Оқулық. 2-басылым. Астана: ф олиант, 2013
жүктеу/скачать 17,71 Mb. Pdf көрінісі
|
| domestica M edik) жатады. Алмүрттың тіршілік үзақтығы
телітуш іге ж әне сортына байланысты 30 ж ы лдан 100 ж ы лға дейін созылады. Өнімді 15-30 ж ы л береді. Әр гектардан орта есеппен 100-150 ц өнім алынады. Отыр- ғызылғаннан кейін 3-8 ж ы лда жеміс салады. Мәдени алмүрт ағаш ы ны ң биіктігі 4-15 м болады. Қазіргі кезд е д үние ж үзін де ал мүрттың 10 мыңға ж уы қ сорты бар. Қазаңстанның оңтүстік шығысында 10 сорты өсіріледі. Алмүрт ағашы алма ағашымен салыстырғанда қысңы суыңңа төзімсіз. Қ азаңстанда оңтүстік және оңтүстік шығыс аймақтарда өсіріледі. Алмүрт ағашы тау етегінде жаңсы өседі. Б еке ( т уы сы - Cydonia M ill.) Cydonia Mill, туысына бір түр - кәдімгі беке (Cydonia oblonga M ill) жатады. Беке — бағалы жеміс дақылы, ол 4 мың жылдан бері өсіріледі. Қ азаңстанда беке О ңтүстік Қ азақстан облысының оңтүстік аудандарында жөне тау етегінде өсіріледі. Беке - ж ары қ жөне ж ы лу сүйгіш, ыстықңа төзімді дақыл. Бекенің ағаш төрізді және бүта төрізді түрлері кездеседі. Бекенің ағаш төрізді түрінің биіктігі 5-6 метр, ал бүта төрізді түрінің биіктігі 1-2 м болады. Ж емісті ерте жөне жыл сайын салады. Отьгрғызылғаннан кейін 3-5 жыл дан соң жеміс сала бастайды. Эр гектардан орта есеппен 150-180 ц өнім береді. Ж емістері ңатты, сағақсыз, жас күйінде жеуге жара- майды. Ж емістерінің өзіне төн хош иісі бар. Ж емістері өңдегеннен кейін өте бағалы. Беке ағашы 30-50 ж ылға д е й ін ж е м іс б ер ед і. Қ а з а қ с т а н д а б е к е н ің 3 сорты ауданд астыры лған . 7 С щ е к т і ж емістілер тобы Бүл топтың қүрамы на шие, тәтті шие, алхоры, алш а, өрік, шабдалы, ш ырғанаң (тікен жиде) кіреді. Сүйекті жемістілер тобына ж ататы н өсімдіктердің шырғанаңтан басңасы раушан гүлділер түңымдасына (Rosaceae L.) жа- тады. Сүйекті жемістілер жеміс-жидек дақылдарының 8 ,6 % 'ы н ңүрайды. ^ Ш ие ( т уы сы - Cezasus L .) Cerasus L. туысына ш иенің 200-ге ж уы ң түрі кіреді. Ш иенің негізгі түрлеріне мыналар жатады: дала шиесі, қүм шиесі, түкті шие, магалеб шиесі (антипка). Шие сыртқы түріне жөне жеміс салу типіне қарай бүта тәріздес және ағаш тәріздес болып бөлінеді. Б ү та тәр ізд ес а ға ш т а р д ы ң бірн еш е д ің і болады . О ларды ң бойы ны ң б и ік т іг і 3 м -ге ж етед і, т ір ш іл ік үзаңтығы - 15-20 ж ы л. Ж емістерінің түсі ңара ңоңыр, шырыны түсті. Мүндай жемістерді морелъ немесе гриот деп атайды. Отырғызылғаннан кейін 3-4 ж ы лда жеміс бере бастайды. Ш иенің ағаш төріздес түрінің биіктігі 5-7 м болады. Өсу ңуаты мен жеміс салу сипаты бойынша төтті шиеге ж ақы н болады. Гүлді бүршіктері төмен температураға төзімсіз келеді, сондыңтан ш иенің бүл тобы оңтүстік аудандарда тараған. Олардың жемістерінің түсі ңызғылт, шырыны түссіз. Ондай жемістерді аморелъ деп атайды. Шие Ңазаңстанның барлың аймақтарында өсіріледі. Шие - сүйекті жемістілердің іш індегі ңысңа ең төзімді дақы л. Қ үрғақш ы лы ққа төзім ділігі ж оғары . ПІиенің ж емістері ж ас күйінде жөне өңделген күйінде тағам ретінде пайдал аны лады . Ағаш тәріздес ш иенің тірш ілік үзақтығы — 20-30 жыл. Отырғызылғаннан кейін 4-5 ж ы л да жеміс сала бастайды. 8 Тәтті шие ( туысы - Cerasus avium Моепсһ) Тәтті шиенің барлың сорттары Cerasus avium Моепсһ түрінен пай да болған. Тәтті ш иенің биіктігі 8-12 м-ге дейін жетеді. Ағаштарының тірпгілік үзақтығы - 50-80 жыл. Отырғызылғаннан кейін 4-6 жылда жеміс сала бастайды. Эр гектардан орта есеппен 100-150 ц алынады. А л х о р ы ( т уы сы - P ru n u s L .) P ru n u s L. ту ы сы н а ал х о р ы н ы ң 40 тү р і ж атад ы . Алхорының негізгі түрлеріне мыналар жатады: үй ал- хорысы, уссурий алхорысы, канада алхорысы, алш а, шомырт, шомырт өрік. Алхорының ең көп тараған түрі - үй алхорысы (Prunus domestica L.). Үй алхорысының биіктігі 6-12 м-ге жетеді, баңта өсіргенде оның бойын 3,5-4 м-ге дейін шектейді. Үй алхорысының тірш ілік үзаңты ғы - 25-30 ж ы л. Отырғызылғаннан кейін 3-5 ж ылда жеміс сала бастайды. Эр гектардан орта есеппен 200 ц өнім алынады. Ө рік ( т уы сы - A rm en ia ca M ill) Өріктің көптеген сорттары көдімгі өріктің (Armeniaca vulgaris L a m ) түрінен пай да болған. Өрік — Оңтүстік Қ азақ стан облы сы нда кең ін ен тараған д ақ ы л . Өрік ағашы биік (5-8 м) немесе өте биік (10-15 м) болып өседі. Өнімді отырғызылғаннан кейін 3-5 жылда бере бастайды. Өнім беру үзаңтығы - 20-30 ж ы л. 40-80 ж ы л тірш ілік етеді. Эр гектардан орта есеппен 100-120 ц өнім береді. Өрік - ж ары қ пен ж ы лу сүйгіш дақы л жөне көктемде б асқ а ж ем іс а ға ш т а р ы н а қ а р а ға н д а ерте гү л д ей д і. Қ үрғаңш ы лы ққа төзімді. Қазаңстанда өріктің 6 сорты аудандастырылған, оның үшеуі еуропалық жөне үшеуі Орта А зиялы ң сорттар. 9 Ш абдалы ( т уы сы — Persica M ill) Ш абдалының сорттары кәдімгі шабдалының ( Persica vulgaris M ill) түрінен пайда болған. Шабдалы Оңтүстік Қ азақстан облысында, Ңызылорда облысының оңтүстік аудандарында ж әне А лматы облысының Ж аркент ау- даны нда өндірістік баңтарда өсіріледі. Қ азір гі кезде ш абдалының ж ер жүзінде 5 мыңға ж уы ң сорты белгілі, Қазақстанда 21 сорты бар. Ш абдалы бүта тәріздес немесе ағаш тәріздес болып өседі (биіктігі 3-8 м). Өнімі мол, ж ы л сайын және жемісін ерте бере бастайды (2-3 ж ы лдан кейін). Т ірш ілік ету үзаңтығы -1 0 -3 0 ж ы л, пайдалану мерзімі - 7-15 ж ыл. Әр гектардан орта есеппен 120-180 ц өнім алынады. Ш абдалы - тез пісіп, тез өсетін, ж ар ы қ пен ж ы лу сүйгіш дақыл. Ж и д ект ілер тобы, Ж идектілер тобына бүлдірген, таң қурай, қар ақ ат, түш ала, ж үзім , актинидия жатады. Ж идек даңылдары тез және ерте пісіп, ж ы л сайын түраңты өнім береді. Ж и- двк өсімдіктері суықңа төзімді, сондыңтан Қазақстанның орталық, батыс жөне солтүстік аймақтарында өсіріледі. Ж и дек даңы лдары көп тарам аған, өйткені ж идектер зиянкестермен көп зақымдалады, өрі өнімін ж инап алу қи ы н . Ж и дектер наш ар саңталады ж өне ү зақ ж олға тасымалдауға жарамсыз. Ж а ң еа ц т ы жемістер тобы Бүл топңа жаңғаң, бадам, пісте ағашы, орман жаңғағы, фундук, пекан, талшын жатады. Ж аңғаң Juglandaceae түқы м дасы на, Ju g la n s туы- сына, regia түріне ж атады. Ж аңғаң ағаш ының биіктігі 15-20 м-ге дейін жетеді. Ағаштарының тіршілік үзаңтығы - 200-300 ж ыл. Отырғызылғаннан кейін 4-6 жылдан соң жеміс сала бастайды. ЭДСаңғақ ағаш тары 20-30 ж ы л мол 10 өнім береді. Әр ағаш тан орта есеппен 100-150 кг өнім алынады. Ж аңғаң — ж арың және ж ы лу сүйгіш дақыл. Көктемгі суыңңа сезімтал келеді. Топырақтың ылғалына талабы ж оғары . Ж аң ғақты ж емістер бүталы немесе үлкен ағаш ты болып келеді. Бүл дақылдардың басңа жеміс-жидек өсім- діктерінен айырмашылығы — түқымдары жеуге пайдала- нылады. Ж аңғаң жемістілердің түқымдарында 70% -ға дейін май, 8-21% нәруыз, А ,В ,Е,Р дөрумендері болады. Қ азаңстанда ж аң ғақ өсім діктері аз тараған, оның себебі бүл даңылдардың қысңы суыққа төзімділігі нашар. С убт ропикалы қ дақы лдар тобы Бүл топңа жататындар биологиялың ерекш еліктері бойынш а екіге бөлінеді: цитрустілер жөне әр түрлі жемістілер. Цитрустілерге апельсин, мандарин, лимон, грейпфрут жатады. Эр түрлі жемістілерге зәйтүн, қүрма, інжір, анар, жиде жатады. Субтропиктік даңылдар суыңқа төзімсіз келеді, ж ы лу сүйгіш . Цитрус жемістерінде лимон ңыш ңылы, пектин, А, В, С дөрумендері, минералдық заттар көп бола ды. Олардан компот, цукат, сироп даярлайды жөне эфир майы, лимон қы ш қы лы алынады. Қазаңстанда цитрус өсімдіктерін Оцтүстік Қазақстан облысында оранжереяда (әйнекті гүлжайда) өсіруге болады. Т р о п и к т ік дақы лдар тобы Бүл топқа манго, банан, ананас, қауы н ағаш ы (па пайю), қүрма пальмасы, кокос пальмасы жатады. Бүл даңылдар жер ш арының тропиктік белдеуінде өсіріледі. жүктеу/скачать 17,71 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|