Issn 2306-7365 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады

1 
 
ISSN 2306-7365 
1996  жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады 
 
 
 
  
 
 
 
 
 
 H.A.Yesevi UKTÜ Bülteni 
   Вестник МКТУ им. Х.А.Ясави 
  Bulletin of IKTU named H.A.Yasawi 
№2 (83) 
 
МАМЫР-МАУСЫМ
 

 
2013
 
 
 
Қ о ғ а м д ы қ   ғ ы л ы м д а р   с е р и я с ы  
  
 
 
 
 
 
 
БАС РЕДАКТОР 
физика-математика ғылымдарының докторы, профессор 
УӘЛИХАН СЕЙДІЛДӘҰЛЫ ӘБДІБЕКОВ  
 
 
 
 
Р Е Д А К Ц И Я Л Ы Қ   А Л Қ А  
 
 
 
ЕРГӨБЕК Құлбек Сәрсенұлы 
 
филология ғылымдарының докторы, профессор 
 
-Бас редактордың орынбасары 
ӘБІЛДАЕВА Гүлжан Елібайқызы  
 
-аға редактор 
БАЙҒҰТ Мадина Жүсіпқызы 
-көркемдеуші редактор 
 
 
 
 
 Қ.А.Ясауи атындағы  Халықаралық  қазақ-түрік  университетінің 

2 
 
 
ҚҰРЫЛТАЙШЫ 
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті 
 
А Қ Ы Л Д А С Т А Р   А Л Қ А С Ы  
Айнурал С.   
- профессор, доктор (Түркия) 
Ақбасова А.Ж. 
- техника ғылымдарының докторы, профессор 
Байдәулетов И.О. 
- медицина ғылымдарының докторы, профессор 
Байжігітов Қ.Б.   
- биология ғылымдарының докторы 
Бахтыбаев А.Н.  
- физика-математика ғылымдарының докторы, профессор 
Беркімбаев К.  
- педагогика ғылымдарының докторы, профессор 
Вурал И.  
- доцент, доктор (Түркия)   
Дениз Б.  
- профессор, доктор (Түркия) 
Жолдасбаев С.  
- тарих ғылымдарының докторы, профессор 
Жұмабаев М.Ж.  
- физика-математика ғылымдарының докторы, профессор 
Исмаилов А.И.  
- тарих ғылымдарының докторы, профессор 
Кенжетай Д.  
- философия ғылымдарының докторы, профессор 
Керімбаев Е. 
- филология ғылымдарының докторы, профессор 
Коч К. 
- доцент, доктор (Түркия)   
Мұхамеджанов Б. 
- педагогика ғылымдарының докторы, профессор 
Мырзалиев Б.С.  
- экономика ғылымдарының докторы, профессор 
Накипов Б.  
- заң ғылымдарының докторы, профессор 
Нұсқабаев О.  
- социология ғылымдарының докторы, профессор 
Раимбердиев Т.П.   - техника ғылымдарының докторы, профессор 
Тәукебаева Р.Б.  
- филология ғылымдарының кандидаты, профессор 
Тұртабаев С.Қ.  
- техника ғылымдарының докторы, профессор 
Тузун И.  
- профессор, доктор (Түркия) 
Сейдинов Ш.М.   
- медицина ғылымдарының докторы, профессор 
Шалқарова Ж.Н. 
- медицина ғылымдарының докторы, профессор 
 
Журнал Қазақстан Республикасының Баспасөз және бұқаралық ақпарат істері 
жөніндегі ұлттық агенттігінде 1996 жылғы  8 қазанда тіркеліп, №232 куәлік берілген. 
Индекс №75637 
 
Журнал 2013 жылдың қаңтар айынан бастап Париж қаласындағы  
ISSN орталығында тіркелген. 
ISSN 2306-7365
 
 
Редакцияның мекен-жайы: 
 
161200, Қазақстан Республикасы, ОҚО, Түркістан қаласы, 
ХҚТУ қалашығы, Б.Саттархан даңғылы, №29, 131-бөлме  
 (8-725-33) 6-39-07 (133), E-maіl: islam2006-82
@
mail.ru 
 
Журнал Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік  университетінің  
«Тұран» баспаханасында көбейтілді. 
Көлемі 70х100 1/6. Қағазы офсеттік. Офсеттік басылым.  
Шартты баспа табағы 17.5. Таралымы 300 дана.Тапсырыс 425. 
 

3 
 
                                       А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
 ФИЛОЛОГИЯ 
 
 
ӘОЖ 419. 992: 71 
 
Т.М.БАЙМАХАН 
филология ғылымдарының кандидаты, 
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің профессоры 
 
Ж.Ж.ДЖОЛДАСОВА 
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің магистранты 
 
АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ 
ТІРКЕСТЕРДІҢ КЕЙБІР ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Бұл  мақалада  фразеологиялық  бірлік,  тұтастық,  тізбек  туралы 
түсініктер,  айырмашылықтар  қамтылған,  ғалымдардың,  соның  ішінде 
орыс, қазақ ғалымдарының пікірлері айтылады. Ағылшын, қазақ тілдеріндегі 
фразеологиялық 
сөздіктер 
және 
аудармадағы 
ерекшеліктер 
қарастырылады. Лексиколог, лингвистердің тұрақты сөз тіркестерін қалай 
ажырататыны жайлы және бірлік пен тұтастықтың айырмашылықтары  
туралы  пікірлері  қамтылған.  Сөзбе-сөз  аудармадағы  мағына  мен 
фразеологизмдердің  жалпы  білдіретін  мағынасы  мүлдем  бөлек.  Сондықтан 
әрбір тіркестің мағынасына көңіл бөлген жөн. 
   
 
Кілт  сөздер:  фразеология,  фразеологиялық  тұтастық,  фразеологиялық 
бірлік, фразеологиялық тізбек, фразема, идиома. 
 
Екі немесе одан да көп сөздерден құралып, бір ғана лексикалық мағына 
беретін сөздерді фразеологизмдер дейміз. Фразеологизмдер ауыз және жазба 
әдебиеттерде  көптеп  кездеседі.  Фразеологизмдер  сөз  өнерін  байыту  үшін 
ақын немесе жазушының ойын әсерлі етіп жеткізу үшін жұмсалады. Белгілі 
бір  халық  жөніндегі  мәдени  құндылықтарды  жеткізушіні  тіл  десек,  оның 
ішінде  демек,  фразеологизмдер  адамдардың,  халықтың  тарихи  қалыптасу, 
даму  кезеңдеріндегі  күллі  тіршілік  тынысын  танытушы  саналады.  Жалпы 
«фразеология»    термині  тіл  білімінде  екі  түрлі  мағынада  қолданылатынын 
айтып  өткеніміз  жөн.  Бірінші  мағынасы  «белгілі  бір  тілдегі  тұрақты 
тіркестердің  тұтас  жиынтығы»,  екіншісі  –  «тілдегі  тұрақты  тіркестерді 
зерттейтін  тіл  білімінің  саласы»  деген  мағынада  қолданылады.  Олар  басқа 
тілдік  бірліктерден  экспрессивті  бейнелілігімен  қоса,  мағына  тұтастығы, 
тіркес тиянақтылығы, қолданылу тиянақтылығымен басқа тілдік бірліктерден 
ерекшеленеді. 
Фразеологизмдерді  бірнеше  ғалымдар  зерттеген.  Солардың  бірі  орыс 
лингвисті, академик В.В.Виноградов  фразеологизмдерді үш топқа бөледі: 
1. Фразеологиялық тұтастық – тіркестің білдіретін ұғымы құрамындағы  

4 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
сөздердің  мағыналарымен  сәйкес  келмейді. Мысалы: үріп ауызға салғандай,  
қой аузынан шөп алмас. 
2. Фразеологиялық бірліктердің білдіретін ұғымы тіркестің құрамындағы 
сөздермен мағыналық жағынан белгілі бір дәрежеде байланысты бейнелілігі, 
әсерлілігі жоғары болады. Мысалы: аузына құм құйылу, екі езуі екі құлағына 
жету.  
3.  Фразеологиялық  тізбектің  білдіретін  ұғымы  құрамындағы  сөз 
мағыналарымен байланысты болғанмен, бейнелілігі төмен болады. Мысалы: 
кеудесін көтеpy, мойнына су кету [1]. 
Алайда қазақ  ғалымы  Кеңесбаев  фразеологизмдерді фраза және  идиома 
деп  екі  топқа  бөледі.  Мұндағы  идиома  дегеніміз  Виноградовтың 
фразеологиялық тұтастық деген пікірімен сәйкес келсе, фраза Виноградовтың 
фразеологиялық  бірлік  деген  пікіріне  сәйкес  келеді.  Сонымен  қатар 
Кеңесбаев  мынадай  ой  тұжырымдайды:  фразеологиялық  тіркестердің 
варианттары  өте  жақын,  іштей  өзектесіп  жатады,  айырмасы  –  тіркес 
жүйесіндегі  бір  немесе  бірнеше  компоненттері  өзге  сөздермен  алма-кезек 
ауысып жатуында. Мысалы: өш алу – кек алу; тыныс алу – дем алу; ашуына 
тию  –  шамына  тию,  намысына  тию,  т.б.  Ал  синонимдер  арасында  жалпы 
мағына  жуықтығы  болғанымен,  бірінде  бар  компонент  екіншісінде 
ұшыраспайды.  Яғни,  синонимдес  фразеологизмдердің  компоненттері  еш 
уақытта  екі  рет  қайталанбайды.  Мысалы:  жаны  тырнағының  ұшына  келу, 
төбе шашы тік тұру, көзі алақандай болу, тұла бойы түршігу  [2]. 
Қазақ  тіліндегі  фразеологиялық  тіркестерге  мыналар  жатады:  фразалар 
және  идиомалар.  Аталған  тіркестердің  әрқайсысы  жеке  сөздерден  құралып, 
күрделенген  номинатив  орайында  жұмсалады  да,  сөйлемнің  мағынасымен 
ортақтасып,  экспрессивті  эмоциялы  бояулармен  ауызекі  тілінде  де  жазба 
тілінде де қолданылады.  
Экспрессивті  тұрақты  сөз  тіркестері  әртүрлі  көңіл-күйге  байланысты 
қолданылады. Мысалы: «іске сәт», «неткен сұмдық» секілді экспрессивті сөз 
тіркестері әртүрлі жағдайларда қолданылады.  
Эмоциялық-экспрессивті  сөз  тіркестерін  екі  топқа  бөлуге  болады. 
Бірінші  топқа  адамның  түрлі  көңіл-күй,  мінез-құлқын  сипаттайтын,  жақсы 
көрумен,  еркелетумен  байланысты  жағымды  образдарды жатқызуға  болады. 
Мысалы: «үріп ауызға салғандай», «көзімнің қарашығы», «жан қалқам», т.б. 
Ал екінші топқа жағымсыз образдарды жатқызуға болады. Мысалы: «емешесі 
құрыған», «сор маңдай», т.б. 
Қазақ  тілінде,  басқа  тілдердегідей  бірқатар  сөздер  тобы  тұрақталған 
тіркес қалпында жұмсалады. Мысалы: «Төбеден түскен түнек жаудың үрейін 
ұшырып,  есінен  тандырды».  Бұл  сөйлемдегі  «үрейін  ұшырып»,  «есінен 
тандырды»    келтірінді  мағынада жұмсалған.  Сол себепті  «үрейім  қалмады», 
«зәрем  ұшты»  секілді  сөз  тіркестері  (қатты  қорықтым)  деген  мағынаны 
береді. Бұл жағынан осы тіркестерді құс ұшты, қарға ұшты, ұшақ ұшты  

5 
 
                                        А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
тәріздес сөз тіркестерімен тең қоюға болмайды. Тұрақты тіркестер екі түрге 
бөлінеді, мысалы: идиомалық тіркестер, фразалық тіркестер. 
Идиомалық  топқа  жататын  тұрақты  тіркестер  құрамындағы  сөздердің 
байланысы  берік  болады,  олардың  тұтас  болып  тұрғандағы  мағыналарына 
қатысы  болмай,  мүлде  бөтен  мағына  береді.  Мысалы:  «қабырғаңмен  кеңес» 
(ойлан), «қой аузынан шөп алмас» (жуас), «салы суға кетіп отыр» (көңілсіз), 
т.б. 
Фразалық  топқа  жататын  тіркестер  –  тұрақты  тіркестердің  бірқатар 
мағынасы оларға қатысып тұрған сөздердің бірі болмаса, бірінің  лексикалық 
мағынасымен  байланысы  болады.  Мысалы:  «таяқ  жеу»  (соғылу),  «бас 
көтеру» (қарсылық ету), «жаны ашу» (аяу), «есінен шығу» (ұмыту) [3]. 
Смирницкий  фразеологиялық  тіркестерді  фразеологиялық  бірлік  және 
идиома  деп  екі  топқа  бөледі.  Фразеологиялық:  get  up,  fall  in  love    секілді  
етістіктерді  жатқызады.  Ал  идиомаға  ауыспалы,  метафоралық  мағынада 
қолданылатын  сөздерді  жатқызады.  Мысалы:  take  the  bull  by  the  horns 
действовать  решительно  (қазақша  сөзбе-сөз  аударғанда  өгізді  мүйізінен 
ұстау) ал нақты мағынасы «оқиғаны оздырмай бірден қолға алу». 
Амосова  фразеологизмдерді  –  фразема,  идиома  деп  екі  топқа  бөледі.  
Фраземалар  –  оларды  құрап  тұрған  компоненттерінен  шығады.  Фразема 
В.В.Виноградовтың    фразеологиялық  бірліктеріне  сәйкес  келеді.  Мысалы: 
beef  tea,  крепкий  мясной  бульон,  қою  майлы  сорпа,  knit  one`s  brows, 
нахмуриться, 
кеудесін 
қақты 
(жақтырмай 
қарады). 
Идиомалар 
құрамындағы сөз мағынасымен сәйкес келмейтіндігін айтады. Мысалы:  play 
with fire играть с огнем, отпен ойнау [4]. 
Мысалы  ағылшын  тіліндегі,  «Storm  in  a  teacup»  болмашы  жайт,  ұсақ-
түйек  деген  мағынаны  білдіреді.  Егер  бұл  тіркесті  сөзбе-сөз  аударсақ 
“кеседегі ызғарлы жел” деп шығар еді.  
Don`t worry about this silly row with the boss it is just storm in a teacup. Бұл 
сөйлем «бастықпен болған ұрыс-керіс үшін уайымдама бұл ұсақ-түйек нәрсе» 
деп аударылады. 
Ал  төбе  шашы  тік  тұрды  деген  тұрақты  сөз  тіркесін  алатын  болсақ 
«қорқу» деген мағына береді. Ағылшын тіліндегі «hair rising» аударғанда «to 
be scared» деген мағына береді. I`m hair rising of flying – especially taking – off 
and  landing  деген  сөйлем  «Мен  ұшудан  қорқамын  әсіресе  жоғары 
көтерілгенде  және  жерге  қонғанда»  деп  аударылады.  Бұл  сөйлемдегі  «hair 
rising» төбе шашы тік тұру дегенді білдіреді. 
Сондықтан  әр  фразеологизмнің  мағынасына  ерекше  мән  беру    керек. 
Жалпы қазақ тілінде тұрақты сөз тіркестері фразеологизмдер деп аталады, ал 
ағылшын тілінде фразеология немесе  идиома деп аталады. 
Ал ағылшын идиомасын қарастыратын болсақ, оның  өзіндік ерекшелігі 
бар.  Мәселен:  фразеологиялық  тіркестер  және  идиомалар  ертегілерде,  жай 
және құрмалас сөйлемдерде көптеп қолданылады.  

6 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
 «He  was  brave  and  soft  hearted»  деген  сөйлемді  алсақ,  бұл  жердегі  soft 
hearted жұмсақ жүректі деп аударылады.  Жоғарыда айтып өткеніміздей әрбір 
тұрақты  тіркестің  (идиоманың) сөйлемдегі  мағынасына   ерекше   мән  беру  
керек. Аталған сөйлем «ол батыл және қайырымды» деп аударылады.  
 
Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің қысқаша сөздігі: 
As stupid as donkey 
Ақылы жоқ 
A heart of stone 
Тас жүрек 
Be all ears 
Сақ құлақ 
Be childish 
Бала болу 
Carry water on the both shoulders 
Діңкесі құру 
Clear one`s mind of smth 
Мүлде ұмыту 
Dance to one`s tune 
Біреудің аузына қарау 
Hold one`s tongue 
Тіліңді тый 
Eye to eye 
Көзбе – көз 
Make a mountain out of the molehill 
Түймедейді түйедей қылу 
 
Ағылшын тілінде әрбір идиома сөз таптарымен бірге қосарланып келеді. 
Мысалы: idioms are used with nouns,  adjectives,  verbs,  prepositions және т.б. 
Егерде  сын  есімдермен    тіркесіп  келетін  тұрақты  сөз  тіркестеріне  келетін  
болсақ, ол екі немесе үш сөзден құралады.  
Мысалы:  «light  fingered»  деген  идиомалық  тіркес  ұрлыққа  жақын, 
қолының сұғанағы бар адам дегенге саяды. 
Long  in  the  tooth  бұл  тіркестегі  long  сөзі  ұзын  деп  аударылып  сын  есім 
қызметін  атқарып  тұр.  Сөзбе-сөз  аударсақ  тісі  ұзын  кісі.  Аталған  тұрақты 
тіркес (идиома) «кәрі» деп аударылады.  
Етістікпен  қолданылатын  тұрақты  сөз  тіркестері  де  жетерлік.  Етістік  to 
go және зат есім song қосарланып келсе, ол тұрақты сөз тіркесіне айналады. 
Алайда олардың қосарланып келгендегі мағынасын болжау өте қиын. «To go 
for  a  song»  бір  зат  өз  бағасынан  төмен  мөлшерде  сатылған  кезде 
қолданылады. «As no one else at the auction seemed interested іn the painting, it 
went  for  a  song».  Аукционда  қойылған  суреттерге  ешкім  қызықпаған  кезде, 
көңіл аударып, мән бермеген кезде, ол заттардың бағасы арзан  сатылды [5].  
Ағылшын  тілінде  тұрақты  сөз  тіркестері  фразеологиялық  бірлік 
(motivated)  және  фразеолгиялық  тұтастық  (non-motivated)  деп  екі  топқа 
бөлінеді.  Фразеологиялық  бірліктердің  мағынасын  түсінуге  болады.  Оларға 
мақал-мәтелдер де кіреді. Мысалы:  
All are not saints that go to church. 
Шіркеуге барғанның бәрі имам емес. 
All are not hunters that blow the horn. All are not gold that glitters. 
Жылтырағанның бәрі алтын емес. 
All bread is not baked in one oven. 
Бес саусақ бірдей емес. 
Everything comes to him who waits. 

7 
 
                                        А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
Сабыр түбі сары алтын. 
Everybody`s business is nobody`s business. 
Қойшы көп болса қой арам өлер [6]. 
Ал,  фразеологиялық  тұтастықтың  мағынасы  тұрақты  болады.  Олардың 
жеке тұрғандағы мағынасымен жалпы білдіретін мағынасы сәйкес келмейді. 
Мысалы: to keep oneself in hand (өзін-өзі қолға алу), to sit on one`s hands;  not 
to do a hands`s turn (қол қусырып отыру), not to move a finger (қолының ұшын 
қимылдатпау), to kill time (уақытты босқа өткізу), to kill two rabbits with one 
stone (бір оқпен екі қоян ату), to give up all of it (қолын бір-ақ сілтеу), to keep 
the eyes shut (бір нәрсеге көз жұма қарау) [7].   
Қорыта  айтқанда,  фразеологизмдер  әр  елдің,  халықтың,  ұлттың  асыл 
қазынасы. Ата-баба қазынасы болып табылытын фразеологизмдер халықтың, 
бір-бірімен  жалғасқан  ұрпақтар  арқасында  міндетті  түрде  сақталады.  Егер 
тілде  фразеологизмдер  сақталмай,  бізге  жетпеген  болса,  халқымыздың  асыл 
туындылары  болмаса,  олар  бүгінгі  күнге  дейін  сақталып  жетпесе, 
жұртымыздың  өткен  өмірінен  мақрұм  қалар  едік.  Сондықтан  да  тілдің 
байлығын  арттыра  түсетін  сөздік  қордың  көлемді  бөлігін  құрап  тұратын 
тілдік бірліктер – фразеологизмдер.  
    
                                              
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Жалмаханов  Ш.Ш.  Қазақ  тілінің  лексикологиясы  және  стилистикасы.  – 
Қарағанды: Болашақ, 2009. –129 б. 
2.
 
Кеңесбаев  I.  Қазақ тілінің  фразеологиялық сөздігі.  –  Алматы:  Ғылым, 1977.  –
712 б. 
3.
 
Балақаев  М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. – Алматы: Мектеп,  
1966. 
4.
 
Кунин  А.В.  Курс  фразеологии  современного  английского  языка.  –  Москва: 
Высшая школа, 1996. – 381с. 
5.
 
Peter Watcyn-Jones.Test your idioms. -China:Penguin English Guides, 2002. -133 p. 
6.
 
Баймахан  Т.,  Байтелиева  А.,  Утешова  Н.  Английские  пословицы  и  их 
эквиваленты в русском, казахском и турецком языках. – Туркестан: Туран, 2010. –176 
с. 
7.
 
Kuzmin S.S. Translating Russian idioms. – Moscow: Vysshaya shkola, 1977. - 210 p. 
 
РЕЗЮМЕ 
В  этой  статье  рассматриваются  понятие  о  фразеологизмах  и  самомнение  нескольких 
ученых. А так же особенности и разницы между фразами и идиомами. 
(Баймахан  Т.М.,  Джолдасова  Ж.Ж.  Некоторые  особенности  фразеологических  единиц 
английского и казахского языков) 
 
SUMMARY 
This  article  is  about  phraseological  units,  also  opinions  of  some  scholars.  This  article  also 
considers pecularities and differences between phrase and idioms. 
(Baimahan  T.M.,  Zholdasova  Zh.Zh.  Some  Pecularities  of  English  and  Kazakh  Phraseological 
Units) 

8 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
УДК 408 02: 823 
 
Р.Б.ТАУКЕБАЕВА 
кандидат филологических наук,  
профессор МКТУ им. Х.А.Ясави 
 
В.А.ГРАЧЕВА  
магистрант МКТУ им. Х.А.Ясави  
 
О ПСИХОЛОГИЗМЕ В РОМАНЕ ДЖЕЙН ОСТЕН  
«ГОРДОСТЬ И ПРЕДУБЕЖДЕНИЕ» 
 
Статья 
посвящена 
рассмотрению 
литературного 
феномена 
«психологизм»,  как  основной  способ  характеристики  внутреннего  мира 
героев  романа  Дж.  Остен  «Гордость  и  предубеждение».  В  настоящей 
работе  уделяется  внимание  языковым  средствам  художественной 
выразительности, такие как лексические, синтаксические, стилистические, 
которые  выражают психологическое состояние героев романа Дж. Остен 
"Гордость и предубеждение". 
 
Ключевые слова: Джейн Остен, феномен «психологизм», характеристика 
героев, языковые средства, литературный персонаж. 
 
Мировая  литература,  в  частности  английская  литература,  славится 
такими  выдающимися  писателями,  женщинами-романистками  как:  Фанни 
Берни,  Мария  Эджуорт,  Мэри  Шелли,  сестры  Бронте,  Элизабет  Гаскелл, 
Джордж  Элиот,  Вирджиния  Вулф,  Элизабет  Боуэн,  Айви  Комптон-Беннет, 
Мюриэл  Спарк,  Айрис  Мердок.  Особое  место  среди  этих  талантливых 
женщин  занимает  Джейн  Остен.  Совершив  своего  рода  духовный  прорыв  в 
существующем  тогда  социуме  и  повествовательном  искусстве,  как 
представитель  женского  пола  и  утвердив    главенствующую  роль  романа  в 
литературном  процессе,  Дж.Остен  доказала,  что  имеет  свое,  личностное 
право на художественное творчество. В своих романах Джейн Остен создала 
одну  из  самых  ярких  и  запоминающихся  галерей  характеров  в  английской 
литературе, применив  литературный феномен как “психологизм” в качестве 
художественного  приёма  для  описания  внутреннего  мира  человека  и,  тем 
самым, намного опередив своё время.  
Российский  филолог – лингвист А.Б.Есин отмечает, что: «психологизм – 
это  достаточно  полное,  подробное  и  глубокое  изображение  чувств,  мыслей, 
переживаний вымышленной личности (литературного персонажа) с помощью 
специфических  средств  художественной  литературы»  [1].
 
«Исследование 
душевной  жизни  в  ее  противоречиях  и  глубинах»  [2,  286],  определяет 
психологизм    российский    литературовед   Л.Я.Гинзбург, –  под   душевной  

9 
 
                                        А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
жизнью  персонажа  подразумевающая  «динамическое    сосуществование 
разных уровней, разных планов обусловленности» поведения героя [2, 379]. 
Исходя  из  вышесказанного  следует  отметить,  что  психологизм  в 
литературе – это полное и глубокое изображение средствами художественной 
литературы  внутреннего  мира  литературного  героя:  его  чувств,  эмоций, 
желаний,  мыслей  и  переживаний.  Примечательно,  что  о  феномене 
психологизма  говорят  при  глубоком  анализе  эпического  произведения,  так 
как наряду с прямыми высказываниями персонажей здесь присутствует речь 
повествователя,  и  следовательно  можно  прокомментировать  ту  или  иную 
реплику  героя,  его  поступок,  раскрыть  истинные  мотивы  его  поведения. 
Такая  форма  психологизма  носит  название  “суммарно  обозначающей”. 
(А.Есин).  В  некоторых  художественных  ситуациях  писатель  изображает 
только  особенности  поведения,  речи,  мимики,  внешности  героя,  что  носит 
название “косвенный психологизм” (А.Есин), основным признаком которого 
является то, что мы точно не знаем, что происходит в душе героя, но можем 
об  этом  догадаться  по  каким-то  внешним  признакам.  Следует  выделить 
третий  тип  психологизма,  так  называемый  “прямой  психологизм”  (А.Есин), 
т.е. когда писатель изображает героя «изнутри», как бы проникая в сознание, 
душу,  непосредственно  показывая,  что  происходит  с  ним  в  тот  или  иной 
момент.  К  формам  прямого  психологизма  может  быть  отнесена  речь  героя 
(прямая речь: устная и письменная; косвенная речь: внутренний монолог, его 
сны и представления, фантазии).   
Самым  совершенным  творением  литературного  наследия  из  всего 
созданного  Дж.Остен  считается  ее  роман  «Гордость  и  предубеждение» 
(«Pride and Prejudice» 1796-1778) опубликованный в 1813  году, ибо  именно 
«в  нем  нашли  ярчайшее  выражение  многие  особенности  ее  мастерства»  [3]. 
Романы Джейн Остен, отличаются  от  произведений остальных писательниц 
рубежа  XVIII-XIX  в.в.  некой  сдержанностью,  ограниченностью  узкими 
сюжетными  рамками,  которые  представляют  своего  рода  историю 
человеческих  душ.  Даже  названия  первых  романов  («Разум  и  чувство», 
«Гордость  и  предубеждение»)  Дж.  Остен  свидетельствует  о  том,  что 
повествование  будет  о  состоянии  душевного  мира  об  эмоционально-
личностных представлений и переживаний героев ее художественного мира.  
Следует 
отметить, 
что 
основным 
инструментом 
выражения 
психологизма  в  романах  Джейн  Остен  является  широкая  палитра 
разнообразных  языковых  средств  художественной  выразительности: 
синтаксических,  лексических,  стилистических.  Многие  синтаксические 
фигуры  в  романах  Дж.  Остен  служат  для  раскрытия  внутреннего  мира, 
характера  действующих лиц, для передачи их чувств, переживаний, эмоций, 
психологических  состояний,  как  например,  повтор,  подхват,  анафора  и  др. 
Писатель  часто  использует  прием  “подхвата”  в  диалогах  действующих  лиц, 
ибо назначение этого приема, во-первых – создание комического эффекта, во- 

10 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
вторых  –  раскрытие    характера,   внутреннего   мира   того   героя, который  
подхватывает  фразы  или  слова  и,  в-третьих  –  ироническое  опровержение 
предшествующего  высказывания.  В  «Гордости  и  предубеждении»  прием 
«спада»,  как  правило,  присутствует  в  речи  героев,  в  частности,  в  речах 
мистера  и  миссис  Беннет.  Например,  данный  литературный  прием 
проявляется  в  речи  мистера  Беннета,  когда  он,  вопреки  ожиданиям  миссис 
Беннет заводит разговор  с Элизабет, при этом даже  не отчитывая ее за отказ 
Коллинзу. Он говорит: «…An unhappy alternative is before you, Elizabeth. From 
this day you must be a stranger to one of your parents. Your mother will never see 
you again if you do not  marry Mr. Collins, and I will never see you again if you 
do»  [4].  Или,  например,  в  речи  миссис  Беннет,  в  ее  диалоге  с  миссис 
Гардинер, когда она делится своими переживаниями и горем по поводу того, 
что Бингли уехал, а Элизабет отказала Коллинзу: «I do not blame Jane, for Jane 
would have got Mr. Bingley if she could. But Lizzy! Oh, sister! It is very hard to 
think that she might have been Mr. Collins's wife by this time, had it not been for 
her  own  perverseness…The  consequence  of  it  is,  that  Lady  Lucas  will  have  a 
daughter  married  before  I  have,  and  that  the  Longbourn  estate  is  just  as  much 
entailed  as  ever...  It  makes  me  very  nervous  and  poorly,  to  be thwarted  so in  my 
own family, and to have neighbours who think of themselves before anybody else. 
However, your coming just at this time is the greatest of comforts, and I am very 
glad to hear what you tell us, of long sleeves» [4]. Прием «спада» в прямой речи 
мистера и миссис Беннет, помимо создания комического эффекта, раскрывает 
отличительные особенности этих характеров: иронический склад ума мистера 
Беннета  и  поверхностность  чувств  миссис  Беннет,  аффектированность  ее 
натуры.  В  романе    «Гордость  и  предубеждение»  чаще  других  действующих 
лиц  подхватывает  фразы  Элизабет,  прибегая  к  этому  для  иронического 
опровержения высказывания собеседника. Данная особенность одновременно  
служит  приемом  косвенной  характеристики  Элизабет,  подтверждая 
иронический  склад  ее  ума.  В  своем    романе  для  психологического  и 
системного  анализа  раскрытия  характеров  и    образов  Дж.Остен  использует 
вопросительные  и  восклицательные  предложения.  В  романе  Дж.Остен 
«Гордость и предубеждение» подобными предложениями перенасыщена речь 
миссис  Беннет  и  Лидии.  При  этом  следует  отметить,  что  они  вопрошают  и 
восклицают, когда для этого нет никаких оснований. В речи Элизабет часто 
встречаются  восклицания,  однако  они  всегда  оправданы  и  передают  ее 
эмоциональное  состояние.  Примером  такого  рода  может  служить  речь 
Элизабет после прочтения ею письма Дарси: «How despicably I have acted! I, 
who  have  prided  myself  on  my  discernment!  I,  who  have  valued  myself  on  my 
abilities!  I,  who  have  often  disdained  the  generous  candour  of  my  sister,  and 
gratified  my  vanity  in  useless  or  blameable  mistrust!..»  [4].  Этот  монолог  как 
нельзя  лучше  характеризует  темперамент  Элизабет    –  она  слишком 
эмоциональна, и переживает очень сильно и глубоко. Душевное состояние  

11 
 
                                        А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
 
Элизабет передается здесь также через анафорическую конструкцию. Частое 
использование  местоимения  – «I»  (я)  –  подчеркивает,  как  героиня  к  себе  
строга  и  требовательна:  она  винит  только  себя  в  совершенной  ею  ошибке; 
именно  ее  тщеславие,  как  считает  Элизабет,  стало  причиной  этой  ошибки. 
Повторы в произведениях Дж.Остен встречаются нечасто, но если она к ним 
прибегает  (в  авторском  повествовании),  то  делается  это  для  того,  чтобы 
заострить  внимание  на  определенных  чувствах  и  мыслях  героев,  чтобы,  не 
прибегая к детальному их изложению, передать внутреннее состояние героев. 
Эмоционально-психологическим  душевным  переживаниям  героев 
романа 
соответствует 
сложная 
система 
стилистических 
средств 
выразительности,  как  авторский  комментарий,  который  доносит  до  нас 
смятение чувств героини (a flutter of spirits); как детали интерьера и пейзажа,  
которые  позволяют  Элизабет  увидеть  Дарси  в  новом  свете:  «She  had  never 
seen a place for which nature had done more, or where natural beauty had been so 
little counteracted by an awkward taste» [4, 244].  Чувство, охватившее Элизабет 
при  виде  окружающей  ее  красоты,    выражено  одним  прилагательным  -
«delighted».  «Elizabeth  was  delighted»  [4,  244]  –  это  ключевая  фраза, 
описывающая ее состояние во время посещения Пемберли. Каждая фраза в ее 
внутреннем  монологе,    маркированная  восклицательным  знаком,    выдает  ее 
внутреннее  волнение,    постепенную  смену  ее  оценок:  «What  praise  is  more 
valuable than the praise of an intelligent servant? As a brother, a landlord, a master, 
she considered how many people's happiness were in his guardianship! How much 
of pleasure or pain it was in his power to bestow! How much of good or evil must 
be done by him! ...» [3, 249].  
К числу важнейших стилистических приемов в творчестве Джейн Остин 
относится,  прежде  всего,  ирония,  упоминавшаяся  уже  в  связи  с 
психологическими  характеристиками  персонажей.  Иронический  эффект 
создается как с помощью грамматических средств (например,  использование 
сослагательного наклонения), так и средствами лексики, когда произносимые 
слова  прямо  противоположны  по  смыслу  тому,  что  подразумевается.  Так, 
ироничен  мистер  Беннет,  когда  говорит,  что,  восхищаясь  тремя  своими 
зятьями, выделяет Уикхема как своего любимчика («Wickham, perhaps, is my 
favourite» [3, 370]),  в то время как ничего,  кроме антипатии он к Уикхему не 
питает.  Ироничен  и  авторский  комментарий  в  начале  61-ой  главы  романа: 
“…Happy  for all her maternal feelings was the day on which Mrs. Bennet got rid 
of her two most deserving daughters…”[3, 374].  Счастливейшим днем в жизни 
матери, миссис Беннет,  назван день,  когда она «избавилась»  от двух своих 
самых достойных дочерей.  Словарная дефиниция фразового сказуемого  get 
rid (to make a person free from – избавиться) в какой-то мере контрастирует по 
значению  со  словами  happy  day  (a  day  of  pleasure  –    счастливый  день),    так 
автор  выражает  свое  ироничное  отношение  к  материнским  устремлениям 
миссис Беннет. 

12 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
В процессе анализа художественного текста  романа было выяснено, что  
лексический  состав  авторской  речи  в  известной  мере  определяет 
общеупотребительная или нейтральная лексика.  Даже для передачи сильного  
эмоционального  напряжения  автор  романа  не  прибегает  к  каким-то 
изощренным  приемам,    но  очень  умело  использует  превосходную  степень 
сравнения прилагательных. Так, изменившееся мнение об Уикхеме выражено 
простой фразой: “…Everybody declared that he was the wickedest young man in 
the  world…”  [3,  290].  Нервное  состояние,    в котором  пребывали  Элизабет  и 
Джейн  в  ожидании  известий  о  Лидии,  передается  с  помощью 
метафорического эпитета: “…Every day at Longbourn was now a day of anxiety; 
but  the  most  anxious  part  of  each  was  when  the  post  was  expected…”  [3,  291]. 
Прилагательные  в  превосходной  степени  характеризуют  психологическое 
состояние героев в счастливейшие минуты их жизни: “...the liveliest emotion; 
...the  happiest  creature  in  the  world;  ...the  happiest,  wisest,  and  most  reasonable 
end!” [3, 338] – все это о Джейн Беннет после того, как мистер Бингли сделал 
ей  предложение.  Если  Бингли  был  всеобщим  любимцем,  то  отношение 
окружающих  к  Дарси  было  сложнее,  понять  все  его  оттенки  и  перемены 
также  помогают  эпитеты.  Сначала  Остин  описывает  всеобщий  восторг  от 
него:  «А  fine  figure  of  a  man...  much  handsomer  than  Mr.  Bingley,  and  he  was 
looked  at  with  great  admiration...»  [3,  30].  Но  сдержанное  поведение  Дарси, 
которое  все  принимают  за  высокомерие,  очень  скоро  вызывает  к  нему 
неприязнь  и  отношение  к  нему  выражается  в  постепенно  нарастающем 
потоке  перечислений  всевозможных  отрицательных  качеств:  “…He  was 
looked at with great admiration for about half the evening, till his manners gave a 
disgust which turned the tide of his popularity; for he was discovered to be proud, 
to be above his company,  and above being pleased; and not all his large estate in 
Derbyshire  could  then  save  him  from  having  a  most  forbidding,  disagreeable 
countenance,  and  being  unworthy  to  be  compared  with  his  friend…”  [3,  30].  В 
этом  перечне  используются  конструкции  с  инфинитивом  (to  be  proud,  to  be 
above  his  company)  и  герундием  (above  being  pleased,  fromhaving  a  ... 
countenance,  being  unworthy),  а  также  эпитеты  с  отрицательной  коннотацией 
(forbidding, disagreeable, unworthy).  
Некоторые  исследователи  творчества  Дж.Остен  (М.Пуви,  и  др.  [7]  ), 
относя  роман  к  произведениям  реалистическим,  считают  его  чисто 
романтическим,  ибо совершенно  невероятно  счастливо  складывается  судьба 
Элизабет. Феномен  психологизма в творчестве Джейн Остен,  достоверность 
ее характеров и событийных линий романа четко проявляются в изображении 
любви  Дарси  неподвластной    рассудку  и  расчету.  Путь  Дарси  навстречу 
Элизабет  –  это  путь  избавления  от  предубеждений  и  высокомерия,  от 
тщеславия,  гордыни  и  самоуверенности  к  резко  психологической  
самокритике и оценке своего характера: «I have been a selfish being all my life, 
in  practice,  though  not  in  principle...  I  was  spoiled  by  my  parents,  who,  though 
good themselves ... allowed, encouraged, almost taught me to be selfish and  

13 
 
                                        А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №2, 2013 
overbearing, to care for none beyond my own family circle, to think meanly of all 
the  rest  of  the  world,  to  wish  at  least  to  think  meanly  of  their  sense  and  worth 
compared with my own... You  taught  me a  lesson, hard  indeed  at  first, but most  
advantageous»  [3,  360].   В  этом  разговоре с Элизабет  звучит  его  самооценка.  
Повтор слова selfish, выделение курсивом слов right, child, wish,  
параллельные  конструкции  (I  was  taught,  I  was  given,  I  was  spoiled)  и 
перечисления  выдают  его  взволнованное,  исповедальное  настроение,  его 
благодарность Элизабет, любовь к которой сделала его другим.  
Таким  образом,  каждая  фраза  в  романе  Дж.  Остен  «Гордость  и 
предубеждение» отточена, предложения отшлифованы до блеска, что создает  
своего рода эпиграмматичность стиля. Среди синтаксических фигур, которые 
использует Дж.Остен, нет ни одной, которая бы придавала ее произведению 
«красивость», 
поэтичность. 
Синтаксические, 
лексические 
приемы, 
используемые  Дж.Остен,  служат  для  лаконичного  изложения  материала, 
описания различных событий, а также для создания комического эффекта или 
иронического  подтекста  (спад,  игра  слов).  Кроме  того,  многие  из  них 
являются  средством  косвенной  характеристики  героев,  а  также  служат  для 
передачи их чувств, переживаний, психологических состояний6 т.е. важным 
инструментом психологического раскрытия образов.