Морфология
III тарау. ЛАТЫН ТЕРМИНОЛОГИЯСЫНЫҢ НЕГІЗІ*
жүктеу/скачать 4,08 Mb. Pdf көрінісі
|
Жануарлар морфологиясы жəне латын терминологиясы
| III тарау. ЛАТЫН ТЕРМИНОЛОГИЯСЫНЫҢ НЕГІЗІ*
дəуірімізден бірнеше ғасыр бұрын, қазіргі Италия мемлекеті орналасқан Апеннин түбегінің орталығындағы Лациум (Lacium) аймағында өмір сүріп, тіршілік еткен "латинян" деген тайпаның тілі. Аталған аймақтың орталық қаласы б.з.б. VIII ғасырда іргетасы қаланған, қазіргі кезде Италия мемлекеұлпаің астанасы Рим қаласы болатын. Лациум аймағының халқы б.з.б. III — II ғасырларда көптеген көрші елдерге соғыс ашып, оларды (Грекия, Македония, Карфаген, Сирия, Мысыр, Галия, Британия, Азия мен Африканың біраз жерлері) күшпен бағындырып, халқының құрамы əр түрлі жəне түрлі тілде сөйлейұлпа Рим империясын құрды. Оның территориясы қазіргі замандағы батысы Португалиядан бастап, шығысы Румыниямен шектеліп жатқан үлкен аймақты алып жатты. Латын тілі Рим империясының ресми мемлекеттік тіліне айналып, мемлекет құрамындағы барлық халықтар 41
латын тілінде сөйлеп, жаза бастады. Демек, латын тілі халықаралық тіл деңгейіне көтерілді. Рим мемлекеұлпае дейін ғылыми, əдеби жəне мəдени жағынан дəуірлеп дамыған Грекия тілі де, латын тілімен қатар Рим империясы өміріне үлкен ықдал етіп, өз кезегінде латын тілінің ғылым, əдебиет, мəдениет тілі реұлпадегі дамуына зор əсерін тигізді. Жазудың дамуына байланысты өмірге латын əліпбиі келді. Бірақ, оның құрамына кейбір грек əріптері де енді. Мысалы, Ү-ипсилон, Z - зета. Латын тілі б.з.б. I ғасырда шарықтап дамыды. Сол кездегі заманының асқан дарынды философтары, жазушылары, ғалымдары, ақындары (Цицерон, Цезарь, Гораций, Лукреций, Вергилий, Овидий т.б.) өз туындыларын латын тілінде жазды. Қазіргі танда таза латын тілінде сөйлейұлпа ел жоқ жəне ол мемлекеттік тіл мəртебесін де жоғалтқан. Сондықтан да, латын тілін "өлі тіл" деп те атайды. Себебі, Рим империясы құлағаннан кейін, оның қоластындағы халықтар өз мемлекеттерін құрып, өз ана тілдерін дамытты. Бірақ, жаңа мемлекеттер тілдерінің дамуына латын тілінің күшті ықпалы нəтижесінде латын тілінен туындаған көптеген мемлекеттік тілдер өмірге келді. Бұл тілдер тобын "роман (лат. Roma - Рим) тілдері", — деп атайды. Роман тілдеріне итальян, испан, португал, румын, француз жəне латын америкасындага мемлекеттер тілдері жатады. Қазіргі кезде, латын тілі — халықаралық ғылымдар тілі Латын тілінің медицина мен ветеринария салаларына ғылыми терминология реұлпаде енуіне Рим ғалымдары А. К. Цельс пен К. Гален зор үлес қосты. Бұларға дейін медицина мен ветеринария атаулары тек грек тілдерінде ғана болған. Себебі, адамзат тарихында ғылыми медицина мен ветеринарияның іргетасын қалап, оларды дамытқан көне Грекия ғұлама дəрігері Гиппократ жəне оның ізбасарлары мен шəкірттері еді. Медициңалық латын терминологиясын қалыптастыруда Римнің ғалым-дəрігері Авл Корнелий Цельс (б.з.д. I ғ., б.з. I ғ. бірінші жартысы) орасан зор еңбек етті. Ол "Медицина туралы" сегіз томдық кітап жазып, медицина ғылымына бұрын ғылымда үстем грек тілімен қатар, жаңа латын терминологиясын енгізіп, ғылымдағы оның атқаратын маңызын көрсетті. Римде өмір сүрген грек философы ғалым-дəрігер Клавдий Гален (б.з.
130—200 ж.ж.)
Гиппократтың медициналық ғылыми туындыларына арнайы сөздік жасап, грек-латын қостілдік (билингвизм) медициналық терминологияның қалыптасуына зор
еңбек сіңірді. Анатомиялык номенклатурада анатомиялық атаулардың латын тілінде аталып, клиникалық практикада аурулардың грек тілінде жазылуы қостілдіктің көрінісі. Латын
тіліндегі халықаралық анатомиялық терминология дүниежүзіңдегі барлық елдердің морфолог-ғалымдарына ортақ жəне ғылыми байланыс тілі қызмеұлпа атқаруда. Термин (лат. terminus — шекара, шегі, термин) — арнайы ғылыми мағынаны анықтайтын сөз немесе сөз тіркесі. Терминге тəн қасиет — бір мағыналық (моносемия, грек, monos — бір, біреу; semeion — белгі). Терминнің қазақша баламасы — атауыш. Атауыш ғылыми тусінігінің мəні 42
анықтауыш (лат. definitio — анықтауыш) арқылы анықталады. Ғылыми терминдердің көзі — латын жəне көне грек тілдері. Бұл тілдер 2000 жылдан астам мерзім ішінде сөйлеу тілі реұлпаде өздерінің маңызын жоғалтқан. Латын жəне көне грек тілдерінің əрбір сөздері бір мағыналық ойды айқындап, халықаралық ғылыми терминге немесе номенклатура атауларына айналады.
жүктеу/скачать 4,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|