ (1837-1847)
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| 4. КЕНЕСАРЫ ХАН БАСТАҒАН ХАЛЫҚ-АЗАТГЫҚ КҮРЕСІ (1837-1847)
Қ асы м сұлтан мен оны ң балалары ны ң қаза табуы, бой көрсетулердің алдыңғы кезеңі стихиялы, ұйымдаспаған сипатта болғанына қарамастан, Орта ж үзде әкім ш ілік-саяси ж аңалы қтарды ң қатаң енгізілуі жағдайында отарш ылдыққа карсы күрестің жалғастырылуына ты ңты ны с косты, қазақ ж е р л е р ін б ір ік тір у ш і А бы лай хан ұ р п ақтар ы н ы ң тар өрісті рулы қ, әулеттік мүдделерін екінш і қатарға ығыстырып, қозғалы ска неғұрлым айқы н көрін ген халы қ-азатты қ сипаты н берді. Бұл күресті енді Абылай немерелерінің бірі — сұлтан, кейін хан тағына отырған Кенесары Қасымов (1802— 1847) басқарды. К енесары К асы м ов тарихи аренаға Қ азақстанны ң 1822, 1824 жылдар- дағы сібір ж әне орынбор қазақтары туралы Ж арғылардың кабылданғаны- на қарамастан саяси окш аулығы н сақтауды жалғастырған аудандарының тәуелсіздігіне патша әскерлерінің жаппай аттаныстары салдарынан қатер төнген жағдайда Абылай ханның ісін жалғастыруш ы ретінде келді. С он- ды қтан да көтеріліс ж асаған сұлтанн ы ң басты м ақсаты Абылай хан к езін д егі Қ а за қ с т а н н ы ң ау м ақ ты қ ш ек тер ін ің тұтасты ғы н қалп ы на келтіру, «дуандарды»83 (XIX ғасы рды ң 20—30-ж ылдарында Қ азақстанда құры лған округтер он ы ң хаттарында осылай көрсетілген) тарату, Ресей құрамы на әлі кірмеген ж ерлердің толы қдербестігін сақтап қалу болды. «Бүлікшіл сұлтан» күресінің негізі талаптары оның император I Н ико- лайға, оры нбор губернаторлары В. А. Перовскийге, В. А. Обручевке, сібір губернаторы , к ін әз В. Д. Горчаковқа, Орынбор ш екаралы қ комиссиясы - ны ңтөрағасы А. Ф. Генске ж әне басқаларға жолдаған көптеген хаттарын да айқы н аны қталған. Ғұбайдолла сұлтан да, атақты ағасы Саржан да К е н есары Қ асы м о в п ен бір қ а тар ға түра алм айды , М. К р асо в ск и й д ің п ік ір ін ш е , ол «ақы лы ж ө н ін е н атасы н ан (А б ы л ай дан . — Ред.) кем түскенім ен, одан да, әкесінен де (Қасым төре. — Ред.) мінезінің өрлігімен асып кетіп, бүкіл далаға әйгілі болды».84 «А йлакер, ерекш е сипатты саясатш ы» ретінде К енесары Қ асы мов сұлтан құдіретті Ресей державасымен күрес қазақтың үш жүзінің күштерін біріктіруді, едәуір құрбандықты, әскери ғана емес, дипломатиялықта күш- ж ігер жұмсауды талап ететінін ж ақсы білді. Ол халы қ қозғалы сы нан бөлініп қалған жекелеген сұлтандардың, старшындардың, билердің бетімен кетуш ілігін аяусы з басып, Ресей саясатын колдағандарды қатаң ж азала- ғанмен, бәрі бір патш а үкіметімен түсініспеуш іліктерді, негізінен алған- да, бей бітж олм ен шешуді ж ақтауш ы болып қала берді. Соғыс тұтқында- ры н а, с о н ы ң іш ін д е о р ы с т а р ғ а да т ө зім д іл ік п е н қ ар ад ы , ол ар д ы ң кейбіреулері оған қы змет етті, Ресей елш ілерін сыпайылықпен қабылда- ды, қы рғы здарм ен тай талас к езең ін д е м інез тан ы тқан ы болм аса, өз ә р е к е т т е р ін д е қ а т ы г е зд ік к е ж и і ж ол берм еді. Д еген м ен , к ө тер іл іс мүдделерін сатып кеткендер, әскери тәртіпті бұзғандар оны ң каһары на 344 ұшырап отыруы жиі болып түрды. Атап айт- қанда мұны «Кенесары-Наурызбай» дастаны дәлелдейді, оны ң авторы ақын әрі ж ауы н- гер Н ы санбай атақты «қазақ Ш әм ілінің» барлы қ іс-әрекеттеріне белсене қаты сқан .85 Айтпақш ы К енесары ға еріксіз тұткын бол тан барон У -p (У слар) суреттеген ханны ң сөзбен сипатталған портретін келтіре кету арты қ болмас: «К ен есары н ы ң бойы биік ем ес, аш аң , он ы ң бет әл п етін д е қа л м ак сипатты бітім бар ж әне оны ң ш ы ққан тегін еске салады. Айта кетелік, оны ң қы сы ңқы көздері мыскыл араласқан ақыл нұрын ша- шып тұрады, ал оны ң кескін ін ен әсте де қаталды қ байқалмайды, алайда ол көптеген жағдайларда қаталдык көрсегкен».86 Ақылды саясатш ы К енесары султан Ре- жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|