КІШІЖҮЗ БЕН ОРТА ЖҮЗ ҚАЗАҚТАРЫНЬІҢ РЕСЕЙ

арасындағы көш іп жүретін кеңістіктуралы мәселені ш иеленістірді, кал- 
мақтармен ж әне башқұрттармен үздіксіз қақтығыстарға әкеп сокты. Ж о- 
ңғар феодалдарының Қ азақстанны ң оңтүстігіндегі қалаларды басып алу- 
ының қазақ қоғамының экономикалык ж әне мәдени өмірі үшін елеулі зар- 
даптары болды. К азак рулары сауда ж әне колөнер орталықтарынан бөлініп 
қалды, ірі феодалдар қала халқынан алым алу мүмкіндігінен айырылды.
Жоңғарлардың шапқыншылығы казақж үздері арасындағы, әсіресе Кіші 
жүз бен Орта жүздің Үлы жүзбен ш аруаш ы лы қ-саяси байланыстарын 
өлсіретті. «Ал Үлкен орда олардан (Кіші жүз бен Орта жүзден. — 
Ред.)
алыс 
жерде Бұхараға қарай көшіп жүр және ол Орта ж әне Кіші ордалармен қатыс- 
пайды, олардың хандары да белек».27 Мұндай жағдай феодалдык бытыраң- 
қылыктың күшеюіне ж әне Тәуке билік еткен жылдарда бастау алған мем- 
лекеттік билікті орталықтандыру негіздерінің бұзылуына ыкпал етпей кой- 
майтын еді.
Ж оңғар хандығына қарсы күрес барысында Кіш і ж үз бен Орта ж үз 
жеке иеліктерге бөлініп кетті. Үлы хан деп саналған Әбілқайыр өз билігін 
тіпті бүкіл Кіш і ж үзге де ж үргізе алмады. Одан баска онда Қ айы пты ң 
баласы Батыр сұлтан мен Әбілкайырдың баласы Нұралы сұлтан билік етті.
Орта жүзде өз хандары болды. О ларды ң ішінде белгілілері — С әм еке, 
Күш ік. С оңғы сы наймандарды ң едәуір бөлігінің ханы болды ж ән е оры с 
шекарасынан алыста көшіп жүрді. Орыс шекарасына Сәмеке ханның коны- 
стары жакынырақ орналасты. Олардан басқа Орта жүзде Әбілмәмбет ж әне 
Барак сұлтандардың ыкпалы зор болатын.
Ж оңғар баскыншылығы казак коғамының өлеуметтік қатынастарында 
да терең із калдырды. Елдің каңыратылып, күйзелтілуі кедейлер — байғұс- 
тар, қоңсы лар, ж атактар ж ән е баскалар саны н көбейтті. Д ербес ш аруа- 
ш ылык жүргізу мүмкіндігінен айырылған олар бай мал иелерінде бакта- 
шылар, үй кызметш ілері ретінде жұмыс істеуге м әж бүр болды. О ларды ң 
көбісі тіршілік көздерін іздеп, батыска, орыс ш екараларына қашты. Бірак 
бұл жерде де олардың шеп өңіріндегі казактарға немесе шекарадағы орыс 
коныс аударуш ыларының аукатты ш аруаш ы лыктары нда баты рак болуы- 
на тура келді. Тағдыр Орта А зия хандыктарынан баспана іздеуге мәж бүр 
еткендердің жағдайы да нак сондай еді.
Қазактардың 1730 жылғы Аңыракайдағы ж еңісіне карамастан, Ж оңғар 
хандығыныңжаңадан шабуыл ж асауы ны ңтікелей кауіп-катері ж ойы лма- 
ды. Билік басына казақ хандыктары жөнінде тым баскы нш ы лы к саясат 
жүргізген Галдан-Ц ереннің келуі,28 мұндай шабуыл каупінің күш ейгенін 
көрсетті, оның үстіне казак хандарының өздері де, соның ішінде Әбілкайыр 
да, жоңғар феодалдары тұткынға алған тайпаластарын қайтару ниетінен бас 
тартпайтын.
Қ а з а к х ан д ы к тар ы н ы ң Б ұ х ар ам ен ж ә н е Х и уам ен қ а т ы н а с т а р ы
ш и ел ен іск ен күй ін д е қалды . Р ас, 3 0 -ж ы л д арға к а р ай к а з а к б и л еу ш і- 
лер ін ің Орта А зия хан ды ктары м ен кай ш ы л ы ктары бірш ам а б әсең д еуі 
мүмкін болды.
Қ азак хандықтарының еділ калмактарымен ж әне башқұрттармен өзара 
қатынастары күрделі болып кала берді. Ә білкайырды ң баш кұрт аксакал- 
дарымен ш апкыншылыкты тоқтату туралы келіссөздері табы ска жетпеді. 
Кіші ж үздің батыстағы ш екарасы нда бейбітш ілікке кол ж еткізу Әбіл- 
қайыр ханның ең басты сыртқы саяси міндеттерінің біріне айналды. Бас-
157

ты дұш пан — Ж оң ғар хандығымен күресуге қолды босату үшін бұл өте 
каж ет болатын.
Қ азақ хандықтары билеушілерінің алдында маңызды да күрдел і міндет — 
казак жүздерін сыртқы жаудан кауіпсіз ету ж әне елде күшейе түскен фео- 
далды кбы ты раңқы лы қ үрдісін жою міндеті тұрды.
К азак қоғам ы ны ң ішкі күрделі даму ж ағдайлары нда, ж оңғарлар мен 
Еділ қалм ақтары ны ң, баш құрттардың, Ж а й ы қ ж ә н е Сібір казактары ны ң 
қорш ауы нда, шын м әнінде экон ом и к алы к окш аулау, ұлы империяның 
тұрақты қысым көрсетуі ж ағдайы нда бола отырып, қазақ ж үздерінін 
билеуш ілері Ресей империясы сияқты одактас іздеуге мәжбүр болды.
Бір ж ағы нан, ықпалды сұлтандар, ақсақалдар арасында, екінші жағы- 
нан, үш жүз бірлестіктерінің іс жүзінде тәуелсіз хандары арасында тамыр 
жайып алған араздық халықты топтастыру, біртүтас хал ықтық ж асақ кұру- 
ды ң бүрынғы дәстүрін кайта жаңғырту жөніндегі күш-жігерді ж окка шы- 
ғарды.
Осындай өте қиын жағдайларда Петербург сарайына жүгінуге өзі бас- 
тамаш ы болуды ң, сол кезд е-ақ ыдырап кеткен біріккен қазақ одағының 
сы ртқы саяси бағдарында түбірлі бетбұрыс ж асау ж ауапкерш ілігін өз 
мойны на алудың ж ән е ойрат күш терінің бейбіт ауылдарға кезекті жой- 
кын шабуылын күтпей, орыс императрицасы ның көзқарасы н айқындау- 
ды ң күрделі миссиясы Ә білкайыр ханның еншісіне тиді.
XVIII ғасырды ң 20-ж ылдарына дейін сүлтан болып жүрген кезінде-ақ 
Ә білқайы р оры сты ң дип лом ати ялы қтоп тары н а едәуір белгілі болатын. 
«Акылы ж еткілікті ж өне қулы қтан да ада емес адам»,29 — деп ол жөнінде 
А. И. Т евкелев осы ндай п ікір ай ткан. Ол ең алдымен қ а зақ мемле- 
кеттілігінің стратегиялы қ мүдделерін басш ылы ққа алып, екінші жағынан 
Ресей әкім ш ілігін е сүйене оты рып, өзін ің баска ^әсекелестерін ен ж оға- 
ры болуға, оларды саяси аренадан ығыстырып шығаруға ұмтылды, атақты 
Т әуке ханның заманында болғанындай, өзі біріккен хандықтыңжеке-дара 
басш ысы болу м ақсаты мен, халы қка қасіретті зардабын тигізетін ойрат 
басқы нш ы лы ғы на жол бермеу үшін күш пен мүмкіндікті біріктіруге ты- 
рысты. Осы міндеттерді іс ж үзіне асыруға үмтылған ол 1730 жылдың жа- 
зы нда У фа наместниктігі аркылы П етербургке өз елш ілігін ж іберіп, Ре­
сей императрицасы нан өзін ұлысымен бірге Орталық А зияны ң көптеген 
үлкенді-кіш ілі халы ктары кам корлы ғы на кірген Ресей империясы ны ң 
бодандығына кабылдауды өтінеді.
Сол кезге қ арай -ақ Петербургтің дипломатиялы қ қызметі елдің А зия- 
дағы саясаты н ы ң негізгі бағы ттары н айқы ндайты н елш ілік құжаттарын 
әзірлеу мен ш ы ғы с елдерінің өкілдерін кабылдау ж өнінде едәуір көп 
тәж ірибе ж инақтаған еді.
А ю кенің еділ калмақтарын, Қабарда кінәздігін, грузин билеушілерінің 
жерлерін Ресей құрамына қабылдау Сыртқы істер алқасы дипломатиялық 
қы зметінің өрісін едәуір кеңейтті, бұл жолы да Әбілқайырдың елшілігіне 
бары нш а қүрм ет көрсетілді, оны ң К ұтлымбет Қ ош таев бастаған 7 адам- 
нан тұратын елшілері кұрметпен қабылданып, бағалы сыйлыктар тартыл- 
ды, дала өңіріне Сыртқы істер алқасы ны ң тілмашы А. И. Тевкелев баста- 
ған үлкен ком иссия косы лы п, әскери күзет ертіліп қайтары лды ,30 олар- 
дың ішінде «жерлерді сипаттау үшін ж іберілген екі геодезист — Алексей 
Писарев пен М ихайло Зиновьев болды.31
158

Ол дөуірдегі кұжаттар А. И. Тевкелевтің мемлекеттік кы зметке кірген 
уақытын көрсетуге мүмкіндік бермейді. Оның Сырткы істер алкасына алы- 
нуы I ГІетрдің 1722 жылғы парсы ж оры ғы нан бірш ама ертерек болганы 
анық. Оның үстіне А. И. Тевкелев үшін «шығыс сөздерінің тілмашы» кәсібі 
әсте де ж аңалы қ болмаған, «...Әр түрлі қағаздары нда» он ы ң өзі ж азға- 
ны ндай,32 оған дейін де ата-бабалары өздерін ің тамаш а лин гви сти калы к 
білімін М әскеудің елш ілік приказы нда колданған.
Петрдің мемлекеттік кызмет мектебінен өткен А. И. Тевкелев кейіннем 
оны ң өзі мойындағандай, ж оғары лап, наградалар алуға үміттенген, бүл 
«үлы мәртебелі императорды ң қайты с болуы себепті» ж үзеге аспай к а л ­
ган. Қ азақ елш ілігін Кіші ж үзге кері кайтараты н күні А. Т евкелевке 12 
тармактан тұратын, мазмұны қызыкты «Нұскау» табыс етілді. Төрт пара- 
ктың екі бетіне колмен айдактатыла жазылған бұл кұж ат дипломатиялы к 
миссия үшін өзінше бір іс-кимыл бағдарламасы болған. «Нүсқау» негізінде 
ол арнайы «Журнал» ж үргізген, соны ң аркасы нда и м ператрицаны ң гра- 
мотасын қабылдау кезінде де, Кіші ж үз бен Орта ж үзде ішкі саяси жағ- 
дайдың одан кейінгі ш иеленісу кезеңінде де хан ордасында калы птаскан 
нақты жағдайдың кандай болғанын көрсетуге мүмкіндік бар.
«Ш ығыс тілдерінің тілмаш ы М амет Т евкелевке оны Қ ы р ғы з-Қ ай сак 
ордасы на оларды Ресей боданды ғы на келтіру үшін ж іберген кездегі 
Мемлекеттік сырткы істер алкасынан нұскау»33 — оның бұдан кейінгі ман- 
сабында ж әне казак-оры с өзара каты настары ны ңтарихы нда терең із кал- 
дырған ішкі саяси ведомство нұскаулары ны ң тол ы к ж ә н е ресми атауы 
осындай.
А. И. Тевкелев сапарының негізгі максатын нақтылай түсу түрғысынан 
алғанда «Нүскаудың» үшінші тармағы өте бағалы,онда Ресей бодандығын 
қабылдау мәселесінде хан төңірегінде алауы зды ктар аны кталған жағдай- 
да дипломаттың еркін нұскалар тандау жоспарыны ң болуы түсінігіне кілт 
берілді: «...хан мен ақсакалдарды ң ж ән е баска да кы рғы з-қайсақтарды ң
бүкіл нанымы бойынша өз антына адалдығы А лкоранда (Құранда. 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: