электронды пошта қолданылады)

22 

 

Білім алушының оқу жетістіктерін бағалау шкаласы 

Әріптік баға 

Дәстүрлі баға 

Баллдық баға  Пайызбен, % 

А 

Өте жақсы 

4,0 

95-100 

А- 

3,67 

90-94 

В+ 

 

Жақсы 

3,33 

85-89 

В 

3,0 

80-84 

В- 

2,67 

75-79 

С+ 

2,33 

70-74 

С 

Қанағаттанарлық 

 

2,0 

65-69 

С- 

1,67 

60-64 

D+ 

1,33 

55-59 

D 

1,0 

50-54 

FХ 

Қанағаттанарлықсыз 

0 

25-49 

F 

Қанағаттанарлықсыз 

0 

0-24 

 

 

 

Білім алушының оқу жетістіктерін бағалаудың жалпы 

критерийлері 

Әріпті

к баға 

Пайызбен

, % 

Баллды

қ баға 

Дәстүрлі баға 

Баға 

критерийлері 

 

 

А 

 

 

100-95 

 

 

 

 

4,0 

 

 

 

 

Өте жақсы 

Баға 

білім 

алушы 

бағдарламалық 

материалды 

толық 

меңгергенін 

көрсетсе  және 

қандай  да  бір 

қателіктер,  

олқылықтар 

жібермесе, 

бақылау 

және 

практикалық 

жұмыстарды 

уақтылы  және 

дұрыс  орындаса 

және 

олар 

бойынша  есеп 

 

А- 

 

94-90 

 

3,67 

23 

 

тапсырса, 

өзіндік 

жұмыстарды 

уақтылы  және 

ешқандай қатесіз 

тапсырса, 

өзіндік 

ойлау 

қабілетін 

көрсетсе,  пәнді 

оқу 

кезінде 

қосымша 

оқу 

және 

ғылыми 

әдебиеттерді 

пайдаланса 

қойылады 

 

В+ 

 

89-85 

 

 

3,33 

 

 

 

Жақсы  

Баға 

білім 

алушы 

бағдарламалық 

материалды 

жақсы  меңгерсе, 

жауап 

беру 

кезінде  өрескел 

қателіктер 

жібермесе, 

бақылау 

және 

практикалық 

жұмыстарды 

уақтылы 

орындаса  және 

оларды  елеулі 

ескертусіз 

тапсырса, 

өзіндік 

жұмыстарды 

айтарлықтай 

ескертусіз дұрыс 

орындаса  және 

уақтылы 

тапсырса, 

оқытушы 

ұсынған 

 

В 

 

84-80 

 

3,0 

 

В- 

 

79-75 

 

2,67 

 

С+ 

 

74-70 

 

2,33 

24 

 

қосымша 

әдебиеттерді 

пайдаланса, 

білім 

алушы 

жіберген 

кішігірім 

қателіктерін  өзі  

түзеткен  

жағдайда 

қойылады 

 

С 

 

69-65 

 

2,0 

 

 

 

 

Қанағаттанарлық  

Баға 

білім 

алушы 

бағдарламалық 

материалды 

нашар 

игергенде, 

бақылау 

және 

практикалық 

жұмыстарды 

орындау кезінде, 

өзіндік    жұмыс 

тапсырмаларын 

орындауда 

оқытушының 

көмегіне 

жүгінген  болса,  

коллоквиум 

тапсыру  кезінде 

қателіктер 

жіберсе, 

жіберілген 

қатемен  жұмыс 

барысында 

белсенділік 

танытпадса,  тек 

оқытушы 

ұсынған 

оқу 

әдебиеттерімен 

шектелсе 

қойылады 

 

С- 

 

64-60 

 

1,67 

 

Д+ 

 

59-55 

 

1,33 

Д 

54-50 

1,0 

25 

 

 

FХ 

 

25-49 

 

0,5 

Қанағаттанарлықсы

з  

Баға 

білім 

алушы 

бағдарламада 

көзделген  негізгі 

материалды 

білуде 

үлкен 

кемшіліктер 

жіберсе, 

білім 

алушы 

пән 

бағдарламасыны

ң  жартысынан 

астамын 

игермесе, 

жауаптарда 

елеулі 

қателіктер 

жіберген  болса, 

ағымдағы, 

аралық 

және 

қорытынды 

бақылауда  жеке 

тапсырмаларды 

орындамаса, 

бағдарламада 

көзделген  негізгі 

әдебиеттерді 

зерделемеген 

жағдайда 

қойылады 

 

0-24 

0 

 

 

Академиялық  мерзім  аяқталған  соң  емтихан  тапсыру  түрінде 

аралық аттестация  өткізіледі. Білім алушыеың  емтиханға жіберілу 

рейтингісінің  бағасы  жеткіліксіз  болса,    емтиханға  жіберілмейді. 

Емтихан    100  балдық  шкаламен  бағаланады.  Емтихан  аяқталған  соң 

білім алушыға бағалар шкаласына сәйкес қорытынды баға қойылады. 

Пән  бойынша  қорытынды  баға  ағымдық  үлгерімді  бақылау  бағасы 

(емтиханға  жіберілу  рейтингі)  мен  қорытынды  бақылау  (емтихан) 

бағаларынан тұрады.  Қорытынды бағада ағымдағы үлгерімді бақылау 

бағасының  үлесі 60%, емтихан бағасының  үлесі 40% құрайды.  

26 

 

Білім 

алушы 

 

қорытынды 

бақылауда  (емтиханда) 

«қанағаттанарлықсыз»  баға  алған  жағдайда  қорытынды  баға  

шығарылмайды.  

Қорытынды  баға  пәнді  жүргізетін  оқытушы  немесе  Тіркеу 

офисі электронды журналға енгізген бағалар негізінде автоматты түрде 

есептеліп, сынақ кітапшасына жазылады. 

 

 

«Оқытудың кредиттік технологиясы бойынша оқу процесін 

ұйымдастыру қағидаларынан» (Қазақстан Республикасы Білім және 

ғылым министрінің 2018 жылғы 12 қазандағы № 563 бұйрығы) 

КӨШІРМЕ 

 

2-параграф. ОКТ бойынша оқу процесі 

36.  Білім  алушылардың  оқу  жетістіктері  (білімі,  іскерліктері, 

дағдылары  мен  құзыреттері)  халықаралық  практикада  қабылданған 

цифрлық  эквиваленті  бар  әріптік  жүйеге  және  дәстүрлі  жүйедегі 

бағаларға сәйкес келетін 100 балдық шкала бойынша (оң бағалар «А»-

дан  «D»-ға  дейін  азаю  арқылы  және  «қанағаттанарлықсыз»  -  «FX», 

«F») балдармен бағаланады. 

«FХ»  белгісіне  сәйкес  келетін  «қаанағаттанарлықсыз»  баға 

алған  жағдайда,білім  алушы  оқу  пәнінің/модулдің  бағдарламасын 

қайта өтпей-ақ қорытынды бақылауды қайта тапсыру мүмкіндігіне ие. 

«F»  белгісіне  сәйкес  келетін  «қаанағаттанарлықсыз»  баға 

алған жағдайда, білім алушы осы оқу пәніне/модуліне қайта жазылады, 

оқу  сабақтарының  барлық  түрлеріне  қатысады,  бағдарламаға  сәйкес 

оқу  жұмысының  барлық  түрлері  орындайды  және  қорытынды 

бақылауды қайта тапсырады. 

 

 

2. ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК ҚАМТЫЛУ КАРТАСЫ 

 

№ 

Оқулық,оқу-әдістемелік құралдар, әдістемелеік 

нұсқау, практикумдар,электрондық оқулықтар және 

т.б. атауы 

данасы  Студенттер 

саны 

к/б, с/б 

Қамтамасыз 

етілуі 

% 

1 

Садирова  К.Қазіргі  қазақ  тілінің  синтаксисі

 

Ақтөбе: М-Стиль баспасы. 2013. 

 

6 

19 

 

2 

Исаев  С.М.  Қазақ  тілі.  Оқу  құралы  /  С.М.Исаев.  – 

Алматы:Өнер, 2013. – 208 б 

10 

19 

 

3 

Қордабаев  Т.  Қазақ  тіліндегі  құрмалас  сөйлемдер 

синтаксисі Алматы, 1992. 

 

12 

19 

 

27 

 

 

 

 

3. МУЛЬТИМЕДИЯЛЫҚ СҮЙЕМЕЛДЕУ (компьютерлік 

бағдарламалар, слайдтар, видеофайлдар, аудиофайлдар, т.с.с.) 

 

1.  Интерактивті  тақтаны,  слайдтарды,  бейнефильмдерді,  музыкалық 

шығармаларды,  электронды  оқу  құралдарын,  интернеттегі  ғылыми, 

әдістемелік еңбектер мен көркем шығармаларды пайдалану. 

2.  Практикалық  сабақтарда  интерактивті  тақтаны,  слайдтарды, 

бейнефильмдерді,  музыкалық  шығармаларды,  электронды  оқу 

құралдарын,  интернеттегі  ғылыми,  әдістемелік  еңбектер  мен  көркем 

шығармаларды пайдалану. 

3.  ОСӨЖ  сабақтарында  студенттердің  дайындаға  материалдарын 

презентация түрінде көрсетуге мүмкіндік жасау. 

 

4. ДӘРІС КЕШЕНІ 

 

1-МОДУЛЬ: Құрмалас сөйлем синтаксисі 

 

1-ТАҚЫРЫП. Құрмалас сөйлем 

Жалпы,  қазақ  тіл  біліміндегі  құрмалас  сөйлемдерді  зерттеу 

тарихына  көз  салсақ,  30-жылдардың  екінші  жартысынан  бастап  қана 

ғылыми-зерттеу нысаны етіп алына бастады. Қазан төңкерісіне дейінгі 

жарық көрген қазақ тілі грамматикаларында құрмалас сөйлем арнайы 

сөз  болған  емес.  Ал  «күрделі  сөйлем»,  «бағыныңқы  сөйлем»  деген 

мысалдар  тіліміздің  фактілеріне  қарап  емес,  орыс  тіліне  аударылған 

мағыналарына сай шешілген. Сонымен қатар, оларды құрмалас сөйлем 

деп  арнайы  қарастырмай,  етістіктің  есімше,  көсемше  және  рай 

түрлерінің  синтаксистік  қызметтерін  айқындау  мақсатында  ғана 

қарастырған.  Мысалы:  «Бір  кішкене  құла  тай  үстіне  тер  қарып  тұр 

екен. Кемпірдің мойны үзіліп өлді» (Краткая грамматика киргизского 

языка.1897.стр.37). 

Ол 

әкесінің 

артынан 

тұра 

жүгірді.» 

(В.Катаринский.Грамматика киргизского языка.1905.с.158-159) . 

Құрмалас  сөйлем  жөнінде  тіліміздің  табиғатына  сай  алғаш 

ғылыми  пікір  айтушы,  құрмаласқа  қатысты  терминдерді  алғаш 

ұсынушы  ретінде  қазақ  тіл  білімінің  көшбасшысы  А.Байтұрсынұлын 

атау  керек.  Өзінің  «Тіл-құралында»  (Көрсетілген  еңбек.1925жыл.) 

сөйлемдер  арасында  екі  түрлі  жақындық:  біріншісі  -  ішкі  мағына 

4 

Әміров  Р.,  Әмірова  Ж..  Жай  сөйлем  синтаксисі. 

Алматы, 1998. 

 

15 

19 

 

28 

 

желісі  жөніндегі  жақындық  та,  екіншісі  -  сыртқы  қисын  жақындығы 

барын  айтқан.  Тек  мағына  желісі  бойынша  жақындасатындарды 

«іргелес  сөйлем»,  әрі  сыртқы  қисын  жақындықтары  барларын 

«құрмалас  сөйлем»  деп  атаған.  Құрмаластарды  «сиыса  құрмаласу», 

«қиыса  құрмаласу»  деп  бөлген.  Бұндағы  «сыйыса  құрмаласу»  деп 

отырғаны  –  «Қарабай  мен  Сарыбай  аңға  шықты»  тәрізді  бірыңғай 

мүшелі  жай  сөйлемдер.  Қиыса  байланысқан  құрмалас  сөйлемдерді 

өзара  тең  дәрежеде  байланысса,  салалас  түрі  деп,  тең  болмай,  кем 

дәрежеде (бағына дегені – Б.Б.) байланысса, сабақтас түрі деп қараған. 

Салаластарды  жиылынқы,  қайырыңқы,  айырыңқы,  сұйылыңқы  және 

қойылыңқы деп бес түрге бөлген. Мысалы: Үлкен бастар, кіші қостар. 

Мен  бардым,  сен  үйде  болмадың.  Не  сен  тұрасың,  не  мен  тұрамын. 

Сабыр түбі сары алтын: сарғайған жетер мұратқа, асыққан қалар ұятқа. 

Не  өгіз  өлер,  не  арба  сынар  –екенің  бірі  болар,  т.б.  Термин  ретінде 

жоғарыдағы атаулары қалыптасқан жоқ. 

Ал  сабақтастарды  сөйлем  мүшелерінің  атымен  атап,  бастауыш 

бағыныңқы, анықтауыш бағыныңқы, пысықтауыш бағыныңқылар деп 

берген. 

Құрмалас  сөйлемдердің  жасалуы  жолдарына  «Колхоз 

жастары,  фабрик  –завод  мектептерінің  оқу  жоспары  мен 

бағдарламасында» (Аталған бағдарлама. І –бөлекше. Қазақша, орысша. 

Тіл,  әдебиет.  Қазақ  тілін  құрастырғандар  –С.Аманжолұлы)  біршама 

көңіл бөлінген. 

Профессор  Қ.Жұбановтың  құрмалас  сөйлем  жөніндегі  пікірлерін 

жоғарыдағы  үйірлі  мүшелерге  қатысты  бөлімде  қарастырғанбыз. 

Үйірлі  мүшелі  жай  сөйлемдер  қазақ  тіл  білімінде  50-жылдарға  дейін 

құрмаластың  сабақтасы  ретінде  қарастырылып  келсе,  осы  тәріздес 

құрылымдар (Жұрт мақтайтын жырау – осы) күні бүгінге дейін түркі 

тілдерінде  сабақтас  құрмалас  сөйлем  деп  танылуда  (Қ.Есенов. 

Құрмалас сөйле м синтаксисі. 1995 жыл., 119 б.). 

 

2-ТАҚЫРЫП. Салалас құрмалас сөйлемдер 

Қ.Жұбанов  салаластарды  ыңғайлас,  ереуіл,  талғама,  себеп-

салдар, шарт-жағдай деп бөлген. Осындағы соңғы аталған түрін қазіргі 

қазақ  тілі  синтаксисінде  1960  жылдан  бері  ғана  қолданып  жүр 

(М.Балақаев, 

Т.Қордабаев. 

Қазіргі 

қазақ 

тілі.1961 

ж.). 

Қ.Жұбановтағыдай емес, бұларда тұлғалық тиянақтылық негіз болған. 

Қазақ  тіліндегі  құрмалас  сөйлемдерді  С.  Аманжолов  пен 

Н.Т.Сауранбаевтың  «Қазақ  тілінің  грамматикасында»  (С.Аманжолов. 

...  Қазақ  тілінің  грамматикасы.  1939  ж.)  біршама  тәуір  сипаттаған. 

Бұнда құрмалас сөйлемдер салалас, сабақтас және аралас деп үш топқа 

29 

 

бөлінген.  Салалас  құрмалас  сөйлемдерді  қазақ  тіл  білімінде 

жалғаулықты,  жалғаулықсыз  деп  бөлу  тарихы  да  осы  оқулықтан 

басталған.  Бұрын  сөз  болып  көрмеген  көп  бағыныңқылы  сабақтас, 

оның  сатылы,  жарыспалы  түрлері  де  осы  оқулықтан  бастап  атала 

бастады. 

Профессор  С.  Аманжолов  1940  жылы  шыққан  «Қазақ  тілінің 

қысқаша  курсында»  (С.Аманжолов.  ...  Қазақ  тілінің  қысқаша  курсы. 

1940 ж.) салалас сөйлемдерді 20 түрге, сабақтас сөйлемдерді 18 түрге 

бөлген.  Бұл  көзқарастар  С.Жиенбаевтың  «Синтаксис  мәселерінде» 

(Көрсетілген еңбек. 39-43 б.) арнайы сөз болған. Ол туралы кейінірек 

тоқталамыз. 

Құрмалас  сөйлемдерді  арнайы  зерттеп,  докторлық  диссертация 

қорғаған Н.Т.Сауранбаевтың еңбектері қазір де маңыздылығын жойған 

жоқ. Жалпы құрмалас сөйлемдер жөніндегі Сауранбаев қөзқарастарын 

«Қазақ  тіліндегі  құрмалас  сөйлемдер  жүйесі»  (Н.Т.Сауранбаев.  Қазақ 

тіліндегі  құрмалас  сөйлемдер  жүйесі.  1948  ж.)  деген  еңбегінен 

байқауға  болады.  Құрмалас  сөйлемдерді  ол  іргелес,  салалас  және 

сабақтас құрмаластар деп үш топқа бөлген. Бұндағы іргелес құрмалас 

дегендері – салалас құрмаластардың жалғаулықсыз түрлері.  

 

3-ТАҚЫРЫП. Жалғаулық арқылы жасалатын салалас сөйлемдер  

Жалғаулықсыз салаластарды іргелес құрмалас деп жеке бөліп көрсету 

себептерін «іргелес құрмаласта салаластың да, сабақтастың да белгісі 

бар. Салаласқа тән белгісі – ондағы жай сөйлемдердің грамматикалық 

жағынан  бір-бірімен  тең  дәрежеде  құрмаласатындығында  және 

сөйлемнің  баяндауышы  тиянақты  қалыпта  болатындығы.  Бұл  екі 

қасиет 

іргелес 

құрмаластарды 

салалас 

құрмаластармен 

жақындастырады.  Ал  іргелестерді  сабақтастармен  жақындастыратын 

белгі  –  іргелестегі  жай  сөйлемдер  ішкі  мағына  жағынан  бір-бірін 

сипаттап, бір-біріне тәуелді болып байланысады» (Көрсетілген еңбек. 

1948  ж.,  27-28  б.),  «Қазіргі  қазақ  тіліндегі  орын  тепкен  салаластар, 

сабақтастар тарихы осы іргелестердің ингредиенті (осыдан бөлінген –

Б.Б.) екендігі айқындалады. Ал іргелестегі жай сөйлемдер ішкі мағына 

жағынан  сабақтасып  байланысады  да,  сыртқы  құрмаласу  формасы 

жағынан  салалас  болып  келеді» (Көрсетілген  еңбек. 1948  ж., 28  б.)  –

деп түсіндіреді. Яғни, құрмаластың жалғаулықсыз салалас түрі тарихи 

тұрғыдан бірінші пайда болып, жалғаулықты салалас пен сабақтастар 

содан өрбіген түрлері, демек, бұлар бір-бірінен ажыратылып, ұш бөлек 

ат  алуы  керек  дейді.  Осылай  жүйелеу  арқылы  құрмалас  сөйлемдерді 

жіктеудегі ала-құлалықты жоюға әрекет жасаған сияқты. 

30 

 

Сабақтастарды жіктеуде бағыныңқы қызметін «логика-грамматикалық 

жақтан  бағыныңқылар  басыңқы  сөйлемдегі  бір  мүшенің  қызметін 

атқарады,  соның  орнына  жүреді»  -деп  түсіндіреді,  сабақтастарды, 

негізінен сөйлем мүшелерінің атымен былайша жіктейді: 1)анықтауыш 

бағыныңқылы сабақтас; 2) пысықтауыш бағыныңқылы сабақтас; оның 

ішінде:  мезгіл  пысықтауыш  бағыныңқылы,  себеп  пысықтауыш 

бағыныңқылы, амал пысықтауыш бағыныңқылы, мақсат пысықтауыш 

бағыныңқылы сабақтастар; 3) толықтауыш бағыныңқылы сабақтас; 4) 

шартты  бағыныңқылы  сабақтас;  5)  қарсылықты  бағыныңқылы 

сабақтас;  салыстырма  бағыныңқылы  сабақтастар  (Көрсетілген  еңбек. 

1948 ж., 62 б.). 

Үйірлі  мүшелі  сөйлемдерді,  егер  үйірлі  мүшеде  бастауышы  болмаса, 

үйірлі  мүшелі  жай  сөйлем  деп,  бастауыштары  болса,  анықтауыш 

бағыныңқылы сабақтас деп түсіндіреді. Соңғы еңбегінде үйірлі мүшелі 

құрмалас  деп  құрмаластардың  салалас,  сабақтас  және  араластардан 

кейінгі  төртінші  түріне  жатқызады  (Н.Т.Сауранбаев,  ...  Қазіргі  қазақ 

тілі. 1954 ж.). 

Құрмаластарды  жіктеудегі  қарама-қайшылықтар  қазақ  филологтары 

арасында  50-жылдардың  аяғына  шейін  болып  келді.  Ол  қарама-

қайшылықтардың 

мәні 

жалпы 

құрмаластардың 

классификациялануында,  оның  ішінде  оларды  жіктеудегі  бірде  таза 

логикалық,  бірде  логика-грамматикалық  тәсілдер  қолданып,  соңғы 

кезде  таза  грамматикалық  (құрылымдық)  ерекшеліктерін  негізге 

алуында ма деп білеміз. 

 

 

4-ТАҚЫРЫП. Жалғаулықсыз салалас сөйлем 

Салаластарды  жіктеудегі  С.Жиенбаев  классификациясының 

ерекшеліктері:  біріншіден,  оларды  неғұрлым  жинақылап,  топтауға 

ұмтылуында; екіншіден ерекшелігі салаластарды логикалық тұрғыдан 

танып,  көсемше  баяндауышты  құрмаластарды  тұлғасы  жағынан  – 

сабақтас,  мағыналық  жағынан  салаласа  байланысқан  сөйлемдерді 

ғылыми  әдебиеттерде  болса  да  (мектеп  оқушыларына  қиындық 

келтірмес  үшін  жоғарыда  аталғандарды  шартты  түрде  сабақтас 

құрамында  қарастыруға  болады  деген  пікірі  бар  (Көрсетілген  еңбек. 

1941.  10  б.),  салалас  құрамында  қарауды  ұсынуы.  Сонымен  қатар, 

ыңғайластарға  көп  мән  беріп,  оларды  салаластардың  нақтылы  түрі 

ретінде  тануы,  қарсылықты  және  себеп  –салдарлы  салаластарды 

нақтылай  түсу  үшін  жасаған  әрекеттері  негізсіз  емес  деп  ойлаймыз. 

Тіліміздің  сөздік  қоры  молаюымен  қатар,  оның  жаңа  стильдік 

қолданыстарына сәйкес жаңа синтаксистік құрылымдар пайда болды. 

31 

 

Сол  ыңғайда  құрмаластардың  мағыналық  ауқымдары  да 

кеңейді.  Қоғамдағы  ғылымның,  ойдың  дамуы  формаларды  да 

дамытатыны  сияқты,  салаластарға  байланысты  грамматикалық 

ұғымдардың  кеңеюі  де  заңды  нәрсе.  Олай  болса,  салаластарға  да 

байланысты «С. Жиенбаевтың мынадай қателері болды, мына айтқан 

ойлары  дұрыс  емес»  деген  сияқты  сыңаржақтылықтан  гөрі,  олардың, 

ғалым пікірлерінің маңызды жақтарын жинақтауға тырыстық. 

Құрмаластың  салаласынан  гөрі  сабақтастарына  байланысты 

зерттеу еңбектер жалпы тіл білімінде болсын, түркітануда болсын өте 

көп кездесетінін жоғарыда айттық. Бұндай ерекшелік, сонымен қатар, 

қазақ  тіл  біліміне  тән.  Және  аталмыш  категорияға  қатысты 

қайшылықты пікірлер қазақ тіл білімінде де болмай қойған жоқ. Ондай 

қайшылықтардың  туындауына  ең  басты  себеп  тіліміздің  алғашқы 

грамматикаларын  жазушылар,  негізінен  миссионерлік  бағыт  ұстады, 

соған  орай  тіліміздің  ішкі  заңдылықтарына  жете  мән  берілмеді,  тек 

ауыз әдебиеті материалдарына сүйеніп, тіліміздің ерекшеліктерін орыс 

тіліне  аударылған  мағынасында  түсіндірді.  Сонымен  қатар,  «кеңес 

үкіметі  тұсында  қазақ  әдеби  тілінің  қарқынды  дамып,  осындай 

дәрежеге  жетуімен  қатар  (өсумен  қатар  –  Б.Б.),  келешегінің 

күңгірттеніп,  құрылымдық-жүйелік  сипатының  өзгере  бастау 

тенденциясының болғанын, орыс тілінің әсері мейлінше ұлғайып, тек 

жекелеген  сөздердің,  терминдердің  аударылмай,  сол  күйінде,  орыс 

тіліндегідей  түрінде  ғана  емес,  сонымен  бірге  сөйлем  құрылысында, 

сөз  саптау  ерекшеліктерінде,  сөз  байланыстарында  орыс  тілінің 

танымсыз  ықпалы  байқалып  отырды»  (С.Исаев.  Қазақ  әдеби  тілінің 

тарихы 1996 ж., 294 б.). 

Жалпы  бағыныңқының,  немесе  сабақтастардың  формалық 

ерекшеліктері құрмалас сөйлемнің даму тарихына байланысты нәрсе. 

Құрмаластардың даму тарихы туралы С. Жиенбаев: «Қай тілдің болса 

да ілгері дәуірлерінде сөйлем структурасы онша күрделі болмайды. О 

бастағы  негізгі  конструкциялар  жай  сөйлем  болып  отырады  да,  сол 

сөйлем  туады.  Лингвистиканың  қорытындылары  бойынша, 

құрмаластың  сабақтас,  салалас  түрлерінің  өзі  қатар  тумайды. 

Құрмаластың  алғашқы  түрі  –  салалас  құрмалас.  Салаластың  өзі  де  – 

тілдің, онымен қатар, ойлау процесінің біраз күрделіге айналғанының 

белгісі»  (Көрсетілген  еңбек.  1941.  11  б.)-деп,  дұрыс  қорытынды 

жасаған.  Профессор  П.Ф.Яковлевтің  құрмалас  сөйлемдердің  даму 

тарихы  туралы  айтқан  пікірлерін  келтіре  отырып,  «тілдердің  даму 

тарихында  көп  мәселелерле  бірыңғайлылық  барын  ескерте 

кетпекшіміз. Бұл жалғыз Яковлевтің ұсынып отырған принцибі емес, 

32 

 

лингвистикада жалпыға танылған принцип» дей келе, тілді зерттеудегі 

тарихи принциптің маңыздылығын көрсетеді. 

 

 

5-ТАҚЫРЫП. Салалас құрмаластың түрлері 

С.Жиенбаевтың  түсіндіруінше,  «ыңғайлас  салаластардың 

мағыналары  бірыңғай  келеді,  олардағы  уақиға,  я  фактілер  –бір 

мезгілде,  біріне-бірі  анықтап,  толықтырып  тұрады».  Сонымен  қатар, 

«салаластың  ең  дағдылы  түрі  де  –  осы  ыңғайлас  сөйлемдер  болу 

керек».  Сондықтан  тілімізде  мұндай  конструкциялар  да  жиі 

ұшырасады. Қарсылықты мен себеп-салдарлы сөйлемдер негізінде тек 

формалық белгілерінен ғана білінеді, ал мағыналық жақтарына келсек, 

олар сабақтастарға барып ұштасады (мұндай ара қатынас сабақтаста да 

бар)  (Көрсетілген  еңбек.  1941.  11  б.)  –дейді.  Бұлай  деулерінің  де 

негіздері  жоқ  емес.  Бұлардағы  салаластардың  мағыналық  түрлерінің 

көбеюін,  олардың  мағыналарын  нақтылайды,  дегенмен  де,  мектеп 

бағдарламасында  олардың  санын  азайтып,  жинақтаған  да  артық 

болмас  еді.  Жоғарыдағы  мысалдардан  байқағанымыздай,  ыңғайлас 

құрмалас  құрамында  мезгілдес  салаластармен  қатар,  салыстырмалы, 

себептес  және  түсіндірмелі  салаластарды  да  қамтыған.  Себептес 

сөйлемдердің  бір  тобын  ыңғайластар  қатарында  қарау  себебін 

бұлардағы себептестік мән өте кең жалпылама мағынадағы себептестік 

деп  түсіндіреді.  Ал  салыстырмалы  және  түсіндірмелі  салаластарды 

ыңғайластың құрамында қарастыру себептерін оған берген ережеден-

ақ байқауға болады (Көрсетілген еңбек. 1941. 11 б.). 

Ыңғайлас  саластардың  көсемше  баяндауыштыларына 

мынадай мысалдар келтіреді: 

1. Әуеде әнші құстар өлең айтып, 

Қиқу салар көлдегі қаз бенен қу (Абай). 

2. Аздан соң ас жиылып, тілмаш кетті (Мұхтар). 

3.  Олар  ауылда  қалып,  біз  жүріп  кеттік  (Көрсетілген  еңбек.  1941.  11 

б.). 

2.)  Қарсылықты  салалас  құрмаластар.  «Қарсылықты  салаластың 

бірінде  айтылған  сөз  (ой)  екіншісіне  қайшы  келеді.  Бұлардың 

араларына  –бірақ,  сонда  да  дегенмен,  сүйтсе  де  деген  сияқты 

жалғаулықтар,  я  болмаса  жалғаулық  мәнді  сөздер  тұрады.Өлеңді 

сөздер, әсіресе, ауыз әдебиетінде жалғаулықтардың айтылмайтындары 

да болады» (Көрсетілген еңбек. 1941. 11-12 б.) –деп анықтама береді. 

Берілген  сөйлем  қарсылықты  болу  үшін  оның  жалғаулықсыз 

түріне жалғаулық қою арқылы тексеру керек дейді. Мысалы: «Қылыш 

жарасы бітер, сөз жарасы бітпес» дегенді «Қылыш жарасы бітер, бірақ 

33 

 

сөз жарасы бітпес» деп, өзгертуге болады, яғни оның қарсылықты мәні 

айқын көрініп тұр. Ал, «Ол әрі кетті, мен бері кеттім» дегенді «Ол әрі 

кетті, бірақ мен бері кеттім» деп айтуға болмайды, оның қарсылықты 

мәні  әлсіз  болғандықтан,  ыңғайластың  құрамында  қарастырылуы 

керек дейді. 

3.)  Талғаулы  салалас  құрмалас  сөйлем.  «Мағыналары  я 

бірыңғай емес, я біріне-бірі қарсылықты емес, екі жақты болып келген 

сөйлемдер  талғаулы  салалас  болады.  Талғаулы  деген  термин  кең 

мағынада  алынады.  Дәл  мағынасындағы  талғаулы  сөйлемдер  де, 

бұрынғы  кезектес,  бейтарап  аталып  жүрген  сөйлемдер  де  осы 

талғаулының тобына қосылады» (Көрсетілген еңбек. 1941. 12 б.) деген 

анықтама береді. 

 

6-ТАҚЫРЫП. Салаластың баяндауыштарының жасалу жолдары 

Жалпы  бағыныңқының,  немесе  сабақтастардың  формалық 

ерекшеліктері құрмалас сөйлемнің даму тарихына байланысты нәрсе. 

Құрмаластардың даму тарихы туралы С. Жиенбаев: «Қай тілдің болса 

да ілгері дәуірлерінде сөйлем структурасы онша күрделі болмайды. О 

бастағы  негізгі  конструкциялар  жай  сөйлем  болып  отырады  да,  сол 

сөйлем  туады.  Лингвистиканың  қорытындылары  бойынша, 

құрмаластың  сабақтас,  салалас  түрлерінің  өзі  қатар  тумайды. 

Құрмаластың  алғашқы  түрі  –  салалас  құрмалас.  Салаластың  өзі  де  – 

тілдің, онымен қатар, ойлау процесінің біраз күрделіге айналғанының 

белгісі»  (Көрсетілген  еңбек.  1941.  11  б.)-деп,  дұрыс  қорытынды 

жасаған.  Профессор  П.Ф.Яковлевтің  құрмалас  сөйлемдердің  даму 

тарихы  туралы  айтқан  пікірлерін  келтіре  отырып,  «тілдердің  даму 

тарихында  көп  мәселелерле  бірыңғайлылық  барын  ескерте 

кетпекшіміз. Бұл жалғыз Яковлевтің ұсынып отырған принцибі емес, 

лингвистикада жалпыға танылған принцип» дей келе, тілді зерттеудегі 

тарихи принциптің маңыздылығын көрсетеді. 

Жай  сөйлем  құрамына  енген  сөздер  бір-бірімен 

грамматикалық қалай тығыз байланыста тұрса, құрмаластар құрамына 

енген жай сөйлемдерде бір-бірімен сондай тығыз байланыста болады. 

Тек  мағыналық  байланыс  арқылы  жай  сөйлемдердің  бастары  бірігіп, 

күрделі  бір  бүтін  болады.  Бұндағы  жай  сөйлемдер  байланысы  бірде 

теңдік  дәрежеде  салаласа  байланысса,  бірде  бір-біріне  меңгеріле, 

бағына  байланысу  арқылы  сабақтаса  байланысады.  Жалпы  құрмалас 

сөйлемдер  бір-бірімен  әр  түрлі  дәнекерлер,  амал-тәсілдер  арқылы 

байланысады. 

Құрмаластардағы 

компоненттерді 

бір-бірімен 

байланыстыратын  өнімді  жолы  –  бірінші  сөйлем  баяндауышының 

тиянақсыз  тұлғада  келуі.  Осы  ыңғайда,  С.Жиенбаев  та:  «Құрмалас 

34 

 

сөйлем системасындағы формалық критеридің ең негізгісі, біздіңше – 

бағыныңқы сөйлемнің баяндауышының формасы» (Көрсетілген еңбек. 

1941.  11  б.)  –деп  сабақтастар  жөніндегі  талдауларын  бағыныңқының 

формасынан бастайды. 

Көсемше  арқылы  байланысқан  құрмалас  сөйлемдерді 

салаластарға  да,  сабақтастарға  да  мағыналық  тиянақтылығына 

байлынысты  жатқызғанын  жоғарыда  айттық.  Өткен  шақтық 

көсемшенің  дәнекерлігі  арқылы  сабақтастардың  бірсыпырасында 

бағыныңқы  компонент  басыңқы  компонентке  тек  тұлғалық  жағынан 

ғана  тәуелді  болады  да  мағынан  жағынан  тиянақты,  басыңқының 

ешбір  мүшесіне  меңгерілмей,  онымен  салаласа  байланысады.  Бұндай 

қатынастағы  сабақтастар  шартты  түрде  (формалық  тиянақсыздығына 

қарай)  танылған  деп  түсіну  керек  сияқты.  Бұл  туралы  Қ.Есенов: 

«Мұндай  мақсат  –  тұлғалық  тиянақсыздықтағы  бірізлілікті  сақтау» 

(Көрсетілген еңбек.Қ.Есенов . 1995 ж., 17-18 б.) деп ескерткен болатын 

Қөсемшеден  басқа  бағыныңқы  баяндауыштарының  формасына 

келтірілген  бірлі-жарым  мысалдары  болмаса,  жалпы  бағыныңқы 

баяндауыштары  «я  етістіктен,  я  есімнен  болады» (Көрсетілген  еңбек. 

1941 ж., 11 б.) - деп қана кетеді. 

Сабақтар  мен  салаластар  арасында  мағыналық  параллельдер 

болатыны  белгілі  (қарсылықты  бағыныңқы  –  қарсылықты  салалас, 

себеп  бағыныңқы  –  себеп-салдар  салалас,  т.б.)  Бұлардың  ерекшелігі 

ретінде  салаластарда  –  алдыңғы  сыңар  баяндауышының 

бастауышымен  қиысуын,  сабақтастарда  бағыныңқы  баяндауышының 

тиянақсыз болып келуін алады. 

 

 

7-ТАҚЫРЫП. Сабақтас құрмалас 

Сабақтар  мен  салаластар  арасында  мағыналық  параллельдер 

болатыны  белгілі  (қарсылықты  бағыныңқы  –  қарсылықты  салалас, 

себеп  бағыныңқы  –  себеп-салдар  салалас,  т.б.)  Бұлардың  ерекшелігі 

ретінде  салаластарда  –  алдыңғы  сыңар  баяндауышының 

бастауышымен  қиысуын,  сабақтастарда  бағыныңқы  баяндауышының 

тиянақсыз болып келуін алады. 

Орыс  тіліндегі  «придаточное  предложение»  мен  қазақ 

тіліндегі «бағыныңқының» мағыналық сәйкестігі бары, балама ретінде 

жұмсалатыны 

белгілі. 

Бірақ 

бұлардың 

арасында 

елеулі 

айырмашылықтар  да  бар,  С.Жиенбаев  осындай  айырмашылықтардың 

бірі  ретінде  интонациялық  ерекшелікті  атайды:  «Орыс  тілінің 

бағыныңқылары  мен  басыңқыларының  арасында  арнаулы  пауза 

болады  және  дауыс  та  құбылып  тұрады.  Бағыныңқылардың  барлығы 

35 

 

да  онда  басыңқыға  түрлі  көмекші  сөздер  арқылы  жалғасады  (что, 

когда,  который,  т.б.).  Ал  біздің  бағыныңқыларымыздың  ішінде 

баяндауыштары  шартты  раймен  келгендердің  және  есімшеге  –мен 

қосымшасы  жалғанғандарында  ғана  айрықша  интонация  болады  да, 

онан  басқаларының  айтылуы  жай  мүшенің  айтылуындай,  жай  мүше 

сияқты  келесі  мүшеге  жанасып  тұрады  және  араларында  жалғаулық 

дәнекер болмайды» (Көрсетілген еңбек. 1941 ж.,14 б.). Мысалы: Поезд 

келгесін, билет сатыла бастады – Билет поезд келгесін сатыла бастады. 

Шындығында  екінші  қолданыста,  яғни  бағыныңқы  басыңқының 

алдына  кіріккенде  дауыс  кідірісі  мүлдем  білінбейді.  Құрмаластың 

сабақтас  түрлеріндегі  бағыныңқы  сөйлемдердің  басыңқыларынан 

бұрын  орналасуы  –  түркі  тілдерінің  табиғатына  тән  құбылыс.  Солай 

бола тұрса да, бағыныңқы компоненттердің басыңқысының ортасына 

кірігуі,  басыңқысынан  кейін  келуі  сияқты  құбылыстар  жиі  кездесіп 

отырады. Бұндай құбылыстардың мәні: 

1.)Жай  сөйлемдерді  жанаса  байланысқан  сөздердің  айтылмақ  ойдағы 

мәніне  қарай  баяндауышна  бірде  алшақ,  бірде  –қатар  орналасуы 

сияқты  құбылыс  (Мен  ауылдан  кеше  келдім  –Кеше  ауылдан  мен 

келдім.)  және  де  бұлар,  көбіне,  мезгіл  бағыныңқы  сабақтасқа  тән 

құбылыс,  сонымен  қатар,  бұнда  сабақтастың  бағыныңқысы 

басыңқының ортасына кірігеді; 

2.)  Бағыныңқының  басыңқы  сөйлем  соңынан  орын  ауысып  келуі, 

инверциялануы, Қ. Есеновтің айтуы бойынша, бұндай сирек кездесетін 

құбылыс,  көбіне  халықтық  поэзияда,  ішінара  прозада,  мәселен  С. 

Мұханов  шығармаларында,  кездесіп  отырады  және  шартты  сабақтас 

құрмаластарда болады (Көрсетілген еңбек. Қ.Есенов. 1995 ж., 111 б.), 

қазақ  тілінде,  жалпы  түрік  тілдерінде  де,  құрмаластардың 

құрамындағы  жай  сөйлемдердің  орын  тәртібі  туралы  А.Н.Кононов 

(Көрсетілген еңбек. Қ.Есенов. 1995 ж., 113 б.), А.Ысқақов (А.Ысқақов. 

Қазақ  тіліндегі  сабақтас  құрмаластағы  бағыныңқы  сөйлемнің  даму 

жолы  туралы  /ҚазССР  ҒА  Хабаршысы.  1948  ж.,  №3,  80  б.),  Р. 

Сыздықова  назар  аударған  болатын,  бірақ  олар  бағыныңқының 

басыңқыдан кейін келу жайын ғана айтқанды. Жалпы, бағыныңқының 

басыңқығы кірігуі, онан кейін тұруы сияқты тілдік құбылыстар арнайы 

зерттеуді керек ететін мәселе деп ойлаймыз. С. Жиенбаев бұл сияқты 

құбылыстарды  мысалға  келтіргенде  олардың  мәнін  ашу  емес, 

бағыныңқының  басыңқыға  кірігуі  ыңғайында  интонациялық  жіктің 

ары қарай әлсізденіп, тіпті білінбей кететінін білдіруді көздеген. 

«Таң  біліне  ауылдан  шықтық»  ,  «ауылдан  таң  біліне  шықтық»  , 

«ауылдан  күн  көтеріе  шықтық»  дегендердегі  асты  сызылғандарды 

тәуір көру, қадір тұту, ауыз ти, таң қалу сияқты тұрақты тіркестермен 

36 

 

шатастырып, жай пысықтауыш деп түсінуге болмайды деген пікірімен 

келісу керек. 

«Күн  жоқта  күлімсірер  жұлдыз  бен  ай»  деген  мысалдағы 

пысықтауыш  дейміз  бе  деген  сұраққа  бағыныңқы  сөйлем  деп  жауап 

береді де, бұндай сөйлемдерді «шала сөйлем» деп атайды. 

Бағыныңқылардың  басыңқылардан  бірде  интонациялық  жігі 

бөлініп,  оқшауланып  тұрса,  біразында  интонациялық  жік  өте  әлсіз, 

білінбейді  де.  Соған  сәйкес  олардың  алғашқыларын  бағыныңқы, 

соңғыларын  үйірлі  мүше  деп  атауды  ұсынған.  Үйірлі  мүшелерді 

сабақтастарға  жатқызу  себептерін  үйірлі  мүшелерге қатысты  бөлімде 

айтып  өткенбіз.  Интонациялық  жіктердің  әлсіздігінен  мезгіл  ,  себеп 

бағыныңқылы  сөйлемдерді  үйірлілер  қатарында  талдайды,  әрине 

бұларымен келісуге болмайды. 

Бағыныңқы  сөйлемдердің  таптастырылуы  туралы  : 

«Бағыныңқы  сөйлемді  басыңқы  сөйлемнің  бір  мүшесі  қатарында 

есептеу  керек.  Басыңқы  сөйлем  дегеніміз  –  жай  сөйлем.  Олай  болса, 

бағыныңқыларды  да  жай  сөйлемнің  мүшелеріне  жіктейміз.  Жай 

сөйлемдерде  қандай  мүшелер  болады?  Ондағы  мүшелер  –  бастауыш, 

баяндауыш,  анықтауыш,  толықтауыш,  пысықтауыштар.  Олай  болса 

бағыныңқылар  да  негізінде  сол  ізбен  анықтауыш,  толықтауыш, 

пысықтауыш  бағыныңқы  болып,  бастауыш,  бяндауыш  бағыныңқы 

болып  жіктелуге  тиіс.  Осылай  еткенде  жай  сөйлем  мен  сабақтас 

сөйлем  арасында  белгілі  бір  тетелестік  сақталады,  жай  сөйлемді 

талдауды  меңгеріп  алсақ,  сабақтасты  да  сол  принциппен  тексереміз» 

(Көрсетілген  еңбек.  1947ж.,17  б.)  –  деп,  сөйлем  мүшелері  мен 

бағыныңқылардың  қызметін  пара-пар  қояды  да  ,  сабақтастарды  сол 

ыңғайда жіктеуді қолдайды. Бұлай жіктеу 50-жылдарға дейін қазақ тіл 

білімінде  болып  келді,  кейіннен  бағыныңқы  компоненттің  тиянақсыз 

формасы  негізге  алынып,  салаластардағыдай  мағыналық  қарым-

қыатынасы  ыңғайында  талдана  бастады.  Қазіргі  үркі  тілдерінің 

бірқатарында  бұл  принцип  әлі  де  сақталуда»  (Исследование  по 

сравнительной  грамматике  тюрских  языков.  ІІІ  Синтаксис. 

Э.А.Грунина,  Н.З.Гаджиева,Н.А.Баскаковтарды  қараңыз).  Бағыныңқы 

компоненттің  сөйлем  мүшелерінің  атқаратын  қызметтерімен  тепе-тең 

қарастырылуының  негізсіз  еместігіне  Қ.Есеновтың  :  «Қазақ  тіліндегі 

бағыныңқы сөйлемдердің дені өз басыңқыларымен қарым-қатынасына 

қарай  пысықтауыштық  ыңғайда  жұмсалады»  (Көрсетілген  еңбек. 

Қ.Есенов : 1995ж. 73 б.) деуі дәлел. 

 

8-ТАҚЫРЫП. Жасалу жолдары, тыныс белгілері 

37 

 

Жиенбаевтың  сабақтастарды  нақтылы  және  үйірлі  мүшелі 

сабақтастар деп екіге бөлгенін айттық. Бұлай бөлудің мәні , біздіңше , 

құрмаласқан  жай  сөйлемдердің  интонациялық  жігінің  көрінуіне 

байланысты. Бағыныңы (нақтылы) сөйлемдердің формасы екі-ақ түрлі 

дейді:  шартты  рай  мен  есімшеге  –мен  қосымшасының  жалғануы 

арқылы  .  Шындығында  да  ,  жік  үйірлі  мүшелі  бағыныңқыларына 

қарағанда (үйірлі мүшеліге сабақтастарды қате келтірілген) айқын да, 

үйірлідегі  сабақтастарында  интонациялық  жік  әлсіз,  тіпті  білінбейді 

де. Мысалдарын қараңыз : 

Бағыныңқы сөйлемдер: 

1)Шартты бағыныңқы : Бұлақты таудан арна ақса, 

Теңіз болар аяғы (Жамбыл). 

2) Қарсылықты бағыныңқы : Тартса да бар күштерін аямай-ақ, 

Асылан, жүк орнынан қозғалмады (Крылов) 

3)Мезгіл  пысықтауыш  бағыныңқы  :  Асқар  жолаушылап  келе  жатса, 

жолда шөпшілердің қосы тұр екен (Сәбит). 

4)Толықтауыш бағыныңқы : Ұяда не көрсең , ұшқанда соны ілерсің. 

Кімді көрсем, мен сонан 

Бетті бастым, тұра қаштым жалма-жан (Абай). 

5)Анықтауыш  бағыныңқы  :  Өзіңе  қандай  қөйлек  алсаң  ,  маған  да 

сондай қөйлек ал. 

6)  Пысықтауыш  бағыныңқы:  Адам  қалай  жүрсе,  көлеңке  де  солай 

жүреді. Қалай тәрбиелесең , бала да солай өспек. 

7)  Баяндауыш  бағыныңқы  :  Ағашы  қандай  болса,  жемісі  де  сондай. 

Еңбегі қандай болса, өнбегі де сондай. 

8) Бастауыш бағыныңқы : Кімді айтсаң сол келер. 

Үйірлі  мүшелер  қатарында  қате  қарастырылған  сабақтастар  :  Мен 

барған  сайын  Сәлім  кітап  оқып  отырады.  Қоңырау  соғылған  соң, 

класқа кірдік. Поезд келген бойға жолаушылар перронға шықты. Күн 

жоқта  күлімсірер  жұлдыз  бен  ай  (Абай).  Көзіңді  қөзіңе  беттетпейтін 

күннің  өткір  сәулесі  аппақ  қарға  шағылысқанда,  күртіктің  бетіндегі 

ұлпа,  жұмсақ  қардың  әр  түрлі  жұлдыздары  көпірде  шашқан  күістің 

шаңындай  жылт-жылт,жарқ-жұрқ  етеді  (Сәбит).  Заманнан  заман 

өткенде,  жас  жетпіске  жеткенде,  Лениндий  ер  көрдім  (Жамыл). 

Тұяқбай  Итбай  аулына  көшкелі,  Амантай  қатысқан  жоқ-ты  (Сәбит). 

Жүрегі  орнына  түсіп  жайланғанша,  Асқар  Сағиттан  Ботакөз  жайын 

сұрамады (Сәбит). Көсе қой айдап келе жатса, бір адам пар өгізбен жер 

жыртып  жүр  екен  (ертегіден).  Ойы  ұнамды  шыққан  соң,  Ботакөз 

қуанып  кеті  (Сәбит).  Күн  кешкіріп  қалғандықтан,  тоқтауға  командир 

қарсы  болған  жоқ  (Сәбит)  .  Тағы  да  солай  тістей  ме  деп,  Ботакөз 

ұмтылған қаздан қаша жөнелді (Сәбит). 

38 

 

 

 

2-МОДУЛЬ: Сабақтас, аралас, көп құрамды құрмалас сөйлемдер 

 

9-ТАҚЫРЫП. Сабақтас сөйлемнің күрделену жолдары 

Сабақтас 

құрмалас 

сөйлемнің бағыныңқы 

сыңарының 

баяндауышының жасалу жолдары төмендегідей: 

1.  Бағыныңқының  баяндауышы көсемше  тұлғалы  етістіктен болады. 

Мысалы: Аудан  орталығына  қоныс аударғалы, тұрмыстары  недәуір 

түзеліп қалып еді. 

2.  Бағыныңқының  баяндауышы  шартты  райлы  етістік  болады. 

Мысалы: Біреуге жақсылық жасасаң, ол ешқашан жерде қалмайды. 

3. 

Бағыныңқының 

баяндауышы -ша/ше, 

-дай/дей жұрнақтары 

мен жатыс, 

көмектес септікті есімшеден және 

-

дықтан/діктен қосымшалы 

есімшеден 

болады. 

Мысалы: Жолаушылардың 

қарасы үзілгенше, қорықшы 

жота 

басында  қарап  тұрды.  Баласынын  келген  бір  жапырақ  қағаз  көңілге 

демеу болғандай,  ана  жұмысқа  құлшына  кірісті.  Күн  райы 

бұзылып тұрғандықтан, жас  төлдерді  өріске  шығармады.  Таң 

құланиектеніп  ата бергенде,  ауыл  үстін  айқай-шу  басып  кетті. 

Жұмысшылар ерте жиналғанымен, жұмыс бірден басталып кетпеді. 

4.  Есімшеден  кейін сайын,  соң,  бері,  шейін,  бұрын шылаулары 

және кезде,  шақта,  уақытта деген  көмекші  сөздердің  тіркесуі  арқылы 

жасалады. Мысалы: Қыстаудан жайлауға көшкен соң, ауыл-ауыл бір-

бірін  ерулікке  шақырыса  бастайды.  Отырғандар  қопарыла 

сыртқа шыққан  кезде,  Қуаныш  пен  Анар  да  жеке  серуендеуге 

беттеді. 

Сабақтас  құрмалас  сөйлемнің  құрамындағы  жай  сөйлемдер 

саны  жағынан екіден  де  көп болса,  ондай  сөйлемдер көп  бағыныңқы 

сабақтасқұрмалас  сөйлем деп  аталады. Сырттағылар  тегіс  кіріп, 

орын-орындарына жайғасқан соң, көпшіліктің өтінішімен жыр тиегі 

ағытылды. Бұл сабақтастың құрамында екі бағыныңқы сөйлем бар: 

1) Сырттағылар тегіс кіріп, 2) орын-орындарына жайғасқан соң. 

Бағыныңқы  сөйлемдердің  басыңқы  сөйлеммен байланысуына қарай 

көп бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем екіге бөлінеді: 

1) жарыспалы 

көп 

бағыныңқы сабақтас; 

2) сатылы 

көп 

бағыныңқы сабақтас. 

Жарыспалы  көп  бағыныңқы сабақтастың  құрамындағы бағыныңқы 

сөйлемдерінің  әрқайсысы басыңқы  сөйлеммен тікелей байланысады. 

Мысалы: Ағайын-туыстары Тілекті ортаға алып, кезек-кезек бетінен 

сүйіп, қолынан қысып, табысымен құттықтасып жатыр. Сөйлемнің 

39 

 

құрамындағы  әрбір бағыныңқы  сыңары  басыңқымен  тікелей 

байланыса алады.  Мысалы: Ағайын-туыстары  Тілекті  ортаға  алып, 

табысымен  құттықтасып  жатыр;  кезек-кезек  бетінен  сүйіп, 

табысымен  құттықтасып  жатыр; қолынан  қысып,  табысымен 

құттықтасып жатыр. 

1. 

Шартты 

бағыныңқы 

сабақтас. 

Құрамындағы 

жай 

сөйлемдерінің біріншісі  екіншісіндегі  істің  орындалу  не  орындалмау 

шартын  білдіретінқұрмаластың  түрі шартты  бағыныңқы  сабақтас деп 

аталады. 

Мысалы: Еңбек 

етсең 

ерінбей, 

тояды 

қарның 

тіленбей. Шартты  бағыныңқы  сабақтастың  құрамындағы  жай 

сөйлемдердің бағыныңқы сыңарының баяндауышы 

тиянақсыз болып, сабақтаса байланысады.  

1)  бағыныңқы  сөйлемнің  баяндауышы етістіктің  -са,  -се  шартты  рай 

тұлғасынан болады.  Мысалы: Айтқан  сөзің  дұрыс болса, қалғанын 

өздері түсіне жатар. 

2) көсемше тұлғалы етістіктің -ма+й, -ме+й немесе -майынша/мейінше, 

-байынша/бейінше,  -пайынша/  пейінше жұрнақтарынан  болады. 

Мысалы: Бұл оқиға дәл осы күндердің өзінде тыным алмай, ұзын құлақ 

арқылы  тамам  Тобықтыны  шарлап  шықты.  Шындықтың 

бетін ашпайынша, жарғақ құлағы жастыққа тимеді. 

3) 

жатыс 

септігіндегі 

өткен 

шақтық 

есімшеден болады. 

Мысалы: Мылтығын  алып шықпағанда, азулы  қасқырдан  құтылуы 

екіталай еді. 

Шартты 

бағыныңқы 

сабақтас 

құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сыңарына қайтсе,  не  етсе,  қайткенде, 

не  еткенде,  қайтпейінше,  не  етпейінше,  қайтпей,  не  етпей? деген 

сұрақтар қойылады. 

 

 

10-ТАҚЫРЫП. Сабақтас құрмалас  сөйлемдердің орын тәртібі, тыныс 

белгілері  

Сабақтас 

құрмалас 

сөйлемнің бағыныңқы 

сыңарының 

баяндауышының жасалу жолдары төмендегідей: 

1.  Бағыныңқының  баяндауышы көсемше  тұлғалы  етістіктен болады. 

Мысалы: Аудан  орталығына  қоныс аударғалы, тұрмыстары  недәуір 

түзеліп қалып еді. 

2.  Бағыныңқының  баяндауышы  шартты  райлы  етістік  болады. 

Мысалы: Біреуге жақсылық жасасаң, ол ешқашан жерде қалмайды. 

3. 

Бағыныңқының 

баяндауышы -ша/ше, 

-дай/дей жұрнақтары 

мен жатыс, 

көмектес септікті есімшеден және 

-

дықтан/діктен қосымшалы 

есімшеден 

болады. 

40 

 

Мысалы: Жолаушылардың 

қарасы үзілгенше, қорықшы 

жота 

басында  қарап  тұрды.  Баласынын  келген  бір  жапырақ  қағаз  көңілге 

демеу болғандай,  ана  жұмысқа  құлшына  кірісті.  Күн  райы 

бұзылып тұрғандықтан, жас  төлдерді  өріске  шығармады.  Таң 

құланиектеніп  ата бергенде,  ауыл  үстін  айқай-шу  басып  кетті. 

Жұмысшылар ерте жиналғанымен, жұмыс бірден басталып кетпеді. 

4.  Есімшеден  кейін сайын,  соң,  бері,  шейін,  бұрын шылаулары 

және кезде,  шақта,  уақытта деген  көмекші  сөздердің  тіркесуі  арқылы 

жасалады. Мысалы: Қыстаудан жайлауға көшкен соң, ауыл-ауыл бір-

бірін  ерулікке  шақырыса  бастайды.  Отырғандар  қопарыла 

сыртқа шыққан  кезде,  Қуаныш  пен  Анар  да  жеке  серуендеуге 

беттеді. 

  

Сабақтас  құрмалас  сөйлемнің  құрамындағы  жай  сөйлемдер  саны 

жағынан екіден  де  көп болса,  ондай  сөйлемдер көп  бағыныңқы 

сабақтасқұрмалас  сөйлем деп  аталады. Сырттағылар  тегіс  кіріп, 

орын-орындарына жайғасқан соң, көпшіліктің өтінішімен жыр тиегі 

ағытылды. Бұл сабақтастың құрамында екі бағыныңқы сөйлем бар: 

1) Сырттағылар тегіс кіріп, 2) орын-орындарына жайғасқан соң. 

Бағыныңқы  сөйлемдердің  басыңқы  сөйлеммен байланысуына қарай 

көп бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем екіге бөлінеді: 

1) жарыспалы 

көп 

бағыныңқы сабақтас; 

2) сатылы 

көп 

бағыныңқы сабақтас. 

Жарыспалы  көп  бағыныңқы сабақтастың  құрамындағы бағыныңқы 

сөйлемдерінің  әрқайсысы басыңқы  сөйлеммен тікелей байланысады. 

Мысалы: Ағайын-туыстары Тілекті ортаға алып, кезек-кезек бетінен 

сүйіп, қолынан қысып, табысымен құттықтасып жатыр. Сөйлемнің 

құрамындағы  әрбір бағыныңқы  сыңары  басыңқымен  тікелей 

байланыса алады.  Мысалы: Ағайын-туыстары  Тілекті  ортаға  алып, 

табысымен  құттықтасып  жатыр;  кезек-кезек  бетінен  сүйіп, 

табысымен  құттықтасып  жатыр; қолынан  қысып,  табысымен 

құттықтасып жатыр. 

Сабақтас 

құрмалас 

сөйлем құрамындағы бағыныңқы мен басыңқы сөйлемдерінің мағынал

ық 

қарым-қатынасына қарай алты түрге 

бөлінеді: 

1) шартты бағыныңқы; 

2) қарсылықты бағыныңқы; 

3) себеп бағыныңқы;  4) мезгіл бағыныңқы;  5) қимыл-сын бағыныңқы; 

6) мақсат бағыныңқы. 

1. 

Шартты 

бағыныңқы 

сабақтас. 

Құрамындағы 

жай 

сөйлемдерінің біріншісі  екіншісіндегі  істің  орындалу  не  орындалмау 

шартын  білдіретінқұрмаластың  түрі шартты  бағыныңқы  сабақтас деп 

41 

 

аталады. 

Мысалы: Еңбек 

етсең 

ерінбей, 

тояды 

қарның 

тіленбей. Шартты  бағыныңқы  сабақтастың  құрамындағы  жай 

сөйлемдердің бағыныңқы сыңарының баяндауышы 

тиянақсыз болып, сабақтаса байланысады. Шартты 

бағыныңқы сабақтас 

сөйлемнің сыңарларының арасына үтір қойылады. 

Шартты 

бағыныңқы сабақтас 

құрмалас 

сөйлемнің бағыныңқы сыңарының баяндауышының жасалу жолдары: 

1)  бағыныңқы  сөйлемнің  баяндауышы етістіктің  -са,  -се  шартты  рай 

тұлғасынан болады.  Мысалы: Айтқан  сөзің  дұрыс болса, қалғанын 

өздері түсіне жатар. 

2) көсемше тұлғалы етістіктің -ма+й, -ме+й немесе -майынша/мейінше, 

-байынша/бейінше,  -пайынша/  пейінше жұрнақтарынан  болады. 

Мысалы: Бұл оқиға дәл осы күндердің өзінде тыным алмай, ұзын құлақ 

арқылы  тамам  Тобықтыны  шарлап  шықты.  Шындықтың 

бетін ашпайынша, жарғақ құлағы жастыққа тимеді. 

3) 

жатыс 

септігіндегі 

өткен 

шақтық 

есімшеден болады. 

Мысалы: Мылтығын  алып шықпағанда, азулы  қасқырдан  құтылуы 

екіталай еді. 

Шартты 

бағыныңқы 

сабақтас 

құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сыңарына қайтсе,  не  етсе,  қайткенде, 

не  еткенде,  қайтпейінше,  не  етпейінше,  қайтпей,  не  етпей? деген 

сұрақтар қойылады. 

2. 

Қарсылықты 

бағыныңқы 

сабақтас. 

Қарсылықты 

бағыныңқы сабақтас 

құрмалас 

сөйлемнің бағыныңқы 

сыңары мен басыңқы 

сыңары бір-біріне қарама-қарсы 

мағынада қолданылады.  Қарсылықты  бағыныңқы  сабақтастың 

бағыныңқы  сыңары қайтсе  де, не  етсе  де,  қайткенмен,  не  еткенмен, 

қайткенше,  не  еткенше,  қайткеніне  (не  еткеніне)  қарамастан,  қайте 

тұра,  не  ете  тұра? сұрақтарына  жауап  береді. Жұмыс  уақыты 

әлдеқашан аяқталса  да, (қайтсе  де?) Рахмет  пен  Лиза  ертеңгі 

жиналыстың  барысын талдап ұзақ отырды.  Теңіз  бетінен  қаншама 

биікболғанмен (қайткенмен?), осы  өңірдің  кез  келген  жерінен  су 

шығады. 

  

 

11-ТАҚЫРЫП. Бөгде сөздер 

өгде  сөз,  оның  түрлерін,  жасалу  жолдарының  ерекшелігі  жайлы 

мәлімет алу. 

1.  Сөйлеуші не жазушы адам өз сөзінің ішінде басқа біреудің сөзін 

өзгертпей  сол  күйінде  өзгертсе,  ондай  сөйлемді  төл  сөзді  сөйлеп 

42 

 

дейміз.  Мұнда  басқа  біреудің  сөзі  төл  сөз  болады  да,  сөйлеуші  не 

жазушы адамның сөзі автор сөзі болады. Автор сөзі төл сөздің кімдікі 

екеніне,  қандай  жағдайда,  қалай  айтылғанын  түсіндіріп  тұрады.  Төл 

сөз  бен  автор  сөзі  әдетте  автор  сөзінің  құрамында  қолданылатын  де 

(деді, деп, дейді, дегендей) көмекші етістігі арқылы байланысады. 

Төл өз бен автор сөзінің орналасу тәртібі төмендегідей болады: 

1.  Төл сөз автор сөзінен кейін тұрады. Мысалы: Жиренше сөз таба 

алмай ұялып қысылып қалды: “Ұят болды. Өзім де өкіндім”. 

2.  Төл  сөз  автор  сөзінен  бұрын  тұрады.  Мысалы:  “Дені  сау  кісіге 

қарап отыру қиын ғой,” – деп Жамал дауысын солғындау шығарды. 

3.  Төл  сөз  автор  сөзінің  ортасында  тұрады.  Мысалы:  Келді  де: 

“Абай, шырағым, сені әкең шақырып жатыр,” – деді. 

4.  Төл  сөз  автор  сөзінің  екі  жағында  тұрып,  автор  сөзі  төл  сөздің 

ортасында  орналасады:  “Өз  өлеңім  емес,”  –  деді  мынау  үлкендердің 

шамасын  біраз  қылжақ  еткендей  боп,  –  “бағана  кешке  Шөжені  көріп 

ем, соның өлеңі”. 

Кейде  төл  сөз  бен  автор  сөзінің  көп  құрамды  күрделі  түрі  де  көп 

кездеседі. Ол сабырлы, момын пішінмен: “Шүкіршілік, әке, – деп біраз 

тұрады  да:”  –  “Ат  барған  соң  дәріс  тамам  болмаса  да,  хазіреттің 

рұқсатын, ватиқасын алып қайттым,” – деді. 

Төл  сөз  бен  автор  сөзі  бір-бірінен  арнаулы  тыныс  белгілері  арқылы 

бөлінеді.  Төл  сөз  әдетте  тырнақшаға  алынады  да,  төл  сөз  хабарлы 

сөйлем  болса,  үтір  (сөйлем  бітсе  нүкте),  лепті  сөйлем  болса  леп 

белгісі,  сұраулы  сөйлем  болса,  сұрақ  белгісі  қойылады.  Төл  сөздің 

алдында  тұрған  автор  сөзінен  кейін  қос  нүктесі  қойылады  да,  төл 

сөзден  кейін  келген  автор  сөзінің  алдынан  сызықша  қойылады.  Оны 

сызбамен (схемамен) былай көрсетуге болады: 

1.  “Төл сөз,” – автор сөзі 

2.  автор сөзі: “Төл сөзі”. 

3.  автор сөзі: “Төл сөз,” – автор сөзі. 

4.  “Төл сөз,” – автор сөзі, – “Төл сөз”. 

Кейде тырнақшаға алынбай, төл сөз сызықшамен басталып жазылады. 

Схемасы: 

Автор сөзі – төл сөз, – автор сөзі. 

– Төл сөз, – автор сөзі. 

 

 

12-ТАҚЫРЫП. Бөгде сөздердің түрлері 

Бөгде  сөз —  сөйлегенде  не  жазғанда  баяндап  отырған  мәселеге 

байланысты  келтірілген  басқа  біреудің  сөзі,  пікірі.  Бөгде  сөзді 

қолданудың  негізгі  мақсаты  —  баяндап  отырған  мәселе  жөнінде 

43 

 

автордың  өз  пікірі,  пайымдауларының  дұрыстығын  дәлелдеу,  соны 

кеңейтіп  көрсету.  Бөгде  сөзді  қолдану  тәсілі  әр  түрлі:  көп  жағдайда 

басқа  біреудің  сөзі,  пікірі  ешқандай  өзгеріссіз,  түпнұсқасы  сақталып, 

төл  сөз  түрінде,  кейде  басқа  біреудің  пікірі  ғана  сақталып,  түгелдей 

автордың өз сөзімен берілген төлеу сөз түрінде де қолданылады. Төлеу 

сөз –  бөгде  сөздің  өзгеріске  ұшырап,  тек  мазмұны  сақталған  түрі. 

Автордың өзге біреудің сөзін өз тарапынан өзгертіп беруін төлеу сөз 

дейміз.  Мұндайда  біреудің  сөзінің  не  туралы  айтқаны,  негізгі  ойы 

сақталады  да,  оған  тән  басқа  ерекшеліктер:  ритмика-интонациялық 

бояуы  мен  кей  сөздердің  грамматикалық  тұлғалары  өзгертіліп 

пайдаланылады.  Төлеу  сөзде  бөгде  сөздің  тұрлаулы  мүшелері 

жойылып,  автор  сөзінің  тұрлаусыз  мүшелеріне,  яғни  бастауышы  ілік 

септікті  анықтауышқа,  баяндауышы  табыс  не  барыс  септікті 

толықтауышқаайналады.  Сонымен  қатар  жақ  өзгеріске  ұшырап,  бір 

жақтың  орнына  басқа  бір  жақ  қолданылады.  Автор  сөзіндегі  “де” 

етістігі  түсіп  қалып,  оның  орнына  басқа  етістіктер  қолданылады. 

Мысалы,  Әлі  бұл  өңірде  көктің  шабан  тебіндеп  келе  жатқанын,  қыс 

ызғарының  әлі  түгел  айығып  болмағанын  әңгіме  қып  отырды 

(М.Әуезов).  Елеусіз  көлдің  не  себепті  Қызылкенатанғанын 

сұрады. Төл  сөз —  бөгде  сөздің  еш  өзгеріссіз,  түпнұсқасы  сақтала 

отырып  қолданылған  түрі.  Сөйлемде  басқа  біреудің  сөзі  Төл  сөз 

болады  да,  сөйлеуші  не  жазушы  адамның  сөзі  автор  сөзі  болады.Төл 

сөз құрамы жағынан әр түрлі болып келеді, оның жеке сөз не сөйлем 

болуы да, сондай-ақ бірнеше сөйлемдер тізбегінен құралған тұтас бір 

мәтін болуы да мүмкін. Төл сөз қандай құрамда, қай мағынада айтылса 

да,  автор  сөзімен  байланыста  болады.  Екеуара  байланыс  Төл  сөздің 

бастапқы құрылымына ешқандай өзгеріс енгізбей, өз дербестігін толық 

сақтаған  жағдайда,  де  көмекші  етістігі  арқылы  жүзеге  асады.Төл  сөз 

автор сөзінен өзіндік интонация арқылы ерекшеленеді, сөздердің орын 

тәртібі еркін болады. Мысалы,Құнанбай тыңдап болды да: Жарайды, 

айтам  деп  әкелгенің  екен.  Бірталай  жерге  жеткізіп  айттың.  Енді 

осымен тоқталайық! – деді, (М.Әуезов). 

 

 

13-ТАҚЫРЫП. Тыныс белгілері 

Тыныс  белгісінің сөйлемнің құрылысына,  түріне,  жасалу 

жолдарына  орай  қойылуы  сөйлемнің  синтаксистік  ерекшелігіне 

байланысты қойылу деп аталады. 

Құрамына  қарай  сөйлем,  негізінен,  екіге  бөлінеді: жай 

сөйлем, құрмалас  сөйлем.  Бұлардың  өзі  бірнеше  түрге  бөлініп,  алуан 

түрлі  жолдармен  жасалады.  Міне,  осымен  байланысты  сөйлемнің 

44 

 

ерекшеліктеріне  орай,  қолдану  сипатына  қарай  әр  түрлі  тыныс 

белгілер  қойылады.  Мәселен, хабарлы  сөйлемнен соңына  нүкте 

қойылады,  сондай-ақ, сұраулы  сөйлемнең соң сұрау  белгісі, лепті 

сөйлемнен соң леп белгісі қойылады. 

Сөйлем  құрамында  кездесетін  оңашаланған мүшелер, оқшау 

сөздер деп  аталатын қаратпа, қыстырма сөздер  -  бұлар  сөйлем 

құрамындағы  өзге  мүшелерден  тиісті  тыныс  белгілері  арқылы 

ажыратылады.  Сондай-ақ, жалпылауыш  сөз сөйлемнің  бірыңғай 

мүшелерінен  бұрын  келсе,  жалпылауыш  сөзден  соң  қос  нүкте 

қойылады да, ал керісінше келетін болса, жалпылауыш сөздің алдынан 

сызықша қойылады. 

Сөйлемнің мағынасына орай[өңдеу] 

Тыныс белгісінің дұрыс қойылуы сөйлемдегі кейбір сөздердің 

мағынасына,  сондай-ақ  бүкіл  сөйлемнің  мағынасына  тікелей 

байланысты. 

Мәселен, Мен оның сөзінен байқаймын деген сөйлемді Мәлғұн шалдың 

сөздері, байқаймын, Пугачевті ойландырған сияқты (А. С. Пушкин) 

деген  сөйлеммен  салыстыратын  болсақ,  мұндағы байқаймын сөзі  екі 

түрлі  мағынада  жұмсалған.  Бірінші  сөйлемдегі байқаймын сөзі 

аңғарамын,  білемін  деген  мағынада  жұмсалып,  белгілі  бір сөйлем 

мүшесі болып  тұр  (баяндауыш),  сондықтан  да  оған  сөйлем  мүшесіне 

тән  сұрақ  қойылады.  Ал  екінші  сөйлемдегі байқаймын сөзінде  ондай 

қасиет  жоқ.  Бұл  - меніңше,  байқауымша,  тәрісздімәнде  қолданылып, 

жұмсалып  тұр.  Осыған  орай қыстырма  сөз сөйлем  ортасында 

келгендіктен, оның екі жағынан бірдей үтір қойылады. Сондай-ақ көп 

нүкте, тырнақша, жақша, сұрау, леп белгілері  сөйлемнің  мағынасына 

негізделініп қойылады. 

Сөйлемнің интонациясына орай[өңдеу] 

Тыныс  белгілерін  дұрыс  қою  интонациямен  тікелей 

байланысты.. Құрмалас сөйлемдерді оқығанда, құрмалас құрамындағы 

әрбір жай  сөйлемдерден соң,  сондай-ақ бірыңғай  мүшелердің әрбір 

сұлуларынан соң кідіріс болып, олар үтір белгісімен ажыратылады. Ал 

сұраулы,  лепті  сөйлемдерді  оқығанда,  дауыс  көтеріңкі  айтылады  да, 

тиісті тыныс белгісі қойылады. 

Бастауыштан кейін 

қойылатын сызықшада интонацияның 

ролі 

айрықша көрінеді. 

Мысалы: Еменнің иілгені - сынғаны. Көптің ісі - көл (мақал). 

Бірінші, 

екінші 

сөйлемдегі 

сызықшалар 

бастауыш 

та, баяндауыш та зат 

есімнен немесе 

заттанған есімшеден болғандықтан  қойылып  тұр.  Бұл  сөйлемнің 

синтаксистік  ерекшелігіне  негізделеді.  Сонымен  қатар  сызықша 

45 

 

қойылып 

тұрған 

жерге 

кідіріс 

жасаймыз, 

әйтпесе 

сөйлемнің синтаксистік қызметі бұзылады. 

Алайда  сөйлемнің  немесе  сөздер  мен сөз  тіркестерінің айтылу 

интонациясы тыныс белгілерімен сәйкес келе бермейді. 

Мысалы: Балықшы балықшыны ұзақтан көреді (мақал) 

дегенде, балықшы дегеннен  соң,  сондай-ақ, балықшыны деген  соң 

кідіріс  жасалады,  бірақ  соған  қарай  үтір  қойсақ,  дұрыс  болмас  еді, 

өйткені бұл сауатты жазу ережелеріне сыйыспайды

. 

 

14-ТАҚЫРЫП. Аралас құрмалас сөйлем. 

Аралас  құрмалас  сөйлемүш  жайсөйлемненқұралғанда  ондағы 

салаласа  байланысу  да,  сабақтаса  байланысу да  бір-бірден  ғана 

болады. Ал  егеролтөртнемесеодан  да  көп  жай  сөйлемнен  құралған 

болса,  онда  салаласабайланысатын  жай  сөйлемдер  де  сабақтаса 

байланысатын жай сөйлемдерде бірнешеуден болуы мүмкін. Мысалы, 

осының  алдында  ғана  келтірілген,  төртжайсөйлемненқұралған  аралас 

құрмалас  сөйлемнің  тек Алғашқы  айларда  шоқ-шок, қарағанға тіреле 

төгілген  сары  балшық  ыржиып  жатқанда  деген  бірінші  жай  сөйлем 

ғана  сабақтаса  байланысқан  да,  қазақ  жұмыскерлері  оны  «сарыауыз» 

деп  атап  еді, қазір  сары  балшықтың  бетін  түгел  көмір  ұнтағы  жауып 

кетті  де, ол, «қара  жыра» атанды  деген  кейінгі  үш  жай  сөйлем өзара 

салаласа  байланысқан. Сол  мысалдың  алтыжай  сөйлемнен  құралған 

соңғысында Лиза ойнап есік алдына шығып кетсе бірінші жай сөйлемі 

әке-шешесінің 

дауыстарыдыбырлапдегенекінші 

жайсөйлемге 

сабақтаса байланысса, бұл екіншінің өзі (сөздері) үздіксіз шығады да 

дегенүшінші жайсөйлемге сабақтаса байланысады, ал бұл үшінші жай 

сөйлем 

Лиза 

үйге 

қайтса 

дегентөртінші 

жайсөйлемгесалаласабайланысса,  төртіншінің  өзі  сөз  ортасынанүзіліп 

деген  бесінші  сөйлемге  сабақтаса  байланысқан,  сол  сияқты,  бесінші 

жай 

сөйлем 

алтыншы 

жай 

сөйлеммен 

де 

сабақтаса 

байланысқан. Сөйтіп,  мұнда  төрт  жай  сөйлем  сабақтаса,  бір 

жайсөйлемсалаласабайланысқан. 

Талданған мысалдарға қарағанда, төрт немесе одан да көп жай 

сөйлемдерден кұралған араласқұрмалас сөйлемдерде компоненттердің 

бір-бірімен  байланысужолдары  біркелкі  болмайды. Бірақ  одан 

сөйлемнің  араластылық  мәні  өзгермейді.  Мектеп  окулығында 

салаласабайланысатын  компонент  екі  немесеодан  да  көп  болса,  «көп 

басыңқылы 

сабақтас 

болады» 

депті. 

Бұл 

-қате 

пікір. 

Салаласабайланысу 

мен 

сабақтаса 

байланысубір 

құрмалас 

сөйлемішінде 

келген 

жағдайда, 

ондағы 

сала-

ласанемесесабақтасабайланысатынкомпоненттердің 

46 

 

санынақарамастанбәрі  де  араласқұрмаласқа  жатады.  Араласкұрмалас 

құрамындағы жайсөйлемдер де бір-бірімен қалыпты салалас құрмалас 

пен  сабақтас  құрмаластардагыжайсөйлемді  құрмаластыру  тәсілдері 

аркылы байланысады. 

Салаласқұрмалас  сөйлемдегі  сияқты,  араласқұрмаластағы 

салаласабайланысатынжайсөйлемдер  де  бір-бірімен  жалғаулықтар 

арқылы  да,  жалғаулықсыз  да  байланыса  береді.  Мысалы:  Жабай 

шығып  кетпегенде,  Игілік  жігіттерді  сөзге  айналдырып  бөгей  тұрмақ 

еді, бірақ оның реті болмай қалды. Кеше іңірде Жабай жылқының бір 

шетін  қайырып  жүр  еді,  Игілік  ауылынан  құйғытып  шыға  келген 

жолбасар жігіттер мұны ортаға алып, оған қасқырдың қозыға жапқан 

жаласын  жапты.  Жабайатынан  ауытқып  құлай  берді  де,  солаяғы 

үзеңгіге  ілігіп  қалып,  ол  біраз  сүйретіліп  барып  жерге  сылық  етті 

(F.Мүсрепов). 

Мысалдың бірінші сөйлемінде екінші компонент соңғы үшінші 

компонентпен біраққарсылық жалғаулығы арқылы құрмаласса, үшінші 

сөйлемнің  бірінші  компоненті  өзінен  кейінгі  жай  сөйлеммен 

дежалғаулығы арқылы құрмаласқан. Ал мысалдың екінші сөйлеміндегі 

бірінші  компонент  екінші  компонентпенжалғаулықсыз,  іргелесе 

байланысқан.  Дәл  осы  сияқты  араласқұрмалас  сөйлемқұрамындағы 

жай  сөйлемдердің  сабақтаса  байланысутәсілінде  де  жалпы  сабақтас 

құрмаластағы жай сөйлемнің құрмаласу тәсілінен ешқандай өзгешелігі 

болмайды.  Мұндағы  сабақтаса  байланысатынжайсөйлемдер  де  өзі 

жетегінде тұратын компоненттерге етістіктің есімше, көсемше, шартты 

рай  тағы  басқа  формалары  арқылы  құрмаласады.  Жоғарыда 

келтірілген  мысалдардагы  сабақтасабайланысқан  жайсөйлемдердәл 

осы айтылғанформалар арқылы құрмаласқан. 

Сөйтіп, бұл айтылғандардан байқалатын нәрсе -араласқұрмалас 

сөйлем  дегеніміз  жайсөйлемдерқұрмаласуының  салалас  пен 

сабақтастан  бөлекше  тұратын,  үшінші  тәсілі  емес,  сол  негізгі  екі 

тәсілдің  –салаласу  мен   сабақтасу  тәсілінің  -  бір  құрмаластың  ішіне 

топ-таскан түрі болып табылады. 

Аралас  құрмалас  сөйлем  құрамында  оның  жеке  көмпоненттері 

ретінде  төл  сөздің  болуы  да  мүмкін.  Мысалы: «Пушкин  дегеніміз  - 

төтенше  көрініс  және  ол  орыс  рухының  бірден-бір  көрінісі  болуы  да 

мүмкін»,  -  деп,  Гоголь  Пушкиннің  орыс  әдебиеті  тарихындағы  рөлін 

жоғары және соншалық әділ бағалады деген сөйлем де араласқұрмалас 

сөйлемге жатады. Мұндағы төл сөз құрамындағы Пушкин дегеніміз -

төтенше  көрініс  деген  бірінші  жай  сөйлем  төл  сөздің  екінші  жай 

сөйлемімен және жалғаулығы арқылы салаласа құрмаласса; төл сөздің 

олорысрухының бірден-бір керінісі болуы да мүмкін деген екінші жай 

47 

 

сөйлемі  деп  көмекші  етістігі  арқылы  автор  сөзі  болып  тұрған  жай 

сөйлеммен сабақтаса байланысып тұр т.б. 

 

 

15-ТАҚЫРЫП. Көп құрамды құрмалас сөйлем 

Көп құрамды құрмалас сөйлем — компоненттерінің саны үш 

және  одан  да  көп  болып  келетін  құрмалас  сөйлемдер.  Мысалы:  Көп 

ойлануға  уақыт  қалған  жоқ,  жалғыз  үміт:  не  Талғар  өткел  беріп 

құтқарады,  не  өзі  жұтып  құтқарады,  әйтеуір  дұшпанға  жоқ.  (М. 

Әуезов).  Көп  құрамды  құрмалас  сөйлемтар  көп  құрамды  салаласқа, 

көп  бағыныңқылы  сабақтасқа  және  аралас  құрмалас  сөйлемге 

жіктеледі.  Көп  құрамды  салапастың  баяндауыштары  өңкей  тиянақты 

тұлғада  тұрады  (Шұғыл  орысша  білмейді,  барон  қазақша  білмейді, 

бірақ  екеуі  кейде  араға  тілмаш  салмай  ақ  түсінісе  береді.  X. 

Есенжанов).  Көп  бағыныңқылы  сабақтастың  тиянақсыз  тұлғалы 

бірнеше  бағының  қылары  тиянақты  тұлғалы  бір  басыңқыға  қатысты 

болып  келеді  (Бірақ  күз  суық  болмай,  күзек  оты  әлі  де  мол 

болғандықтан,  жұрт  іркіліп  отыр.  М.  Әуезов).  Аралас  құрмаласта 

тиянақты,  тиянақсыз  тұлғалы  компоненттер  араласып  қатар 

жұмсалады  (Қазір  ол  Игілікгің  үстіне  барлық  мақтауын  үйер  еді, 

аузына  сөзі  құрғыр  түспей,  тілі  кемекейіне  жабысып  қалғандай 

күрмеліп қалыпты. Ғ. Мүсірепов) 

Қазіргі  қазақ  тілінде  көп  компонентті  құрмалас  сөйлемдерді 

оқыту өзекті мәселелердің бірі. 

Қалыпты (екі бөлімді, екі компонентті) құрмалас сөйлемді бір 

немесе  бірнеше  компоненттермен  (предикативтік  бірліктермен) 

толықтырғанда және күрделендіргенде құрмалас сөйлемнің ерекше бір 

түрі  жасаланылады.  Дәстүрлі  түрде  олар  құрмалас  сөйлемнің 

күрделенген  түрі  немесе  көп  құрамды,  көп  компонентті  құрмалас 

сөйлемдер деп аталынады. Көп компонентті құрмалас сөйлемдер қазақ 

әдеби  тілінің  стильдерінің  көпшілігінде  кеңінен  қолданылады. 

Қалыпты  құрмалас  сөйлемдерден  ерекшелендіретін  өзіне  тән 

құрылымға ие және жазба, ауызекі сөйлеу түрінде қолданылады. 

Бұндай  сөйлемдерді  граммтикалық  талдау  үшін  көп 

компонентті құрмалас сөйлемдердің түрлерін ажырата білуіміз керек. 

Қазақ  тілінде  көп  компонентті  құрмалас  сөйлемдер  қазір  әр  түрлі 

аталып  жүр.  Олар  құрмаласу  жолдарына  қарай  түр-түрге  бөлінеді. 

Дегенмен қазіргі дейін құрмаластың осы түрін бір жүйеде талдаудың 

үлгісі  болмай  келеді.  Негізінен  көп  компонентті  құрмаластар:  көп 

бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдер, көп басыңқылы сабақтас 

құрмалас сөйлемдер, көп сыңарлы салалас құрмалас сөйлемдер, аралас 

48 

 

құрмалас  сөйлемдер.  Қазақ  тілі  білімінде  бұндай  сөйлемдер  туралы 

алғашқы  пікір  айткан  А.Байтұрсынұлы  болды.  Ахаң  бұндай 

құрылымдағы сөйлемдерді өрнекті сөйлемдер деп атап, оған мынадай 

анықтама  береді.  «Өрнекті  сөйлем  деп,  құрмалас  сөйлемдердің 

бастары қосылып, кестелі болып құрылуын айтамыз. Ондай сөйлемдер 

нақ текеметке, яки кілемге салынған түр сияқты болмағанымен, өрнек-

өрнегімен  айтылады.  Өрнекті  сөйлемді  айтқанда  дауыс  көтеріліп, 

төмендеп  әнші  оралып,  қайырылып  отырады.  Сондықтан  өрнекті 

сөйлеу оралым деп аталады."  

Көп компонентті құрмалас сөйлем компоненттерінің тіркесімі 

құрмалас  сөйлемнің  көлеміне  байланысты  зерттеледі,  өйткені 

созылыңқылық  пен  тіркесімділік  бір-біріне  өте  байланысты: 

Созылыңқылық  компоненттердің  тіркесуі  нәтижесінде  қалыптасады, 

ал тіркесімділік өз кезегінде белгілі предикативтік бірліктердің санына 

байланысты болуы мүмкін. 

Көп компонентті сабақтас құрмалас сөйлемдер ауызекі сөйлеу 

тілінде сирек кездескенімен, әдеби тілімізде жиі кездеседі. 

Мысалы: Үміт  пен  қатер  безбенге  түсіп,  кейде  үміт  кейде  қатер 

басып, Әбіштер ауылына жеткенше еңсе алмады. (М. Әуезов) 

1) Көп басыңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдер. 

Мысалы: Алғашқы  бір  қағысулар  осымен  өтіп,  ойын  арасында 

айтысқа  тағы  оралып  келді,  Қуандық  ән  айтты,  термеде 

тартты.(М.Әуезов) 

Көп басыңқылы сабақтас құрмалас сөйлем деп «бағыныңқы – басыңқы 

–басыңқы»  тұлғалы  сыңарлардың  мағыналық  және  интонациялық 

жағынан тығыз байланыста болып, синтаксистік байланыстың тәсіліне 

бағынған  күрделі  бір  ойды  білдіретін  сөйлемді  айтамыз.  Бұл  жерде 

ескеретін  бір  мәселе  -  аралас  құрмалас  сөйлем  мен  көп  басыңқылы 

сабақтас құрмаластың ұқсастығы мен айырмашылы. 

2) Көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас. 

Мысалы:  Бұлар  түн  ортасы  ауа  үйге  келсе,  Балтабек  ұйықтап  қап, 

Айбала көйлек жамап отыр екен. (Ж. Аймауытов) 

Көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемнің басты ерекшелігі бір-

бірімен  ұласа  байланысқан  жай  сөйлемдердің  соңғысынан  басқасы 

тиянақсыз  тұлғада  тұрады.  Сабақтас  құрмаластың  грамматикалық 

құрылымы  өзіне  тәндігімен  ерекшеленеді.  Сабақтас  құрмалас 

сөйлемнің  құрылымында  компоненттердің  қызметі  бағыныңқылық 

және  басыңқылық  сипатта  болады.  Сөйлемдегі  предикаттылықты 

білдіру  мен  анықтауда  басыңқы  және  бағыныңқы  компоненттердің 

рөлі  бірдей  емес.  Шешуші  рөл  предикаттылық  орталықты 

ұйымдастырушы  басыңқы  компонентте.  Бағыныңқы  компоненттер 

49 

 

басыңқыға немесе сондағы сөз тіркесіне, сөзге бағына отырып қызмет 

етеді.  Сонымен  бағыныңқы  компоненттің  қызметі  басыңқы 

предикаттық  орталыққа  немесе  оның  бөлігіне  қызмет  ету  және 

бағыныңқылық  синтаксистік  қатынасты  білдіру  болып  табылады. 

Бағыныңқының предикаттылықты білдірудегі рөлі екінші деңгейде. 

 

 

 

жүктеу/скачать 0,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: