Валерий Михайлов Ғаламат жұт шежіресі

Валерий
Михайлов
Ғаламат
жұт шежіресі
деректі
хикаят
Орыс
тілінен аударған: Ғұсман Жандыбаев
Өткен
ғасырдың 30жылдарының басында Қазақстанда адам айтқысыз ауыр
трагедияның
болғаны белгілі. Ғасырлар бойы көшпенді өмір сүріп келген
қазақ
жұртын ешбір дайындықсыз, қысқа мерзім ішінде отырықшылық
жағдайға
көшіруді қолға алған ойы шолақ, ісі олақ саясаткерлердің оспадар
əрекетінің
салдарынан қазақ даласын жайлаған жаппай аштық пен
ауруіндеттен
жергілікті халықтың үштен бірінен көбiрегі жойылып кетті.
Қолдан
жасалған жұт құрбандарының арасында қазақ жеріне зорлап
көшірілген
ресейлік шаруалардың қаймағы дерлік көптеген басқа ұлт
өкілдері
де болды.
Алпыс
жылдан астам уақыт бойы жабық болған бұл тақырыпқа алғаш рет
қалам
тартқан қазақстандық жазушы В.Михайловтың 1992 жылы қазақ
тілінде
“Ұлы” жұттың жазбалары” деген кітабы жарық көрген еді. Автор
оны
толықтырып, 2008 жылы орыс тілінде қайтадан шығарды.
Қолдарыңыздағы
кітап осы соңғы нұсқаның негізінде ықшамдалып
аударылды
.
Өткен
тарихына жайбарақат қарай алмайтын əрбір қазақ баласы үшін
əлемнің
көптеген тілдеріне аударылған бұл туындының айтары мол.
Қазақ
халқының нанымсенімі бойынша,
құйынның
ішінде шайтан ұшып жүреді.
Сондықтан
да қара құйынды көзі шалған
адамдар
оған: “Кет, бəлекет, кет! Бізден
аулақ
, таздың үйіне бар!” деп қарғыс

айтып
, қуалайтын болған.
І
— Ең бірінші есімде қалғаны — Ай. Күздің суық күнінде біз əлдебір жаққа
көшіп
барамыз. Мен шайқалақтаған арбаның үстінде көрпеге ораулы
жатырмын
. Кенет арба солқ етіп тоқтай қалды. Менің көзім қапқара болып
түнерген
аспан төріндегі Айға түсті. Дөпдөңгелек болып толған Ай
жапжарық
. Мен шалқамнан жатып, одан көзімді алмай ұзақ қарадым.
Жолдың
екі шеті — толған адам мүрделері. Олардың созылған қолдары
бұратылып
тырбиған ағаш бұтақтарына ұқсайды. Өлітірісі белгісіз, жерге
жабысып
қатып қалған. Маған айтпаса да бəрі белгілі еді. Үлкендер бəрібір
сұрағанмен
жауап бермейді, олардың маған қарайлауға мұршасы да жоқ.
Осы
бір серейіп қатып қалған адамдарды əлдебір тылсым үрей қоршап
тұрғандай
... Кейін естияр болған кезімде сұрағанмын, сонда бəрін айтып
берді
. Олар адамның мəйіттері еді. Əжем таңғалып: “Сен қалай есіңде
сақтағансың
? Ол кезде екіақ жаста болатынсың”, — деді. Шынында да,
қалай
есімде қалған? Бірақ ұмытпаған едім. Ай... Көшіп барамыз... Өліктер...
Бұл
отыз бірінші жыл болатын, біз қаңырап бос қалған ауылдан Торғайға
қарай
жол тартқанбыз...
Ақын
Ғафу Қайырбеков өзінің қашанғы күмбірлеген майда қоңыр
дауысымен
ерекше бір толқу үстінде сөйлеп отыр:
— Менің екінші естелігім Торғаймен байланысты. Аудан орталығы болып
табылатын
бұл қалашық биіктеу жерде орналасқан. Төменде өзен, барлық
көшелер
солай қарай тіке құлдилап кетеді. Біз, ұсақ балалар, жалаңаяқ
өзенге
қарай жүгіреміз. Ал көшеде адамдар көп, ересек адамдар, бірақ жүре
алмайды
, төрт аяқтап ілгері жылжыған болады. Соңғы күштерін жинап,
əреңəрең
қозғалады. Əлдері құрып демалады да, тырнақтарымен жерді
қайтадан
тырмалайды. Кейбіреулерінің қозғалуға шамалары келмей, кескен
теректей
болып жол үстінде сұлап жатады. Біз олардың үстінен аттап өтеміз.
Өзенге
жеткенше бірнеше мəйітті артта қалдыруға тура келеді. Онда, су
жағасында
, өлген малдан аяқ алып жүргісіз. Аш адамдар осы қасапханаға
еңбектеп
келеді. Жеткендері қос уыстап малдың қанын сіміреді...
Иəə
... Ал енді үшінші естелікке көшейін. Біз аудандық Тұтынушылар одағы
үйінің
ауласында тұрдық, онда шешемнің үлкен ағасы — менің нағашым
жұмыс
істейтін. Кең аула қоршауының ауыр қақпасы əрқашан жабық

тұрады
. Аула ішінде аздаған мал бар, оларға баскөз болу керек, əйтпесе
асханадан
тамақтанатын адамдар аш қалады. Онда неден жасалғанын біліп
болмайтын
əлдебір сұйық көже беріледі. Менің ағайым, оның менен он жас
үлкендігі
бар, кейін соғыста қаза тапты, үлкен шелекпен сұйық көже
тасиды
. Ішсең, əйтеуір қарынның шұрылын басуға жарайды... Ал ауладан
бізді
, кішкентайларды, далаға шығармайды. Шығуға қатаң тыйым салынған.
Қақпаның
саңылауынан көшеге қараймыз. Қызық көрінеді! Қарсы бетте ескі
балшық
дуал бар, онда — адамдар: біреулері шалқалап, кейбірі етпеттеп
жатыр
. Əлденені күтуде... Ауладағы арық малдар аяғынан əрең тұрады.
Сиыр
бұзауын, қой қозысын өлідей туады. Демі бітіп құлаған малдың да,
олардың
жансыз туған төлдерінің де өлігін қақпаның сыртына шығарып
тастайды
. Адамдар оларға қарай тұра жүгіреді: қолмақол етін паршалап,
шикілей
қылғытады...
Бірде
үйдегілердің көзін ала беріп, қыдыру үшін далаға жүгіріп шыққаным
есімде
... Сол заматтаақ ту сыртымнан əлдекімнің қолдары жармаса кетті.
Байқаймын
, əлсіз, бірақ шеңгелін батыра қатты қысып барады. Мен
жұлқынып
шығуға əрекеттендім. Сонда қанша жаста едім... бəлкім, төрт жас
немесе
одан сəл көбірек. Сəті түскенде, əжем жүгіріп келіп айғайға басты.
Осыдан
кейін: “Қақпадан шықпа, жеп қояды”, — деп күніне неше
қайталайтын
болды...
Ол
басын сəл тұқыртып, үнсіз отырып қалды. Сосын шылым алып тұтатып,
терезе
жаққа көз тастады.
— Міне, балалық шақтың ең алғашқы естеліктері осындай... Əкем, ол кісі
сауатты
болған, жəне ағайым Тұтынушылар одағында жұмыс істегенінің
арқасында
ғана аман қалдық... Мен де естияр бола бастадым. Отыз төртінші
жыл
анық есімде қалды. Біз бұрынғысынша Торғайда тұрып жаттық.
Адамдардың
тынысы кеңи бастады, ті рі қалғандарына азықтүлік
үлестірілді
. Оны бір жақтардан əкелетін... Əйтсе де арқаны кеңге салуға əлі
ерте
болатын. Біздің Торғайда жер аударылғандар (“ссыльные”— қазақтар
бұл
сөзді “ссельные” деп айтатын) пайда болды. Оларды “Кировті
өлтіргендер
” дейтін: əр ұлттан құралған отыздай адам. Өздері аш,
қорқынышты
, жұмыстары жоқ, топтоп болып көше кезіп жүреді. Балалар,
əрине
, оларды көру үшін соңдарынан жүгіреді. Бір күні əжемнің таптап
айтқандарын
ұмытып кетіп, мен де соларға ілестім. Бір кезде соңыма түскен
еңгезердей
екіүш еркек мені қуып берсін. Өлердей қорыққаным сонша,
аяғымаяғыма
тимей қалай қашқанымды өзім де білмеймін. Қақпаның

аузына
дейін қуып келді. Əйтеуір, ағайым мен əжем шығып құтқарып
қалды
...
Соғыстың
алдында, ол кезде мен он жаста болатынмын, бірде біз арбамен
отын
əкелуге бардық.
Аласа
бұталар, қамыс, құрғақ шөп — осылардың бəрі де отынға жарайды.
Ескі
дөңгелектер сықырлап, əлденелерге тиіп шоқырақтап, қаланың
сыртына
əрең шықтық. Жер тегіс болғанымен, құмдауыт жолда жүру де
оңай
емес. Арбаның шиқылы жүйкеге тиіп, құлақты тесіп барады. Мен
арбадан
ырғып түстім. Құм үстінде шашылып жатқан сүйектен аяқ алып
жүргісіз
. Оларды мұнда кім əкеліп тастаған? Шөп жұлсақ та, кепкен
бұтабұтақтарды
жинасақ та — барлық жерде сүйек, сүйек... Жоғарғы дөңес
үстінде
де, құм арасында да. Енді бас сүйектер кездесе бастады — адамдікі.
“Апырымау, бұлар адамдар ғой! — деймін мен ішімнен. — Олар мұнда
қанша
екен?” Үйге айтып келдім. Үлкендер: “Бұлар — қалаға келе жатып,
жолда
өлген аш адамдар”, — деп түсіндірді. Оларды көметін адам
табылмаған
, сөйтіп, дала адам өліктеріне толып кеткен.
Ал
біз үнемі қала сыртына шығып жүреміз: бірде шөп шабамыз, кейде отын
жинаймыз
немесе əлдебір биіктеу жерге шығып ойнаймыз. Кешкісін
жұрттың
бəрі үйлеріне кіріп жайғасқанға дейін балалар тыным таппайды.
Сонымен
, сенсең де, сенбесең де, бүкіл Торғай адам сүйегінің астында
қалды
. Сірə, аштықтан əлі құрыған адамдар таңдайға талғажау болар бір
нəрсе
табамыз, ажал құрсауынан аман құтылармыз деген үмітпен аудан
орталығына
қарай шұбырған болса керек.
Ал
біз өзіміздің ауылға қайтып оралған жоқпыз... Онда оралатын жер де жоқ
еді
...
Біз
шылым шегіп отырмыз. Менің əріптесімнің бет пішіні əр кездегісіндей
жайбарақат
, бейне бір ол маған əдеттегі жайды əңгімелеп отырғандай. Көңіл
күйінің
толқынысын көзқарасынан ғана аңғарғандаймын...
— ...Кейде сол кездер туралы ойлансам, есіме Ғабит Мүсірепов түседі. Біз
1958 жылы таныстық, ол кезде қазіргі қазақ əдебиеті классигінің
шығармаларын
дерліктей еш жерде жарияламайтын. Оны əртүрлі
идеологиялық
күнəлары үшін айыптап, тіпті ұзақ уақытқа партиядан да
шығарып
тастаған еді. Мен ол кезде баспадағы жас редактор болатынмын.
Бір
күні Ғабит мені өзіне шақырды.

— Сен, жігітім, қайдансың?
— Торғайданмын.
— Тіптен жақсы... Жүр, біраз əңгімелесейік, өзіңнің Торғайың туралы бір
нəрселер
айтамын.
Болып
жатқан қолайсыздықтарға қарамастан оның көңіл күйі жақсы екен,
əзіл
де айтып қояды. Қазір ойлап қарасам, күліп жүргені — рухының
күштілігінен
екен, өзінің сынағыштары алдында төменшіктегісі келмеген
секілді
. Бəлкім, ол маған күлкілі жағдайды осындай көңіл күй ауанында
айтса
керек.
— Бұл оқиға 34тің жазында болды... — Көздерінен көңілді ұшқын шашырата
күліп
алды да, кенеттен тұнжыраңқы жабырқау күйге ауысты. — Барлық
жерді
аштық жайлаған, халық титықтап тұралаған, азықтүлік жəрдемі
жетіспейді
, шаруашылық шатқаяқтаған кез. Өлкелік комитет (Крайком. —
ауд
.) мені Ақтөбеге жіберді. Келдім, обкомдағылардың бəрін қорқынышты
үрей
билеген. “Бұларға не болған?” — деймін. Сөйтсем, бұл жерге Киров
келмекші
екен.
— Ау, сонда неден қорқасыңдар? — деймін.
— Біз оған не көрсетеміз? — деп олар көздерін бағжитады. — Мұнда болып
жатқанды
көрсе, жазамызды бермей ме?!
— Көмек сұраңыздар, адамдар аштық нəубетін тартып жатқан жоқ па...
— Ее, қандай көмек?! Оның көзіне қараудың өзі қорқынышты болар...
— Сөйтіп, олар мені үгіттей бастады, — Ғабең мырс етіп күлді. — Менен
Кировты
күтіп алуды қолқалады. Өздері бас сауғалап, əрқайсысы əр жаққа
тығылып
қалды...
Ақырында
мейманды мен күтіп алдым, таныстық, көп ұзамай, біз оның
сұрауы
бойынша сенің Торғайыңа жүріп кеттік. Жолшыбай мен оған
қазақтың
тарихы, əдетғұрпы туралы айттым. Сенің Торғайыңның дəл
шекарасына
келіп жеттік... — Осы жерде Мүсірепов кеңкілдеп күліп алды.
— ... Келдік, ал онда алдыңғы жақтан əлдебір қарайған көзге шалынады.
“Бұл не?” — дейміз. Аптап ыстық, даланы сағым көлегейлеп тұр... не екені
түсініксіз
. Төртбұрышты тастың үстінде үлкен құс отырған сияқты.
Таңғаларлық
! Білесің бе, құс! Бүркіттен немесе дуадақтан үлкенірек! Біресе

көрінбей
кетеді, біресе қайтадан қара тасқа келіп қонады. Жақынырақ
келген
кезде құс мүлдем жоғалып кетті. Ауаға сіңіп ғайып болған
секілденді
. Бұдан да гөрі жақындағанда барып жағдайды анық аңғардық.
Иə
, айдалада жалғыз машина тұр! Сенің жерлестерің, Торғай ауданының
басшылары
, бізді қарсы алу үшін жолға шығыпты. Бірақ жолжөнекей
радиатордың
суы қайнап кетіп, қанша асыққанымен межеленген жерлеріне
жете
алмай тұрып қалған түрлері екен. Не жағдай болғанын енді аңғарған
біздің
машинадағы жігіттер: “Бұл торғайлықтар өнертапқыш халық. Бірдеме
болса
болды, кезектесіп капоттың үстіне шығады. Ал біз құс деп ойладық!”
— деп, ішексілесі қатып күліп жатыр.
Киров
алғашында ештеме түсінбеді.
— Еей, бауырлар, — дейді ол, — сендер машинаның үстіне неге қайтақайта
шыға
бердіңдер?
Торғайлық
басшылар қызарақтап, бастарын төмен салбыратып тұр. Киров
ештеме
түсінбей үнсіз қалды да, кенет қарқылдап күліп жіберді. Екі бүйірін
ұстап
селкілдей күлгенде, тіпті əнеміне құлап қалатындай көрінді...
— Мінеки, сенің торғайлықтарың!... — Мүсірепов, неге екені белгісіз, осыны
айтты
да, ойға батқандай болып үнсіз қалды. Содан кейін маған тесіле
қарады
да, көзіне мұң ұялап, былай деді: — Кейінірек саған тағы бір
жағдайды
айтып беремін. Ол да сенің Торғайың туралы...
Сол
кезден бастап біз жақын танысып кеттік те, бұл қарымқатынасымыз
отыз
жылға жуық уақытқа созылды. Дəл қашан екені есiмде жоқ, бiрақ
Ғабең
уəдесiнде тұрды. Содан берi қанша уақыт өттi, ал оның айтқан
əңг
iмесi жаңа ғана естiген сөзiмдей жадымда қалып қойыпты...
Ғафу
Қайырбеков ойға батқандай болып, дауыс екпінін бəсеңдетті.
— ...1932 жылы Қазақстан сұмдық аштықтың құрсауында қалды. Мүсірепов
төрт
жолдасымен бірге өлкелік комитетке хат жазды. Онда
ұжымдастырудағы
асыра сілтеушіліктер туралы айтылды. Бірақ олардың
бəрін
“ұлтшылсыңдар” деп айыптады. Біз, — деді Ғабең, — біткен жеріміз
осы
деп ойладық. Олар үшін, қолына қанды қылыш ұстаған баскесер үшін,
біздің
өміріміз не тұрады... Сол жылы қыс ерте түскен болатын, Алматыны
қазан
айының өзіндеақ қар басып қалған. Мүсіреповті өлкелік комитетке
шақырды
.

“Несі бар, егер сен өзіңнің халқың үшін осынша алаңдайтын болсаң,
Торғайға
барып қайт, — деп, оған Голощекин мысқылдай қарады. — Онда
ешқандайда
аштықтың жоқ екенін өз көзіңмен көресің”.
Мүсірепов
жолға шықты. Неге екені түсініксіз, бірақ оған өлкелік
комитеттің
шенеуніктерінен жолсеріктер қосып берді. Бұлар əйтеуір
бірдеме
етіп үлкен қиындықпен Қостанайға жетті. Онда ақырған қыс екен.
Атқару
комитетіне келді. Оның төрағасы Қазақстанға өз еркінен тыс келген
адам
екен. “Ее, — дейді ол, — сіздер де мен сияқты жер аударылғандар
екенсіздер
ғой. Сіздерді мұнда қай құдай айдап келген? Елсіз дала, толассыз
боран
, ал Батпаққараға дейін мың жарым шақырым, үсіп қаласыздар. Не
сіздерді
жеп қояды”. Осы сөздердің бəрін ол еш қалжыңсыз, байыппен
айтқаны
көрініп тұр. “Иə, айтпақшы, — дейді ол тағы да, — оның үстіне,
мініп
баратын көлік те жоқ. Бəрі жұттың аранына жұтылып кетті. Атқару
комитетінде
мен мініп жүретін екі жылқы бар. Жарайды, қаласаңыздар
солайақ
болсын, мен оларды сіздерге берейін. Бірақ қарулы күзетшілерсіз
жібере
алмаймын. Өмірлеріңізге қауіп төнеді...”
Əрі
қарай олар қарулы екі адамға ілесіп (көшірдің де винтовкасы болды)
шанамен
кетті.
Əулиекөл
ауылынан өткеннен кейін боран басталды. Ұйытқып соққан қар
ұшқындары
күннің көзін жауып, жолды бітеп тастады. Жүргіншілер
жолдың
жүлгесінен адасып, аттар тұрып қалды. Кенет Мүсіреповтің көзіне
əлдене
шалынғандай болды: анадай жердегі күртік қардың арасынан бір
нəрсе
қараңдайды, бейне бір сексеуілдің жапырылған қисық бұтағы секілді.
Ол
шанадан ырғып түсіп, əлгінің қасына барды. Қар астында адам өліктері
жатты
. Қалай болса солай, ретсіз, қазқатарынан сұлап жатыр. Одан əрі жүре
түсіп
еді, бірінің үстіне бірін қабаттап, текше етіп жинаған отын секілді
үйілген
адам мəйіттерін көрді. “Олар бекеттердегі мұнараға ұқсайтын еді, —
деді
Ғабең. — Соларға қарап жолды бағдарлаған, мəйіттер жолдың екі
жағына
да үйілген. Одан өткен сұмдықты мен көрген емеспін...”
Мүсірепов
ауыр дем алып, əңгімесін жалғастырды: “Аллаға шүкір, біздің
алдымыздан
аш адамдар жолыққан жоқ, əйтпесе аттардан да, біздің
өзімізден
де ештеме қалмаған болар еді. Біз мұны анық түйсіндік.
Сондықтан
да өзімізге азықтүлік, аттарымызға жем бергені үшін атқару
комитетінің
төрағасына іштей қайтақайта алғыс айтумен болдық. Соның
арқасында
бір ажалдан аман қалдық... Сондықтан əлдеқашан жаны жай

тапқан
оның рухына мен əрқашан дұға бағыштаймын...”
Олар
күртік қардан шығып, өлілер салған осы жолмен жүріп отырды. Алда
— қаңырап бос қалған ауылдар. Жергілікті жол бастаушы бұл қоныстардың
нөмірлерін
айтып келеді. Олар бірбірінен тек нөмірмен ғана ажыратылады.
Ешбірінде
жан баласы қалмаған. Жолаушылар қазақтың көзіне тосын
көрінетін
киіз үй қалашығына ат басын тіреді. Ұжымдастыру басталғалы
қазақ
даласында мұндай қалашықтар көптеп пайда болған. Киіз үйлер, неге
екені
белгісіз, қазқатар тігіліп, əрқайсысына нөмір ілінген, бейне бір бұлар
қала
көшелеріндегі үйлер секілді. Киіз үйлер кең де жаңа, туырлықтары ақ
киізден
басылған, көшірдің айтуына қарағанда, жақында ғана жергілікті
байлардан
тартып алыныпты. Осыдан екіүш ай бұрын бұл жерде қалың ел,
үлкен
ауыл болған екен. Енді, міне, өлі тыныштық басқан. Сырғыма жаяу
борасынның
суылдаған үнінен өзге ешбір дыбыс жоқ. Ақ қардың үстіндегі
ақ
шаңқан киіз үйлердің өлі қаласы ғана.
Киіз
үйлердің қайсысына кірсең де, барлық затмүлкі орнында, бірақ
адамдар
жоқ. Адамдар бір сəтте ғайып болып, тіршілік тоқтап қалғандай.
Мүсіреповті
əсіресе ішісыртының сəнсалтанаты келіскен алты қанатты киіз
үй
таңғалдырды. Үй жасаулары — ашық түсті жібек көрпелер мен атлас
жастықтар
, бетін əсем өрнектермен əшекейлеген түкті кілемдер көздің
жауын
алады. Орта тұсында тең болып жиналған жүк тұр. Бейне бір үй
иелері
əлгінде ғана сəл уақытқа шығып кеткендей, əнеміне қайтадан кіріп
келетін
секілді. Бірақ бұл алдамшы əсер ғана. Еденде жатқан киіздер мен
кілемдер
аяз демімен дым тартып, көк өңезденіп кеткен, ашық қалған
түндіктен
де қар түскен.
Бəрі
жанжақтан қарап жүр — ал мына тұстағы киімдер жиналған жүк
өзгеше
бір күркеге ұқсайды. Ортасында кішкене тесік бар... Əлдебір
бейтаныс
та үрейлі əлемге ашылған қараңғы терезеге ұқсайды. Кенеттен
араларындағы
екеуі қаруланған төрт еркек бір мезетте əлденеден секем
алып
, селт етті. Денелері түршігіп, үрке қарап сəл тұрды да, есікке қарай
ентелей
беттеді. Тұра беруге дəттері шыдамай, далаға атыпатып шықты.
Ғабит
Мүсірепов ең соңында қалды. Табалдырықта сəл кідіріп, арт жағына
қарады
: үстіне киімдерді үйіп тастаған шағын жүк теңінің ішінде біреу бар
секілденді
.
Бұдан
кейін олар əлденеден қорыққандай, ешбір үйге бас сұқпады. Қалың
қар
басқан мылқау қалашықтың бір шетіне барып, бастарын салбыратқан

күйі
үнсіз тұрды. Енді қайтқаннан басқа ештеңе қалмап еді. Кері қарай
жүрген
кезде Мүсіреповтің көңіл түкпірінде күдік оянды: шынымен де
мұнда
ешкімнің жоқ болғаны ма? Ал онда өлгендердің денесі қайда? Ол осы
ойларының
бəрін өзінің соңынан қалмай сөмпеңдеп, шоңайнаша жабысып
келе
жатқан өлкелік комитеттің нұсқаушысына айтты. Ол болса түнеріп,
Торғайда
мұндай киіз үй қалашықтары көп екенін жəне күз түсісімен
адамдар
беті ауған жаққа кетіп қалғанын айтты. Қостанайға, Шалқарға,
Оралға
, Алатау мен Сырдария жаққа босып кеткенге ұқсайды. Бірақ бəрі
дерлік
жолда өлген. Əлгінде кездескен, жолдың екі шетінде бірінің үстіне
бірін
қазқатар текшелеп жинап тастаған адам мəйіттері солардікі.
Қостанайлық
екі күзетші де мұны растап, бастарын изеді. “Мұны сен
қайдан
білесің?” — деп сұрады Ғабит өлкелік нұсқаушыдан. Ол жауап
орнына
тек суық жымиды да қойды.
Аяқтарын
күртік қардан əреңəрең суырып, олар шанаға беттеді. Кенет
көкейін
түрткілеген беймəлім түйсікпен қарсыласуға бойынан күш таппаған
Мүсірепов
өздері əлгінде ғана кіріп шыққан, ақ киізбен жабылған еңселі
үлкен
үйге қайта бұрылды. Жолдастары да соңынан ерді.
“Ойбай, мұнда біреудің ізі жатыр!” — деп ышқына дауыстады біреуі.
Олар
қар бетіндегі беймəлім ізге үңіліп, үймелесіп қалды. Із мүлде жаңа еді.
“Бұл не? Қарсақ па? Түлкі ме?”
“Жоқ, ұқсамайды! Сірə... Əй, бірақ олай болуы мүмкін емес!..”
Жігіттер
із қуалап жүріп отырып киіз үйден бірақ шықты. Есікті айқара
ашты
.
Күтпеген
жерден иесіз үйдің ішінен ыңырсыған жіңішке ащы дыбыс
естілді
. Бəрінің жотасы мұздап қоя берді. Əлде иттің қыңсылы ма немесе
мысықтың
зарлағаны ма — айырып болмайды жəне осының бəрі қандай да
бір
қорсылмен қатар естіледі.
Жүк
жиналған теңнің қуықтай ғана тесігінен əлдебір кіпкішкене тірі жан
атып
шықты да, адамдарға тұра ұмтылды. Ол қанға малшынған еді.
Қансүңгі
болып қатып қалған ұзын шаштары мүйізге ұқсап, жанжағына
сорая
шығып тұр, аяқтары бейне бір қарғаның сирақтары сияқты қапқара,
шидей
. Көздері ойсыз, бетіне қатып қалған қанның үсті жаңадан аққан қан
тамшыларымен
əлеміштенген. Тістері ақсиып, аузынан қызыл көпіршік

ағып
тұр.
Төртеуі
бірдей қорыққаннан естері шығып, есікке қарай секіре қашты.
Сыртқа
шығып, артқа бұрылғанда, əлгі құбыжықтың қарасы да көрінбеді,
ғайып
болса керек.
“Бұл сонда не болды?” — деді Ғабит қырылдай сөйлеп, жолдастарына қарап.
Қорқыныштан
əлі селкілдеп тұрған олар үндемеді. Сол беті бəрі де тілдерін
жұтып
қойғандай тымтырыс қалды. Тек кейін, Қостанайға барған соң,
жолсеріктерінің
біреуі Ғабекеңе мынаны айтты:
— Сіз, бəлкім, оны жын деп ойлаған шығарсыз? Жоқ, жын емес. Мен байқап
қалдым
, анық байқадым. Ол — адам. Сəби. Қазақтың жетісегіз жасар қызы...
— Жоқ! Жоқ! — Мүсірепов ышқына айғай салды. Оның үнінен жан
дүниесінің
алапат жарылысындай, айтып жеткізгісіз долы, сонымен бір
уақытта
шарасыздықтың дəрменсіз ашуы бұрқ етті. — Ол — аштық! Ол
аштықтың
көзі болатын! Қарғыс атқыр аштықтың дəл өзінің ...
Ғафу
Қайырбеков əңгімесін аяқтады. Біреу есік қақты. Əңгімемізді ешкім
бөлмесін
деп оны жауып қойғанбыз.
— ...Анда, төменгі жақта, бəлкім, оның атаанасы, əкесі мен шешесі болған
болуы
керек, — деді ол.
Сөйтті
де, есікке қарай беттеді.
ІІ
1932 жылғы қазан айының соңында, шамамен Ғабит Мүсірепов ақ қар
жамылған
Торғай даласына борандата келіп, тірі жансыз қалған
ауылдардың
бірінен кездестірген албастыдай тағы қыздың, иесіз қаңыраған
киіз
туырлықты ақ үйлер қалашығының жападанжалғыз тұрғынының
жаншошырлық
ұсқынына үрейі ұша қарап тұрған сəтте, Алматыда
Қазақстанның
он екі жылдығы барша сəнсалтанатымен тойланып жатты.
Атаулы
мереке қарсаңында, əдеттегідей, партия, кеңес органдарының жəне
қоғамдық
ұйымдардың қатысуымен қалалық кеңестің салтанатты
жиналысы
болды. Төралқаның жолдас Сталин мен жолдас Голощекиннің
аттарына
арналған жеделхаттары оқылды. Келесі күні, 22 қазанда,
жиналысқа
қатыса алмағандардың ешқайсысы да дүмпулі мерекенің
дүбірінен
бейтарап қалмауы үшін “Казахстанская правда” газеті өз бетінде

мерекелік
жолдаудың мəтінін жариялады.
“Қымбатты жолдас Сталин! — деген сөздермен басталды алғашқы жеделхат.
— Қазақстанның құрылғанына он екі жыл толды. Ұлы Қазанның он бес
жылдығы
да иек астында...”. Осыдан кейін Қазақстанның мал шаруашылығы
туралы
айтылған БК(б)П Орталық Комитетінің 1932 жылдың 17
қыркүйегіндегі
шешімі “тап жауларына, оппортунистерге, шовинистер мен
ұлтшылдарға
күйрете соққы беріп жатқандығы...” жайында баянат берілген.
Соңынан
: “Партактив... саған жауынгерлік большевиктік сəлем жолдайды!
(Былайынша бейбіт уақыт секілді, бірақ жауынгерлік сəлем, өйткені тап
тартысы
күнненкүнге күшейіп келеді ғой. — В.М.) Жасасын лениндік
Орталық
Комитет! Жасасын біздің партиямыздың жəне дүниежүзі
пролетариатының
көсемі жолдас Сталин!” деген сол кез үшін дағдыға
айналған
құттықтаулар мен тілек сөздер жалғасқан.
Егер
партия мен дүниежүзі пролетариатының көсемін тек “ж.Сталин”
немесе
“жолдас Сталин” деп қана атаған болса, ал республикалық партия
ұйымын
басқарған қайраткерлерді біршама өзімсінген сыңайда, атыжөнімен
айтар
еді. Мұндай қаратпа сөз жолдас Сталинді бейне бір жұмыр басты
пендеге
тəн адами ныспыесімі болып көрмегендей, өзі басқарып отырған
қол
жетпес биіктен көрсететіні сөзсізтін. Оның есесіне, жергілікті
көсемдерге
арналған тілек сөздерден сірескен ресмиліктен гөрі өзінің тең
сөйлесетін
жақын адамына тіл қатқандай жылылық сезіледі.
“Қымбатты Филипп Исаевич!
Алматы
қалалық кеңесінің салтанатты жиыны... Қазақстанның он екі
жылдық
мерекесі күні саған, Қазақстанды өзінің он екі жылдық биік
белесіне
үлкен жеңістермен жеткізіп отырған, сыннан өткен лениншілге
жалынды
сəлем жолдайды.
Оппортунизммен
күрестің, ұлттық мəселедегі күрестің барлық
майдандарында
, лениндік ұлттық саясат негізінде қиындықтарды жеңе
отырып
, сен Қазақстанның партия ұйымын жеңістенжеңіске бастап келесің.
Сенің
басшылығыңның арқасында қазақтар мен шығыс халықтарының...
большевиктік
жаңа кадрлары өсіп шықты.
Сенің
басшылығыңмен Қазақстан артта қалған аграрлыиндустриялы
өлкеден
... ұлы Одақтың алдыңғы сапынан орын алған елге айналды.

Социализмнің
жеңімпаз құрылысы жасай берсін!
Сыннан
өткен лениншіл жолдас Голощекин жасасын!
Салтанатты
жиынның Төралқасы”.
Төралқаның
осыншалық қошемет көрсеткен адамының өзі де осы
төралқаның
төрінде отырды.
Бұл
френчін қымтана түймеленген, енді ғана ағара бастаған толқынды
қоңыр
шашты, мұрты мен сақалын сəндеп қиған елу алты жастағы ауыр
денелі
адам еді. Көз қарасынан маңызданған тəкаппарлық пен қаталдық,
аярлық
та сезіледі. Өзінің қол астындағыларды қасқабағыменақ
қалтыратып
, маңғаз мысымен басып тұрар еді. Байырғы большевиктің
шүбəсіз
беделімен жасқап, ұзақ баяндамаларындағы бұйрық райлы
тұжырымдарын
кесіппішіп бірақ айтатын; ақырында қарсыластарын
өркөкірек
өктемдікке басқан дөрекі мысқылмен қақпайлап, аяусыз
қаталдықпен
бет қаратпай жеңетін. Сондықтан маңайындағылардың бəрі
осы
бір тұрпайы күштің тегеурініне шыдай алмай, оның алдында тізелері
қалтырап
, көлгір сөздермен мəртебесін асыра мадақтап, даурыға қол
шапалақтап
, қолпаштай берді...
Алайда
бағынышты адамдардың ісі мен сөзіндегі жасандылық пен
жалғандық
көрер көзге ұрыпақ тұратын. Тіпті Голощекиннің өзі партиялық
ұйымдағы
қызметтес досжолдастарымен қоштасып тұрып, Қазақстанда
бірдебір
адал коммунист жоқ деген сөзін олардың бетіне айтып кетті.
Байқағандары
мен ойға түйгендерінен жүйелі қорытынды шығаруға
əдеттенген
ол қазақстандық большевиктерді үш топқа бөлді: бірінші
топтағылар
тəрбиеге көнбейді, екіншілері — екіжүзді хамелеондар жəне
ақырында
, үшінші топқа жататындар — əртүрлі кемшіліктері үшін барлық
кінəні
оның өзіне — Голощекинге артатындар.
Алайда
жеті жылдан аса өмірін “Қазақстандағы социализм үшін күреске”
арнаған
Ф.И.Голощекиннің қызметі мен жеке тұлғасына сипаттама берерлік,
былайынша
объективті куəліктерге назар аударып көрейік.
Голощекиннің
ең егжейтегжейлі өмірбаяны бүгінгі оқырманның қолына
түсе
бермейтін көне газеттің бірінде жазылған. 1925 жылдың 18
қыркүйегінде
республикалық партиялық “Советская степь” (“Казахстанская
правданың
” алдындағы басылым) газетінде жарияланған өмірбаян, ең
алдымен
, Филипп Исаевичтің өзінің аузынан жазылып алынғандығымен

назар
аудартады. Мəтіннен жанды сөз ырғағы айқын аңғарылады, кейде
Голощекиннің
жиі айтатын сөз орамдары кездеседі. Сірə, бұл оның көзі
тірісінде
жазылып қалған бірденбір өмірбаяны болса керек, сондықтан да
ерекше
құнды.
“ПАРТИЯ ТҰРМЫСЫ
РК
(б)П Қазақ өлкелік комитетінің жаңа хатшысы
ФИЛИПП
ИСАЕВИЧ ГОЛОЩЕКИН
(Оның Қазақстанға келуіне орай)
Филипп
Исаевич Голощекин 1876 жылы Витебск губерниясындағы шағын
Невель
қалашығында дүниеге келді. Атаанасы ұсақ буржуазия ішінде
шағын
мердігерлікпен шұғылданған.
Филипп
Исаевич алғашында қаладағы төрт сыныптық мектепте оқыды,
одан
соң үйде дайындалу арқылы техникалық мектеп пен гимназияға
емтихан
тапсырып, одан сəтті өтті, алайда еврейлерге шектеу қойылуы
себепті
оқуға қабылданбады. Жалпы алғанда, Филипп Исаевичтің
гимназияның
алты сыныптық курсын бітірген білімі бар, ал 1901—1903
жылдары
тіс дəрігері мектебінде оқып, бітіріп шыққан; 1896 жылдан 1900
жылға
дейін жазу қағазын сататын дүкенде жалдамалы сатушы (приказчик)
болды
.
Филипп
Исаевич бала кезінен көп оқыды, бірақ барлық мəселе бойынша
тиіпқашып
, жүйесіз үйренді. Алғашында оны философия қызықтырды, ал
кейін
қоғамдық ғылымдарға ден қойды. Жасырын кітаптарды 1900 жылдан
тамтұмдап
оқи бастады. 1903 жылы Петербургтегі Медицина академиясына
тіс
дəрігері мамандығы бойынша емтихан тапсыра жүріп, оны үйірмеге
тартқан
партиялық ұйымдардағы жолдастармен танысты, алайда Филипп
Исаевич
көп өтпей Петербургтен жер аударылып, 1905 жылға дейін Вяткада
тұрды
да, онда тіс дəрігерінің кабинетін ашты жəне орта оқу орындары
оқушыларынан
құрылған үйірмедегі жұмыстармен шұғылданды.
Филипп
Исаевич 1905 жылы күздің басында кабинетін сатып, Петербургке
қоныс
аударды да, осында біржола партиялық жұмыстармен шұғылданды.
Бастапқыда
большевиктердің əскери ұйымына кіріп, Петропавл бекінісі

солдаттарының
үйірмесінде жұмыс жүргізді.
1905 жылдың жазында Петербург округтік ұйымына жолдама алып,
алғашқы
кездері Ижорск зауытында жəне Сестрорецкіде үгітнасихат
жұмыстарын
атқарды. Кейін осы ауданда ұйымдастырушы болып, аудан
атынан
партияның петербургтік комитетіне сайланды. Петербург
ұйымының
бірқатар конференцияларына қатысты. Ижорск зауыты
жұмысшыларының
көпшілік жиналыстарында үш рет тұтқынға алынып,
оның
екі ретінде тексеруден кейін бірден босатылды да, үшінші жолы
бірнеше
аптаға полицияда ұсталды. ПатшалықСелолық жандарм
басқармасында
129бап бойынша іс қозғалды.
1906 жылдың жазында Петербург комитеті бүкіл құрамымен тұтқынға
алынды
да, 19процесс бойынша сотталып, бəрін қосқанда 3,5 жыл қамақта
болуға
кесілді. Іс қайта қаралып, Филипп Исаевич кепілдікпен босатылды.
Түрмеден
шығысымен Петербург комитетінің шешімі негізінде Невский
ауданына
барып, онда Лондонда өтетін съездің алдында ж. Зиновьевтің
орнын
ауыстырды. Филипп Исаевич Невский ауданынан Петербург
комитетіне
сайланды, сонымен бірге атқару комитетінің құрамына енді.
1908 жылдың 1 мамыры қарсаңында ол тағы да тұтқынға алынып, 1909
жылдың
маусымына дейін қамауда отырды. Босап шыққаннан кейін
шақырымпаздармен
байланысты үзу мəселесі шешілген большевиктік
конференцияға
қатысу үшін Петербург комитетінің жолдамасымен Парижге
аттанып
кетті. Филипп Исаевич Парижден Лейпцигке келіп, Вильноға
жеткізілген
əдебиеттермен шұғылданды, одан соң Петербургке барып,
шақырымпаздар
мен жойымпаздарға қарсы күреске қатысты жəне көп
ұзамай
ОКнің (Орталық Комитеттің — ауд.) нұсқауы бойынша ОКнің агенті
болып
тағайындалған жолдас Томскийдің орнын ауыстыру үшін Мəскеуге
келді
. Филипп Исаевич Мəскеуде 1910 жылдың қысында Мəскеу
комитетімен
жəне Я.М.Свердловпен бірге инженер Тимковтың пəтерінде
тұтқынға
алынғанға дейін жұмыс істеді жəне түрмеде 5 айдай отырғаннан
кейін
Нарымскіге жер аударылды. Нарымскіде бірнеше ай болғаннан кейін,
Филипп
Исаевич басқа жолдастармен (Козырев, Куйбышев жəне басқалар)
бірге
маркстік үйірме ұйымдастырғаны үшін тұтқындалып, Томск
түрмесінде
бірнеше ай отырды. Іс қысқартылып, ол қайтадан Нарымскіге
жер
аударылды. 1911 жылдың жазында Нарымскіден Петербургке қашып
келген
ол жұмысқа бел шеше кірісіп, ж. Бреславпен бірге құлаған ұйымды
қайтадан
қалпына келтіру үшін жəне Париж конференциясына делегаттар

сайлауды
ұйымдастыру мақсатында Мəскеуге аттану жөнінде ОКден нұсқау
алды
.
Мəскеу
ұйымынан конференцияға Зиновьев, Малиновский жолдастар жəне
Филипп
Исаевич сайланды.
Осы
конференцияда Филипп Исаевич ОК мүшелігіне өтті.
Париж
конференциясынан кейін Мəскеуге келісімен ол тұтқындалып,
Таганкада
біраз уақыт отырғаннан кейін Тобылға жер аударылды. Көп
ұзамай
Тобылдан тағы да қашып шығып, Петербургке келді. 3Думаның
жұмысы
кезінде Петербург комитетінде ОКнің өкілі ретінде жұмыс істеді.
Я
.М.Свердлов ж.Петровскийдің пəтерінде тұтқындалғаннан кейін Филипп
Исаевич
Малиновскийдің пəтерінде қоршауға түсті, бірақ ол жерден
сəтімен
жасырынып шығып, ОКнің шешімімен Уралғажолтартты.
Уралдабірнешеапта
жұмыс істегеннен кейін Мотовилихинск зауытынан
шығып
, өзінің пəтері орналасқан Екатеринбургке бара жатқан жолда ол тағы
да
тұтқындалды. Кейін анықталғанындай — Малиновскийдің көрсетуі
бойынша
. Оның Уралға келгендігі күзет бөлімшесіне белгілі болған, бірақ
бірнеше
апта бойы олар оны ұстай алмаған. Екатеринбург түрмесінде біраз
отырғаннан
кейін Филипп Исаевич Туруханский өлкесіне жер аударылып,
онда
Ақпан революциясына дейін болды.
Ақпан
революциясынан кейін наурыздың алғашқы күндері Филипп
Исаевич
Петербургке келіп, сəуір конференциясына дейін сонда жұмыс
істеді
. Кейін Уралға жіберілді. Пермь губкомының хатшысы, одан соң Урал
облыстық
комитетінің жəне Екатеринбург губкомының хатшысы болды.
Пермьді
қолдан бергенге дейінгі аралықта (18жылдың желтоқсаны) əр алуан
партиялық
жəне жауапты кеңес жұмыстарында (Урал облыстық кеңесінің
мүшесі
, округтік əскери комиссар, 3армияның бас саяси комиссары т.б.)
болды
. 3съезден кейін Курганды алғанға дейін ОКнің Сібір бюросының
мүшесі
болды. 19жылдың тамызынан 20жылдың маусымына дейін
Түркістан
Орталық Комитетінің жəне БОАТКОМ (Бүкілодақтық Орталық
Атқару
Комитеті — ВЦИК) мүшесі, 20жылдың шілдесінен 21жылдың
шілдесіне
дейін Главруданың төрағасы болды, онан соң ОК оны съездер
өткізу
үшін Башкирияға жіберді. 21жылдың наурызынан 23жылдың
қаңтарына
дейін Костромск губаткомының төрағасы жəне губкомның
мүшесі
болды. 22жылдың мамырынан 23жылдың шілдесіне дейін ОКнің
Урал
бюросының хатшысы, ал 22жылдың қыркүйегінен Самарск губкомы

төрағасының
міндетін атқарды жəне Приволжье əскери округі
Революциялық
əскери кеңесінің мүшесі болды.
Астыртын
революциялық қызметі барысында Филипп Исаевичтің Филипп,
Борис
Иванович, Жорж жəне Н.К.Крупскаяға жазған құпия хаттарында
Фран
деген бірнеше лақап есімі болды.
Қазіргі
кезде Ф.И.Голощекин — ОК мүшелігіне кандидат жəне РК(б)П Қазақ
өлкелік
комитетінің хатшысы.
Қызылорда
қаласына 12 қыркүйекте келді”. Сөйтіп, жиырма жасында —
жазу
қағазын сататын дүкенде жалдамалы сатушы, жиырма жеті жасында —
партия
мүшесі жəне тіс технигі, жиырма тоғыз жасында — кəсіби
революционер
. Сонымен, большевиктерге Голощекин əбден есейген
шағында
келіп қосылды. Егер оның “бұрқсарқ қайнаған” бітімін, неге болса
да
құлай берілетін қызметін еске алар болсақ, онда оның таңдауы кездейсоқ
емес
, ойланып істелінген қадам деп пайымдауға болады жəне бəлкім,
“барлық мəселелер бойынша жүйесіз де шашыраңқы” оқыған, алғашында
“философияға, ал одан соң қоғамдық ғылымдарға” ден қойған осы бір
жігерлі
адам Ресей социалдемократиялық жұмысшы партиясына (РСДЖП
— РСДРП) кіргенге дейінақ саяси жəне əлеуметтік ойпікірдің бір ғана емес,
əртүрлі
бағытбағдарын бойына сіңіріп үлгерген болса керек.
27 жасар Голощекин большевиктер қатарына кірген соң қызу іске кірісіп
кетті
. Тіпті революциядан кейін де бірде онда, бірде мұнда жылт етіп
көрініп
, жоқ болатынын айтпағанның өзінде, оның үгітнасихат жұмыстарын
жүргізген
орындарының саныақ бұл адамның тапсырылған істі
тындырушы
, орындаушы, жүктелген қызметті атқарушы, қазіргі кезде
айтылатынындай
, тез бейімделгіш адам болғанын дəлелдейді. Теориялық
ізденіс
, терең ақылой жұмысы оған жат еді, оның табиғаты Қазанға дейінгі
астыртын
жұмыс па немесе аштық қысқан 21жылғы Кострома облысында
азықтүлік
дайындау ма, бəрібір, əйтеуір, қолмақол, тікелей орындайтын
жұмысқа
лайықтын.
Оның
Қазанға дейінгі кезеңдегі өміріне қатысты замандастарының
естеліктері
, мəліметтердің сиректілігі мен кейбір кездейсоқ сипаттарына
қарамастан
, қалай дегенмен де белгілі бір деңгейде оның ішкі дүниесінен
хабар
береді.
Н
.К.Крупская Прага конференциясына байланысты 1912 жылғы оқиғалар

туралы
былай деп жазады:
“Владимир Ильич Прагаға кетіп қалған. Филипп (Голощекин) партиялық
конференцияға
бару үшін Брендинскиймен бірге келді. Брендинскийді мен
сырттай
естуім бойынша ғана білетінмін, ол көлік қатынасында жұмыс
істеген
. Двинскіде тұрған. Оның басты қызметі — алынған əдебиеттерді
ұйымға
, негізінен, Мəскеуге жіберіп беру еді. Брендинскийге қатысты
Филипптің
күмəні болды.
Мен
Брендинскийден əдебиеттерді қандай мекенжай бойынша кімдерге
жіберетінін
сұрай бастағанымда, ол күмілжіп, өзінің... жұмысшыларына
жіберетінін
айтты. Мен олардың нақты атыжөндерін сұрадым. Ол
ойланбастан
, долбарлап айта бастады да: “Мекенжайлары есімде жоқ”, —
деді
. Өтірік айтып тұрғаны бірден көрінді... Мен оған: “Конференция
Бретаньда
өтеді, Ильич пен Зиновьев сол жаққа кетті”, — деп өтірік айттым
да
, одан соң Филиппке Григорий екеуі түнде Прагаға кетуі керек екенін, ал
Брендинскийге
“Бретаньға кеттік” деп қағаз қалдыруы қажеттігін айтып
келістім
. Осылай болды да...
Мен
конференцияны арандатушыдан қорғап қалғаным үшін қатты
қуандым
”.
Бұл
Надежда Константиновнаның Голощекинді бірінші көруі емес: 1909
жылдың
жазында Голощекин Парижге келіп, Ленинмен бірнеше рет
кездескен
болатын. 1909 жылдың 25 шілдесінде ол Парижден:
“Əдебиеттермен танысып, Ильичпен əңгімелескеннен кейін...
“Пролетарийдің” бүкіл саяси бағыты революциялық социалдемократияның
теориялық
ұстанымы болып табылады... жəне тек осы жолмен жүріп қана
біз
іс жүзінде партияны нығайтып, бұқара көпшілікті оның айналасына
топтастыра
аламыз... деген нық сенімге келдім” деп жазды.
Н
.К.Крупская құпия партиялық хаттар жазып тұрды жəне Голощекин оның
тұрақты
тілшілерінің бірі болды. Ұйымдастыру жəне насихат
жұмыстарының
қандай деңгейде болғанын Крупская хаттарындағы шағын
екі
үзіндіге қарап білуге болады. “Ах, Ресейде қаншама ырыңжырың
алауыздық
! — деп күйіне жазады ол ғасыр басында. — Біздің басты
сорымыз
сонда: адамдардың өздерінің жергілікті жеке патриотизмі шамадан
тыс
көп.
Хаттарды
оқысаң, көңілің құлазиды”. Несі бар, “ізбасар революционерлер”

үшін
патриотизм қашанда бақытсыздық болып келген: əлемдік өрт ті тұтату
үшін
, ең алдымен, жергілікті “өзінікін” тамызық ету керек...
1913 жылдың 3 наурызында Голощекин Пермьнен оралды. Екатеринбургтің
теміржол
бекетінде ол “тыңшы” деп танылып, тұтқындалды. Тұтқындау
кезінде
Филипп Исаевич өзін газет қызметкерімін деп атап, Самуил
Котисстің
атына жазылған төлқұжатты көрсетті. Ол өзін күзетке хабарлаған
— Париж конференциясына бірге барып, ОКге де бірге сайланған партиялас
серігі
Р.В.Малиновский деп санады.
Голощекинді
Туруханский өлкесіне, Селиваниха деревнясына жер аударды.
Онда
Филипптің Мəскеу мен Нарымскіден бергі жақсы танысы, “жария
бақылау
” астында жүрген Я.М.Свердлов тұратын; бұл жерден онша қашық
емес
Курейкада И.В.Сталин тұрды. 1913 жылдың 3 қыркүйегінде Свердлов
В
.С.МицкевичКапсукасқа: “Бізден кейін тағы екі партия келді, енді
үшіншісін
күтудеміз. Əрқайсысы 3 адамнан. Менің ескі танысым да келді,
онымен
бірге мен бір іс бойынша бірнеше жыл бұрын Сібірге саяхат
жасағанмын
. Əрине, мен бұған қуандым. Ол менімен бірге тұрады”, — деп
жазды
. Əңгіме Ф.И.Голощекин туралы болатын. 1913 жылдың 7
қыркүйегінде
күзет қарауылы кезекті мəлімдемесінде: “... саясиəкімшілік
жер
аударылған Яков Свердлов, Николай Орлов, Шая Голощекин орманға
жасырынып
, Монастырьға кетіп қалды” — деп хабарлады (Монастырь —
Монастырское
селосы, Туруханский өлкесінің орталығы, Шая —
Голощекиннің
туғанда Шая Ицкович деп азан шақырып қойған аты).
Свердловты
көп ұзамай Сталин тұрып жатқан Курейкаға ауыстырды. Кейін
ол
Петербургтегі достарына: “Біз екеуміз. Жанымдағы — грузин
Джугашвили
, ол менің бұдан бұрынғы айдауда болған кезде бірге болған
ескі
танысым. Жақсы жігіт, бірақ əдеттегі өмірде өтемөте дарашыл”, — деп
жазды
.
Екеуін
қашуды ойластырып жүр деген негізі де жоқ емес күмəнға
байланысты
екі айырды — Свердловты кері қайырды. К.Лисовский өзінің
Свердлов
туралы кітабында Туруханскийдегі бөлім жасауылының Енисей
губернаторына
: “Полицияның жария бақылауына сеніп тапсырылған
əкімшілікжер
аударылушы Яков Мовшев Свердлов үстіміздегі (1913)
жылдың
22 маусымында Монастырское селосына келді жəне Туруханский
өлкесінің
Селивановский қонысына орналасты” деп мəлімдеген
хабарламасын
келтіреді.

Селиванихада
Свердлов пен Голощекин, жалпы алғанда, жылға жуық уақыт
бірге
тұрды. Яков Михайлович бұл кезде үздіксіз хат жазысып тұрды жəне
онда
, Голощекинді өзі солай атағанындай, “Жорж досы” туралы жиі
айтатын
еді. Арасында ол Филипп Исаевичтің мейлінше қанық бейнесін
айшықтап
беретін.
1914 жылдың 3 наурызында Париждегі өзінің Нарымскіден бергі ежелгі
досы
В.А.Дилевскийге жазған хатында: “Жаңаға, өзгеріске деген құштарлық
аса
күшті, тіпті айтып жеткізу де қиын... Менің досым өзінің шұғылданатын
істерінің
кестесін үнемі өзгертіп отырады... Жаздың соңынан бері біз екеу
болғанбыз
. Қазір де екеуміз. Біріміздібіріміз жалықтырған жоқпыз, жоқ,
ренжіспейміз
. Бірбірімізден (бөлектенбейміз). Бірақ екеуміз де адамдар
арасын
сағындық. Жай ғана көптің ішінде (болғымыз) келеді... Біздің, досым
екеуміздің
ұқсамайтын жақтарымыздың көп екенін мен саған бірдебір рет
жазған
емеспін. Бұл, əрине, жаман емес. Расында, кейде талас пікірлер де
туып
қалады. Олар əртүрлі себептен туындайды. Саяси мəселелерде біз
дерліктей
айтысқа түспейміз, мұнда ойымыз көбінше бір жерден шығып
отырады
... Екеуміз де тұрмыс кеңдігіне зəруміз”.
Жер
аударылған екі достың Селиванихадағы өмірі, барлық жағынан алып
қарағанда
, барынша еркіндікте болды, олай болса, пенделік қуаныштардан
— балық аулау, аңшылықтан да құралақан емес еді. 1914 жылдың 22
наурызында
Свердлов К.А.ЭгонБессерге былай деп жазды:
“... Мен аңшылық ортаға тап болдым. Мұнда ақ түлкі, ұрғашы түлкі, сусар
ауланады
. Аңшылық үшін ерекше білім керек емес. Міне, біз досым екеуміз
жыртқыштарға
“із” қалдырдық. Бір күннен кейін былғары қолғап киіп, 910
шақырым
жүру керек болады. Ауа райы тамаша, табиғат таңғаларлық, ауа
таптаза
.
Айнала
толы остяктар, тұнғыстар, юрактар. Өте қызықты пішіндер бар”.
Əйелі
К.Т.Новгородцеваға жазған хаттарында ойын барынша ашып айтқан.
1914 жылдың 27—29 маусымында Яков Михайлович Курейкадан өзінің
досы
Жорж туралы мейлінше егжейтегжейлі жазады (əдетте, оған бірнеше
жол
арналатын). Хатында ол шын көңілімен алаңдаушылық білдірген:
“Жмен бірнеше күн бірге болдым. Оның жағдайы жақсы емес. Оның
жүйкесі
жұқарған, нағыз мизантропқа* айналып барады. Жалпы адамға,
дерексіз
адамдарға жақсы көзқараста бола тұра, ол өзі қарымқатынаста
болуына
тура келетін нақты адамға өте əдепсіздік көрсетеді. Соның

салдарынан
ешкіммен де дұрыс байланыс
жасай
алмайды. Əрине, менен басқалармен, ал мен оны жақсы білемін,
оның
қандай жігіт екенін, жан дүниесінің тазалығын түсінемін. Сондықтан
оған
қайнаған өмірдің ортасынан алыста ұзақ уақыт жүруге болмайды деген
қорытындыға
келдім. Ол құриды, өзінеөзі жан төзгісіз жағдай жасап алады.
Оның
жеке байланыстарының жоқтығы шошытады, тіпті менікінен де аз.
Оны
, бұл туралы өзі ештеме айтпаса да, өзін достарының еске алмайтыны
қорқытады
. Өйткені осы уақытқа дейін оған ешкім еш нəрсе жібермейді. Ең
болмаса
оның қарындасы Питерде болғанда да біршама жақсы болатын.
Оны
тəуірірек жерге апарса болар еді. Бірақ мұны қалай істеу керек? Мейлі,
ол
да бір қиыр шет бола берсін. Əйтсе де онда ол өзінің күшжігерін “өмір
сүру
үшін күреске” арнай алатын болса ғой. Əйтеуір оның ішкі қуатын
сыртқа
шығаруына мүмкіндік туар еді... Əзірше мен сенен онымен хат
жазысып
тұруды сұрар едім. Ол маған сені мен жігіттерге қатысты жақсы
пікір
білдіреді. Жай ғана достық көңілмен жазылған хаттар бұл жерде үлкен
мəнге
ие. Егер мүмкін болса, оған бірекі беллетристикалық кітапшалар
жібер
. Өлең болса жақсы. Менен басқа онымен шын көңілден шыққан
əңгіме
түгіл, жай ғана сөйлесетін де адам жоқ! Соның өзінде қоғамдық
мəселелерде
оның сергектігі мен оптимизмі ғажап! Менің көзімше ол сенен
хат
алды, сонда қалай қуанғанын айтсаңшы! Өте риза болды.
Маған
Берта ғана жиі хат жазып тұрады”.
Осы
соңғы адам есіміне назар аударайық. Əңгіме Берта Иосифовна
Перельман
туралы. 1903 жылы большевиктердің Мəскеу кеңесінің мүшесі
болған
ол Голощекинмен жəне Свердловпен бірге тұтқынға алынып,
Нарымск
өлкесіне жер аударылды. Революциядан кейін Самарада жəне
Свердловскіде
жұмыс істеді. Бұл Голощекиннің 1911 жылы қолындағы
баласымен
тастап кеткен əйелі болатын. Свердлов оның есімін əйеліне
жазған
хаттарында жиі есіне алатын.
1914 жылдың қыркүйегінде Свердловты қайтадан Селиванихаға ауыстырды.
Ол
Голощекинмен бірге балықшы əрі аңшы Самойловтың лашық үйіне
орналасты
.
1914 жылдың 16 қарашасында Свердлов əйеліне мынадай хат жазды:
“...Менің миым қалың ұйқы құшағында қалған сияқты... Жмен бірге тұрған
алғашқы
айда мен өзімнің ойларымның оянғанын өте сирек сезіндім...

Жмен
бірге тұрғаным оянуыма аз əсер еткен жоқ. Ол мейлінше ширақ адам.
Оның
басында əңгімелесу арқылы шешкісі келетін толып жатқан сұрақтар
бар
... Теориялық жағынан мен сөзсіз есі кірген адаммын, ол енді ғана басын
қатырып
жүрген сұрақтардың көпшілігі — мен үшін əлдеқашаннан белгілі
жайлар
. Дегенмен бізде екеуара бəрі жақсы екен, арамызда жолдастық
көңілді
қарымқатынас бар екен деп ойлап қалма...
Біздің
əңгімелеріміз, негізінен, соғыстың айналасынан ұзамайды... Аса зор
еуропалық
соғыс... уақыт аралығына соғысқа дейін жəне одан кейін деген
белгілі
бір сызық жүргізілуге тиіс”.
Көп
ұзамай хат жазысудың керегі болмай қалды. Клавдия Петровна
күйеуіне
келіп, олар Монастырскіге орналасты да, отбасымен тұрды. “Оның
денсаулығы
Селиванихада біртіндеп жақсара бастады, — деп еске алды ол,
— əрине, мұнда да өмір онша жайлы болған жоқ. Азықтүлік адам айтқысыз
қымбат
еді, болмашы жəрдемақы ашқұрсақ өмірге əреңəрең жетіп отырды...
Жер
аударылғандар нан, жарма, көкөніс дегенді көрмейді де, бұғының
етінен
басқа ет болмады, жұмыртқа мен ұн да жоқ болды. Май, картоп, сүт
сирек
болатын. Қант, тұз, сіріңке, темекіге қол жеткізу де қиын еді”.
Сəл
кейінірек сүт пен май мəселесі шешілді.
Свердловтар
қолға сиыр ұстайтын болды.
“Бізге Яков Ефимович Боград, Борис Иванов, Жорж Голощекин ... жəне
басқа
жер аударылғандар үнемі келіп тұрды, олар Яков Михайловичтен
кейін
көп ұзамай Селиванихадан Монастырскіге ауысқан болатын. Барлық
маңызды
əңгімелер мен дəрістер аяқталғаннан кейін біз көңілді тобымызбен
тайгаға
баратынбыз... Аязға мүлгіген тыныштықта еркін шырқалатын, кең
тынысты
орыс əндерін айтар едік немесе сол кездегі революциялық
пролетариаттың
жауынгерлік гимндерін күркіреттік, оның ішінде, əсіресе
“Варшава қызы”, “Қызыл туды” айтуды ұнататынбыз”.
Жер
аударылғандар саны Монастырскіде он бесжиырма адамға жетті,
сөйтіп
Свердловтың үйі олардың саяси оқуының орталығына айналды.
Б
.И.Ивановтың есінде жаңажылдық кездесу сақталып қалыпты:
“Біздер, мен, Долбешкин, Булатов, Голощекин, Боград, Яков жəне Клавдия
Свердловтар
, Валентина Сергушева, Иван Петухов жəне басқалар, бүгін
1916 жылды қарсы аламыз. Бүгін бізде Яков Михайлович бас аспаз. Бұғы
етінен
жаншылған үш жүз тұшпара оның ауызүйінде пісіруге дайын тұр.

Ішкі
бөлмедегі екі үстел газетпен жабылған, үстіне қойылған түрке балық
пен
бұғы еті көз тартып, тəбетті ашады. Кірпіш шаймен демделген екі
шəйнек
ол тұр...
...Жаңажылдық кездесуді Яков Ефимович Боград ашты. Ол бəрімізден үлкен
ғана
емес... философияның жəне математика ғылымдарының докторы.
— Жолдастар! — дейді ол жуан дауысын созып. — Николай патша жəне
оның
қарғыбаулы жексұрын баскесерлері бізді осы Туруханскінің
қармұзында
қатырып тастағысы келеді, бірақ біздер тіріміз жəне осы бір
қанды
соғыс жылын барынша сергектікпен əрі жарқын болашаққа деген
сенімді
үмітпен қарсы алып отырмыз...”
Яков
Ефимович қызыл сөзді қалай сапырады! Өзінің дегдарлық жасына
жəне
философиялық атақшеніне қарамастан, осындай кесек сөздер айту
үшін
өте кішкентай болып көрінеді ол. Ол тіпті Туруханскінің қармұзында
қатып
қалуға тиісті болған он шақты жер аударылушының əлі де тірі екеніне
монархтың
, бəлкім, ешбір күмəні жоқ екенін де ойлай алмаған. Иə, тіпті
“жексұрын баскесерлер” өздерінің “құрбандарына” мерекелік үстел
басында
той тойлатуға жол беру арқылы “зұлым” деген аттарына лайық
емес
іс істеген болып шықты. Уақыт көрсеткеніндей, олардың ешқайсысы
да
Сібір суығына үсіп өлген жоқ. Дұрысын айтқанда, олар бұл “қанды соғыс
жылында
” сергектігін жоғалтатындай не көріпті? Біреулердің дəл осы сəтте
жау
оғының астындағы окоптарда жатуына тура келген болса, бұлар жылы
үйдің
ішінде дəмді тағам жеп, шай ішіп отырды емес пе?!
Сөйтіп
, тағдыр тəлкегімен, олардың өмір мен өлім мəселесін ІІ Николай
император
шешкен жоқ, жағдай тура керісінше болды. Үш жарым жылдан
кейін
бұрынғы
Ресей патша ағзамы мен оның отбасының тағдырын осы мерекелік
үстелде
отырғандардың ішіндегі екеуі белгіледі.
Тағы
да он төрт жылдан кейін, Яков Ефимович Боград пен оның
дастарқандастары
армандаған “жарқын болашақ” əлдеқашан туған кезде,
бұл
жолы да қыста, 1933 Жаңа жылдың қарсаңында, Ф.И.Голощекиннің
жалғыз
өзі патшалық құрған Қазақстан жерінде, Əулиеатадан жеті
шақырым
жердегі толып жатқан ұжымшарлардың ішіндегі
Я
.М.Свердловтың есімімен аталатын біреуінде бірдебір адам тірі қалған
жоқ
. Аштық пен суықтан қырылып қалды. Ал, шын мəнінде, оңтүстік өлке

Туруханск
жері емес қой. Көрші ауылда оның ақырғы тұрғыны — соңғы
күндерінде
адам етімен азықтанған қазақ жігіті ғана қалған. Аштықтан
ақылесінен
алжасқан ол əйелді бауыздаған жəне мұнысын əлдебір жақтан
келген
комиссияға өлер алдында айтып, мойындаған. Қазақ жерінде,
Ресейдің
көптеген облыстарында, Украинада, Орта Азия мен Сібірде
ондаған
мың адам өлігінен тау тұрғызылды. Алайда заң бойынша да, саяси
тұрғыдан
да аштық құрбандары қылмыскерлер емес болатын. Олар поляр
жағалауындағы
тайгада емес, өздерінің туған жерлерінде өмір сүріп, тұрып
жатқан
жəне өздерінің туған үйлерінен мыңдаған шақырым алыс жерлерге
қуылғандар
да емес еді.
Аштық
пен адам жегіштік туралы жанжақтан хабар алып жатқан кезінде,
Голощекин
алыс Сібірдің Монастырск селосында 1916 Жаңа жылдың
қарсаңында
тұшпараны қалай жаныштағанын есіне алды ма екен?..
ІІІ
“1919 жылғы қыркүйектің соңында, — деген көтеріңкі мəнермен бастайды
В
.Н.Александров пен Ю.Н.Амиантов Ф.И.Голощекиннің туғанына 90 жыл
толуына
арналған мерейтойлық мақаласын, — РК(б)П ОК хатшылығы
орналасқан
Мəскеудің Моховой көшесінің №7 үйінде қуанышты кездесу
болды
. Ескі коммунист Ф.И.Голощекин өзінің бозбала ұлымен қауышты.
1918 жыл басталысымен, Уралда жауапты жұмыста жүрген
Ф
.И.Голощекиннің отбасымен байланысы үзіліп қалды, осыдан кейін оның
отбасы
күйеуі мен əкесін табуға көмектесуді партияның Орталық
Комитетінен
өтінді. ОК хатшылығының қызметкерлері Голощекинді іздеп
тауып
, оны ұлымен кездестірді. Филипп Исаевич ұлына біраз уақыт көңіл
бөлуге
мүмкіндік тапты, ал одан соң партиядан жаңа жауапты тапсырмалар
алып
, олар қайтадан айырылысты. Ф.И.Голощекиннің өмі рі оның өзіне де,
отбасына
да тиісті болмады, ол тұтасымен большевиктер партиясына
арналды
”.
Таңғаларлық
жағдай: неліктен Берта Иосифовна Перельман өзінің
революциялық
астыртын жұмыстағы ескі жолдасы — Нарымскіге жер
аударылған
кезінде Туруханск өлкесіндегі оған өзі əлденеше рет хат жазып
тұрған
Яков Михайлович Свердловқа бұл туралы бұрын айтпаған?
БОАТКОМ
төрағасы өзінің жақын досы Жорждың 1918 жылдың басында
қайда
болғанын жақсы білді, сондықтан онымен үнемі жеделхат

байланысын
үзген жоқ жəне Мəскеудегі өзінің үйінде қабылдады...
Дегенмен
“күйеуі мен əкесін” іздеудің өзіндік себептері болғаны анық.
(Біраз уақыт өткеннен кейін Б.И.Перельман өзінөзі өлтірді, Голощекин
болса
, уралдық газетте оның “өмірден əдемі өтуге” күші жетті деп жазды.)
Ал
Моховой көшесіндегі үйде болған кездесудің қысқа болуы ешқандай
таңданыс
тудырмайды. Филипп Исаевич өзі көрмеген, білмеген ұлына не
айтуы
мүмкін?
Ол
бұл бозбалаға осыдан аз бұрын ғана, бір жылдан сəл артығырақ уақыт
ілгеріде
Екатеринбургтен өзі алып шыққан үш ауыр жəшіктің біріндегі
спирттелген
өзге де адам бастарының арасында жасы шамамен оның өзімен
қарайлас
баланың спирттелген басы болғанын айтпақ па?
“Филипп Исаевич Голощекиннің, Коммунистік партияның көрнекті
қайраткерінің
, ірі əскери жəне саяси қызметкердің, табанды лениншілдің
өмірі
туралы белгілі жайлар əзірге тіпті де көп емес”, — деп өкініш білдіреді
свердловтық
зерттеушілер О.А.Васьковский мен Е.И.Моисеева. Оның бер
жағында
, Голощекин өмірінің ең маңызды беттерінің бірі уралдық осы
қаламен
байланысты. Материал қолдарында болса да, уралдық тарихшылар
бұл
бетті мүлде көрмегендей болып, одан үнсіз айналып өтеді, Александров
пен
Амиантовтар секілді. Жəне барлық басқа да отандық зерттеушілер
сияқты
— соңғы кезге дейін. Бірақ бұл бетке өтпес бұрын революцияға
дейінгі
кезеңге қайтадан оралайық.
К
.Т.СвердловаНовгородцеваның жоғарыда аталған кітабындағы
фотосуреттердің
бірінің астына: “Свердлов, жер аударылудан оралған
жолдастар
тобымен бірге” деп жазылған. Сымбатты, жылы киінген, аң
терісінен
тігілген бөркі мен тоны бар, толық денелі ер адамдар объективке
ұмсына
қарап қалған. Аздап картинаға ұқсайды — сол жылдардың
фотографтары
өздерін суретшіміз деп атаған, сондықтан өздері де
композиция
жасайтын болған. Голощекин басқаларға қарағанда ерекше
киінген
— басында ұзын түкті аң терісінен тігілген дөңгелек малақай,
үстінде
түкті тері тон. Оны мұндай экзотикалық киінуге мəжбүрлеген
сəнқұмарлығы
ма, əлде Сібірдің аязы ма? Екеуі де болуы əбден мүмкін:
фотоға
түсер алдында оның досымен бірге ұзақ жол жүруіне тура келген.
“1917 жылғы наурыздың алғашқы күндерінде,— деп жазады Клавдия
Тимофеевна
Свердлова,— Монастырскіге “Патша үкіметі құлады!” деген
қуанышты
хабар жетті...

Жолға
тез шығу керек болды. Красноярскіге дейін атпен мың шақырымнан
аса
жүру керек еді. Жалғыз жол — Енисей, ал оның күнненкүнге мұзы еріп,
бұзылып
жатты.
Яков
Михайлович бір минутты да босқа жібермеді. Олар Жорж
Голощекинмен
бірге дереу жолға жиналып, жеделхат келіп жетісіменақ
аттанып
кетті...
...Туруханскінің ақтүтек бораны ұйытқып тұрды, əйтсе де Монастырскінің
бүкіл
тұрғыны дерліктей Енисейдің жағасына ағылып келіп жатты. Бəрі де
Свердловтың
жəне онымен бірге жолға шыққан Голощекиннің қолдарын
қысып
, оларға сəт сапар тіледі.
...Олар... шанадан түспей, бір минутты да зая жібергісі келмей жүріп
отырды
. Кейбір бекеттер мен елді мекендерде ғана ат ауыстыру үшін жəне...
жаңа
газеттерді... қарау үшін аялдады. Осылайша зулап жүре берді. Жолдың
соңына
қарай көптеген жылымдарды айналып өтуге тура келгеніне, сəт
сайын
мұздың астына кету қаупі туғанына қарамастан, Енисейскіге
аманесен
жетті. Красноярскіге, Ресейге апаратын жол ашық еді!”
“Олар 29 наурызда жетті, — деп жалғастырады К.Т.Свердлова, — теміржол
бекетіне
түсе салысымен, бірден Яков Михайловичтің қарындасы
Сарочканың
үйіне тартып кетті. Ол кейін маған Яков Михайловичтің
күтпеген
жерден қалай жетіп келгенін əңгімелеп айтты... Сұрақтардың
оннан
біріне де жауап берместен, — деп еске алды Сарочка, — жолдан
келген
ағаны бір нəрсемен тамақтандыру керек қой деп ойлағаным сол...
кенеттен
Яков Михайлович қос қолымен басын ұстай алды.
— Жорж, ой, Жорж! — деп дауыстап жіберді ол.
— Неге Жорж? Қандай Жорж?
— Голощекин ғой. Мен оны көшеде, есіктің алдында қалдырғанмын...
Жарты
сағаттай тұрып қалыпты. Дұрысы — оған сен бар, əйтпесе ол мені
өлтіреді
, сөзсіз өлтіреді. Оны оңай танисың: мынадай ұзын, арық,
сақалмұртты
, қара шляпалы. Бір сөзбен айтқанда — ДонКихот.
Сарочка
далаға жүгіріп шықты да, мұңайған қалыпта, салмағын екі аяғына
кезек
салып, көше шетіндегі жіңішке жолда тұрған Голощекинді бірден
таныды
. Оны үйге ертіп келіп, Свердлов пен екеуіне шай бергеннен кейін,
оларды
Таври сарайына ертіп барды.

Дəл
осы күндері... Ресейдің ең ірі қалалық кеңестері өкілдерінің бірінші
кеңесі
өтіп жатты...”
Қазаннан
кейін көп ұзамай Свердлов БОАТКОМның төрағасы болды.
Голощекинді
Пермьге жіберді, ол онда губкомды басқарды. Бұл
тағайындаудың
, Ленин жазғандай, өз мойнына қыруар ұйымдастыру
жұмыстарын
алған Свердловтың қатысуынсыз болуы екіталай: оған, бəлкім,
Уралда
аса сенімді, сыннан өткен адам керек болған секілді. Мəселе
мынада
: бұрынғы патша ІІ Николай отбасымен 1917 жылдың тамызынан
Тобылда
, күзет астында тұрған болатын.
Императорды
Тобылға Керенский жіберді. Неліктен дəл Тобылға?
Керенскийдің
өзі мұны сол кезде жəне кейін де: “Сібірде қауіпсіз əрі
губернатор
үйі ыңғайлы да жақсы”, — деп, мүлде ойға қонымсыз сылтаумен
түсіндірді
(ал үйді, тіпті, тұтқындарды қабылдауға дайындаған да жоқ).
Патша
отбасының өлтірілуі жөнінде тергеу жүргізген сұңғыла Н.А.Соколов
қана
басқалардың бəріне қарағанда жұмбақтың шешуін табуға жақын келді:
“Патша отбасын Тобылға əкелудің тек бір ғана себебі болды. Бұл — князь
Львов
пен Керенскийдің нұсқауы бойынша басқалардың бəрінен аулақта,
айдалада
жалғыз жатқан алыс та суық Сібір, бір кезде басқалар жер
аударылған
сол бір өлке еді”.
Соңғы
сөзге назар аударайық. “Басқалар” кімдер? Əрине, декабристер жəне
басқа
революционерлер. Оларды Сібірге ІІ Николайдың атабабалары жер
аударған
. Бұл жер аударылғандардың арасында масондардың да аз
болмағаны
белгілі. Керенский, жоғары дəрежелі масон жəне оның кілең
“ерікті тас қалаушылардан” құралған үкіметі, сірə, ес кі есептерін еске
түсіргенге
ұқсайды. Француз революционермасондары тұтқындаған ХVІ
Людовик
король қазаға ұшырарының алдында, бір кездері король Көркем
Филипптің
жарлығымен отқа өртелерінің алдында төрт дүниежүзілік
масондық
ложаның негізін салушы, Ұлы Магистр Яков Молэ тұтқында
отырған
Тампль бекінісіне қамалған болатын. Масондық кек осындай.
Ойымызды
жалғастырсақ: большевиктер емес, Уақытша үкімет билік
басында
болған кезінде Ресей императорын өлтірсе керек еді...
Тіпті
декабристер де төңкерістен кейін патша отбасына не істеу керектігін
ойластырған
болатын. Пікір екіге жарылды: біреулер монархты жəне оның
жақындарын
өлтіруді, басқалары оны шетелге жіберуді ұсынды.
Лениншілдер
үкімет басына келісімен ойланып жатпады. Ал олардың

“бұқара” көпшілікпен санасуға мəжбүр болуы — басқа мəселе, яғни
жеккөрінішті
патшаны ашық та арсыздықпен жазалауға батылдары
бармады
. Бəлкім, жоққа сенетін қараңғы халық кенеттен дүр сілкініп,
патшаны
қорғауға немесе Құдайдың көлеңкесі үшін кек қайтаруға шықса
ше
? Тактикалық тұрғыдан алғанда, алдау, заңдылық пен əділдіктің көрінісін
жасау
керек еді. Міне, сондықтан да тəж киген жендетке халық сотын
құрамыз
деп мəлімдеді, тіпті бас айыптаушы ретінде Троцкийді тағайындап
та
қойды. Миллионердің ұлы патшаны халық атынан айыптауға тиіс болды.
Қандай
халықтың?.. Алайда сот жүргізу үшін ешкім де ештеме істеген жоқ.
Екінің
бірі: не большевиктер сот жасағысы келген жоқ немесе өздеріне зиян
келтіріп
алудан қорқып, бұл қадамға баруға тəуекел ете алмады.
“Тəуекелсіздіктің” себебі тереңде жатты: ойдағы нəрсені ашық істеуге
болмайтын
еді.
1918 жылдың көктеміне дейін Романовтар губернатор үйінде барынша еркін
тұрды
. Егер Свердловтың өмірбаянын жазған Е.Городецкий мен
Ю
.Шараповқа сенер болсақ, Тобылға монархистер жылжып келе жатты,
“қала қаражүздіктер əдебиетінің, Пуришкевичтің, епископ Гермогеннің
үндеулерінің
, монархистік үнпарақтардың астында қалды”. Авторлар, ең
соңғы
кезекте болса да, бірақ революциялық қырағылықпен, патша
отбасының
қашу қаупі бар екені туралы жазады. Алайда
“контрреволюциялық офицерліктің” патшаны бостандыққа шығару үшін...
бар
күшін Тобылға топтастыруға ұмтыла отырып, бірақ неліктен баяулық
танытқаны
түсініксіз.
Тақ
мұрагері Алексейдің тəрбиешісі П.Жильяр өзінің “ІІ Николай жəне
оның
отбасы” (“Николай II и его семья”) деп аталатын кітабында келтірген
1918 жылдың 17 наурызындағы күнделік жазбасында былай дейді:
“Ұлы мəртебелі, күнненкүнге өрттей қаулап өршіп бара жатқан қауіпқатерге
қарамастан
, өзіне сенімді адамдардың арасынан оларды тұтқыннан босатуға
тырысатын
біреулердің табылатынынан үмітін үзген жоқ. Қашуға дəл
қазіргі
кездегіден артық қолайлы жағдайдың бола қоюы екіталай, өйткені
Тобылда
большевиктер үкіметінің өкілі əлі жоқ болатын. Бізге бұрыннан іш
тартатын
полковник Кобылинскийдің* көмегімен біздің күзетшілердің
дөрекі
де ұқыпсыз бақылауын ал дап кетуге болар еді. Сырттан белгілі бір
жоспар
бойынша жəне табанды түрде əрекет ететін бірнеше батыл адам
табылса
жетеді”.

Алайда
батыл адамдар табылмады.
“Біз, — деп жалғастырады Жильяр, — мүмкіндіктің кез келген жағдайына
дайын
тұру керек екенін патша ағзамға əлденеше рет үзілдікесілді ескерттік.
Ол
мəселені мейлінше қиындататын екі шарт қойды: отбасы мүшелерінің
бірбірінен
ажырауына да, біздің Ресей империясының аумағын тастап
шығуымызға
да келісімін бермеді”.
Орыс
патшасы осындай. Өз шартының орындалмайтынын жəне аса қатерлі
екенін
түсіне отырып, ол туған жерін тастап кетуді тіпті қаперіне де
алмайды
. Жəне тек патшаның өзі ғана емес, Жильярға: “Мен тірі тұрғанда
Ресейді
ешқашан да тастап кеткім келмейді...” деген патшайым да. Ал
Деникин
Мəскеудің іргесіне келіп жеткен кезде, шетелге тайып тұруға
дайындалып
, тонап алынған алтын мен гауһарға сықа толы шабаданның —
“партиялық кассаның” үстінде отырған... Ленин мен оның серіктестері
секілді
большевикбасқыншылар үшін бұл мүлде басқа мəселе.
Əйтсе
де Свердловтың өмірбаянына қайта оралайық.
“Смольныйдағы кезеңнің өзіндеақ Свердлов Тобылдан... дабыл соққан
хабар
алды...
Наурыздың
екінші жартысында Мəскеуге Урал облыстық Кеңесінің өкілі
əскери
комиссар Ф.И.Голощекин келді, — деп жазады Городецкий мен
Шарапов
. — Ол Свердловты Тобылдағы жағдайдан хабардар етті жəне
үкіметтен
Николай Романовты Екатеринбургке ауыстыруды сұраған
Уральск
Кеңесінің шешімі туралы айтты. Бұл контрреволюцияның
жоспарын
бұзады жəне Романовтарды Урал жұмысшыларының сенімді
күзетіне
қояды” деді.
Свердлов
Уральск Кеңесінің шешімімен келісті. БОАТКОМ Төралқасы
Николай
Романовты Екатеринбургке ауыстыру жөніндегі шешімді
жоспардың
орындалуы үшін жəне Николай Романовты оның үстінен
жүретін
соттың ұйымдастырылуына дейін күзету үшін жауапкершілікті
облыстық
Кеңес жəне Голощекиннің өзі жеке мойнына алады деген
шартпен
бекітті”.
Тіпті
осы бір қысқа үзіндіденақ авторлардың өзінеөзі қайшы келіп жəне
мəселені
аяғынан басына қарай қойып отырғаны көрініп тұр. Яков
Михайлович
, əрине, патшаның жағдайын өзі мұқият қадағалады жəне
облыстық
əскери комиссар Голощекиннің ісəрекетіне бағыт беріп отырды,

бірақ
керісінше емес. Турасына келгенде, ол Филипп Исаевичті, өзінің
“Жоржын” Мəскеуге одан толық есеп алып, одан арғы нұсқауларын беру
үшін
шақырып алды деуге болады.
Жергілікті
билік патша отбасын Екатеринбургке ауыстырудың барлық
қитұрқысы
мен қырсырын білген жоқ, мұның өзі кімнің дирижер, кімнің
орындаушы
болғанын тағы бір рет дəлелдейді. ІІ Николай күнделігіне
былай
деп жазды:
“17 сəуірде Екатеринбургке келдік. Бір стансыда 4 сағат тұрдық. Осы жердің
жəне
біздің комиссарлардың арасында үлкен түсініспеушіліктер болды.
Ақыр
аяғында алғашқылар жеңді. Пойыз басқа тауар стансысына бағыт
алды
. Яковлев бізді осындағы облыстық комиссарға тапсырды да, онымен
бірге
біз үшеу болып моторға отырып, бос көшелермен бізге арналып
дайындалған
Ипатьев үйіне қарай жүріп кеттік...”
Тергеуші
Николай Алексеевич Соколов “Патша отбасының өлтірілуі”
(“Убийство царьской семьи”) атты кітабында былай деп жазады:
“1918 жылдың көктемінде Екатеринбургте теміржол бойында кісі атумен
шұғылданатын
айрықша отряд болды. Оны кеңес гаражында шопыр болып
істейтін
крестьянин Парфений Титов Самохвалов басқарды.
Самохвалов
тергеуде мынаны айтты: “...Үйден комиссар Голощекин,
комиссар
Авдеев жəне тағы да əлдекімдер шықты (Голощекин мен
Авдеевтен
басқа тағы екі адам шықты), біз бəріміз автомобильге отырып,
ЕкатеринбургІ
стансысына жүріп кеттік... Біз ЕкатеринбургІ стансысына
келген
кезде, мен мұндағы халықтан Екатеринбургке Патшаны əкелгенін
естідім
. Голощекин стансыға жүгіріп кетті де, біздің ЕкаберинбургІІге
баруымыз
керек екенін айтты. Онда біз машинамен солдаттар қоршап алған
І
класты вагон тұрған жерге бардық. Одан Ұлы мəртебелі Император, Ұлы
мəртебелі
патшайым жəне олардың қыздарының біреуі шықты... Оларды
менің
машинама отырғызды... Біз қайтадан мен жоғарыда айтқан дуалмен
қоршалған
үйге бардық. Мұнда бəрі Голощекиннің əмірінде болды. Біз
үйдің
жанына келгенде, Голощекин Патша ағзамға: “Азамат Романов, Сіздің
шығуыңызға
болады”, — деді. Патша ағзам үйге кірді. Дəл осылайша
Голощекин
Патшайымды, Княжнаны жəне сонша адамнан тұратын
қызметшілерді
үйге кіргізді... Патша ағзамды үйге əкелген кезде үйдің
жанына
халық жинала бастады. Сол кезде Голощекиннің: “Чрезвычайка,
қайда
қарап тұрсыңдар?” — деп айғайлағаны есімде. Халықты қуып

таратты
”.
Соколов
: “Голощекин, Юровский жəне Заславский* Патша отбасы
Екатеринбургке
келген алғашқы сəттен бастап оларға билік жүргізгендердің
дəл
өзі болды” деген тұжырым жасайды.
Белобородов
Мəскеуге мынадай жеделхат жолдады: “БОАТКОМ
Свердловқа
Халком кеңесінің төрағасы Ленинге отызыншы сəуір күні сағат
11де мен комиссар Яковлевтен бұрынғы патша Николай Романовты
бұрынғы
патшайым Александраны жəне олардың қызы Марияны қабылдап
алдым
нүкте Олардың бəрі қарауылмен күзетілетін үтір оңаша үйге
орналасты
нүкте”
Егер
бұған дейін Мəскеуге жіберілген барлық хабарламалар Свердловтың
атына
жолданылып келген болса, онда енді басқа мекенжай иесі — Ленин
пайда
болды.
Осыдан
бастап инженер Ипатьевтің оңаша үйін большевиктер “Айрықша
қызмет
үйі” деп атады. Атауының өзінде алдын ала ойластырылған
зұлымдық
жатты...
“Императордың Екатеринбургке келуі, — Соколовтың жазғанындай, —
өкімші
Голощекиннің келбетін ашты”. Тек ол ғана емес! “Өкімшінің”
ашыққа
шығуы Қазан төңкерісінен кейін ілешала Свердлов ескі жолдасы
“Жоржды” өзінің Уралдағы іс жүзіндегі өкілі етіп не себепті жібергенінің
шынайы
мəнмағынасын ашып берді. Большевиктер үкімет басына келісімен
Ресей
императорына шұғыл түрде өлім жазасын кесу ұйғарылды. Жəне оны
орындаушылар
да белгіленді. Міне, неліктен “ДонКихот” өзінің болашақ
құрбандығын
дайындалған қақпанға əкелерде ешкімге де сенбеді.
Патшамен
бірге тұтқында оның əйелі Александра Федоровнадан басқа
бүкіл
отбасы: қыздары — жиырма екі жастағы Ольга, жиырма жасар
Татьяна
, он сегіздегі Мария, он алты жасар Анастасия жəне емделмейтін
ауру
ұлы — он төрт жастағы Алексей болды.
ІІ
Николай өзінің көп жылғы дағдысын өзгертпей, күнделік жүргізген (ол
Қазан
революциясы Орталық мемлекеттік мұрағатында сақталуда):
“...Үй жақсы, таза... Жуынатын бөлмеге бару үшін қарауыл бөлмесінің есігі
алдындағы
күзетшініңжанынан өту керек. Үйдіңайналасы терезеден екі
сажын
əрідегі биік ағаш дуалмен қоршалған. Онда бес күзетші тұрады,

бақшада
да...
2 мамыр. Түрме тəртібіндегі өмір жалғасуда. Тағы бір ерекшелігі —
таңертең
кəрі сылақшы барлық бөлмелердегі əйнектерді əкпен ақтап
тастады
. Терезенің сыртынан тұман басып тұрғанға ұқсайды.
Комиссарлардың
біреуі үнемі бақта болып, оның ішін, бізді жəне
күзетшілерді
бақылады...”
Түрмедегі
жағдайға ешкім шағым жасаған жоқ, соған қарамастан
моральдық
қысым күшейе түсті.
Күзетші
Якимов тергеуде: “Олар кейде əн айтатын. Мен діни əндерді
еститінмін
. Олар Херувимск əндерін айтты...” — деп көрсетті. Ал күзет
маскүнемдікке
салынып, улапшулады. Көп ақшаға жəне артына із
қалдырмайтын
жұмысқа тартылған күзетшілер тұтқын патша отбасына кез
келген
иттікті істеуге тырысып бақты: княжнаны əжетханаға ертіп барып,
оның
есігін сыртынан арқасымен итеріп жауып тұрды, қабырғаларға
əртүрлі
жаман сөздер жазды, əдепсіз суреттер салды, “Сендер қашып
құтыла
алмайтын күрестің құрбаны болдыңдар”, “Ескі дүниемен арамызды
үземіз
”, “Бір кісідей, жолдастар, аяқтан тұрайық!” секілді революциялық
əндерді
өңештерін жырта əндетті.
ІІ
Николай күнделігіне мына жолдарды түсірді: “6 мамыр. 50 жасқа дейін
жеттім
, тіпті өзім үшін де таңғаларлық...”.
Патша
қыздарымен бірге күн сайын баққа шығып отырды, Алексейді
қолынан
жетектеп жүрді — оның аяғы ауыратын. 16 шілде күні олар
ештеңеден
күдіктенбейақ бақта соңғы рет серуен құрды.
Айтса
да, шыныменақ, ештеңеден күдіктенбейді ме? 14 шілдеде священник
Сторожев
Ипатьев үйіндегі діни ғибадат рəсімін соңғы рет жүргізді.
Құдайға
құлшылық ету комендант Юровскийдің қадағалауымен өтті.
Сторожев
: “Ғибадаттың тəртібі бойынша “Со святыми упокой” дұғасын
белгілі
бір жерде оқу керек. Бұл жолы, неге екені бел гісіз, диакон* бұл
дұғаны
оқудың орнына əндетіп айта бастады, оған қосыла мен де əндеттім,
бірақ
жарғының бұлайша бұзылуынан біраз абдырап қалғандықтан, əрең
əндете
бергеніміз сол еді, кенеттен менің арт жағымда тұрған Романовтар
отбасы
мүшелерінің тізерлеп жығылған дыбысы құлағыма шалынды”, —
деп
еске алды.
17 шілдеге қараған түні ІІ Николай мен оның отбасын атып өлтірді.

Ф
.И.Голощекин облыстық əскери комиссар ретінде сотсыз жəне тергеусіз
кісі
өлтірудің (тек ІІ Николайдың өзін ғана соттауға дайындалғандары
мəлім
) тікелей ұйымдастырушысы да, басшысы да болды.
Бұл
оқиға туралы бізде өте аз əрі атып өлтірудің ешқандай да егжейтегжейін
еске
алмастан жəне неге екені белгісіз, осы актіні ұйымдастырушылардың
рөлін
бұлыңғырлатып, əдеттегідей немкетті жазылды.
М
.К.Касвинов “Төмен қарай жиырма үш баспалдақ” деген көлемді
кітабында
(“Двадцать три ступени вниз”. — М., 1978) атып өлтіруге бір жол
арнады
:
“17 шілдеге қараған түнде бəрі бітті...”
Г
.З.Иоффе “Ұлы Қазан жəне патшалықтың ақыры” монографиясында
(“Великий Октябрь и эпилог царизма”. — М., 1987) патшаның жəне оның
отбасының
атып өлтірілу сəті туралы мүлде жазбайды. Ондаған жылдар
бойы
“жоғарының” үнсіз нұсқауына құлдық ұрған партия мен
революцияның
штаттағы кеңестік тарихшылары нені айтпай жасырып
қалды
?
Қанды
қасап төменгі қабаттағы, жертөледегі бөлмелердің бірінде іске
асырылды
. Бұл қараңғы қоймаға тірелетін тұйық бөлме болатын.
Вознесенский
көшесіне қараған жалғыз терезе сырт жағынан жерге
тереңдеп
қағылған темір шарбақпен қоршалған. “Осы бөлменің
таңдалуының
өзіақ айтып тұрғандай, кісі өлтіру қатаң ойластырылған, —
деп
тұжырымдайды Соколов. — Бұл бөлме — нағыз зындан. Біздің ескі
заңымыз
мұндай жолмен кісі өлтіруді “нағыз оңбағандық” деп атаған”.
Ақтар
Екатеринбургті алғаннан кейін оқиғаға қатысқандарды тергеудің сəті
түсті
.
Күзетші
Проскуряковтың куəлік етуі бойынша: “Кешкісін Юровский
Медведевке
: “Патша отбасы түнде атып өлтіріледі”, — деді жəне бұл туралы
жұмысшыларға
ескертуге жəне күзетшілердің қаруларын алуға бұйрық
берді
. Пашка Медведев Юровскийдің бұйрығын дəлмедəл орындады. Түнгі
сағат
12де Юровский патша отбасын оятты да, олардың бəрінің киініп,
төменгі
бөлмеге түсуін талап етті. Медведевтің сөзі бойынша, Юровский
патша
отбасына: Түн “қауіпті” болады... көшеде атыс болуы мүмкін...” деген
түсінік
беру керек деген секілді. Олардың бəрі екі қатар болып тұрды.
Юровскийдің
өзі оларға əлдебір қағазды оқыды. Патша ағзам аяғына дейін

тыңдамай
, Юровскийге: “Не?” — деп сұрақ қойды. Ал ол Пашканың сөзі
бойынша
, алтыатар ұстаған қолын жоғары көтеріп жəне оны көрсетіп,
патша
ағзамға: “Міне, не!” — деп жауап берді. Олардың бəрін атқаннан
кейін
, Андрей Стрекотин, мұны маған оның өзі айтқанындай, барлық асыл
бұйымдарын
шешіп алды. Оларды сол сəттеақ Юровский алып, жоғарыға
кетті
”.
Қарауылшы
Якимов те өзін қорғаштап, басқаның сөзімен куəлік етті:
“Алдында Юровский мен Никулин бара жатты. Олардың соңынан Патша
ағзам
, Патшайым жəне қыздары Ольга, Татьяна, Мария жəне Анастасия,
сондайақ
Боткин, Демидова, Трупп жəне аспазшы Харитонов жүрді.
Мұрагерді
Патша ағзамның өзі қолынан жетектеп алды. Олардың соңынан
Медведев
жəне латыштар, яғни төменгі бөлмелерде тұрған жəне Юровский
“төтеншеден” шығарып тастаған сол он адам жүрді. Юровский Патшаға:
“Николай Александрович, Сіздің туысқандарыңыз Сізді құтқарғысы келді,
бірақ
олар мұны істей алмады. Ал біз Сізді өзіміз атып өлтіруге мəжбүрміз”,
— деді. Ілешала... бірнеше оқ атылды. Бəрі тек қана алтыатардан атылды.
Алғашқы
оқтар атылысымен, “шырылдаған əйел дауысы” шықты. Оқ
тигендер
бірінен кейін бірі құлап түсіп жатты. Бірінші болып Патша құлады,
одан
кейін — Мұрагер. Демидова əбігерге түсіп, бетін жастықпен жауып
алды
. Оны сүңгімен шаншып тастады... Олар жерде сұлап жатқан кезде
бəрін
қарап шығып, кейбіреулерін қайталап атты жəне сүңгімен
шанышқылады
. Алайда патша отбасы мүшелері ішінен олар сүңгімен
шанышқыланған
деп тек Анастасияны ғана атады...
Əлдекім
жоғарғы бөлмеден бірнеше ақжайма əкелген болу керек.
Өлгендерді
осы ақжаймаға орай бастады...”
Большевик
Павел Медведев Юровскийдің күзеттегі сенімді адамы болды.
Ол
16 шілде күні кешкі сағат 19да түнде Романовтарды өлтіретінін білді.
Урал
коммунистері əлі “мəселені” талқыламаған жəне патшаны өлім
жазасына
кесу туралы бірауызды шешімге келмеген болатын, ал Юровский
болса
, бұл кезде күзет бастығына: “Бүгін, Медведев, біз əулетті атып
өлтіреміз
, бітті”, — дегенді айтып та қойған. Жəне егер атылған оқтың
дауысын
естісе, əуресарсаңға түспеу үшін сағат 10ға таман командаға
ескерт
дегенді қосып айтты.
Медведев
тергеуде былай деді: “Түнгі сағат 12де комендант Юровский
патша
отбасын оята бастады. ІІ Николайдың өзі жəне оның бүкіл отбасы,

сондайақ
доктор мен қызметшілер тұрып, киініп, жуынып, шамамен бір
сағат
уақыт өткенде, барлық он бір адам өз бөлмелерінен шықты... Төменге
түскеннен
кейін олар үйдің шеткі қанатындағы бөлмеге кірді... Барлығы 22
адам
жиналды: атылуға тиіс болған 11 адам жəне ол бəрінің есімдерін атаған
қарулы
11 адам... Бəрі атылып, əрқайсысы əр жаққа қарап еденде жатты,
олардың
маңайы тола қан еді, оның үстіне, қан “бауыр” тəрізді ұйып қалған
қою
болды: сірə, патшаның ұлы Алексейден өзгелерінің бəрі өлген
секілденді
. Алексей əлі дірілдеп жатты. Юровский тапаншамен Алексейді
тағы
да екі рет атты, сонда барып ол жансыз сілейіп қалды.
Мен
көргенде патша отбасы мүшелерінің ешқайсысы да ешқандай сұрақ
берген
жоқ, жыламады да, өксік те, көз жасы да болған жоқ”.
Челябинскілік
əдебиетші Игорь Непеин кеңестік оқырмандардың қолы
жетпейтін
кітаптың беттерін бірінші болып “парақтады”. Н.Соколовтың,
П
.Жильярдың, Р.Вильтонның жəне басқалардың кітаптарына сүйене
отырып
, ол 1988 жылдың қарашасында “Уральская новь” газетінде 1918
жылдың
шілдесінде Екатеринбургте жасалған сұмдық қылмыс туралы
айтты
. Алайда Непеиннің тұжырымдары мүлдем ақылға қонбайды. Ол
былай
дейді: “Ипатьев үйінде заңсыздық пен бетімен кетушілік орын алды:
тұтқындардың
, олардың балаларының да өмірі мен өліміне бақылаудан тыс
заңсыздықпен
қол сұғылды. Оларды кеңес өкіметінің алғашқы
жылдарындаақ
жазаның орны мен мақсаты көрсетілмей əрі қылмыс құрамы
жоқ
жағдайда ажал құштырды. Бұл, əлде, кейін отызыншы, қырқыншы,
елуінші
жылдардағы Сталиннің кезіндегі жаппай атып өлтіру мен
қуғынсүргінге
алып келген алғашқы нышандардың бірі емес пе?”
Алайда
патша мен оның отбасын атып өлтіру секілді маңызды шешімнің
“бақылаудан тыс” қабылдануы мүмкін бе еді? Мұның алдындағылардан
белгілі
болғанындай, орталық Романовтардың тұрғын орнын ауыстыру мен
тағдырын
мұқият түрде қадағалаған, “жергілікті өнерпаздықтың” жолын
қатаң
түрде кесіп отырған, демек, осындай жағдайда Голощекин секілді
соншама
орындампаз да тəртіпті қызметкер өз бетімен ештеме істей алмауға
тиіс
. Ең болмағанда, ол сөзсіз “мəселені келісер” еді, керісінше үкіметті
жалаңаш
фактінің алдына тізерлетіп əкелмес еді. Оның үстіне, осы
күндердің
барлығында жеделхат байланысы қалыпты жұмыс істеген.
“Ленин туралы естеліктерде” (“Воспоминания о Ленине”) Н.К.Крупская бұл
оқиға
жөнінде: “Чехословактар ІІ Николай түрмеде отырған Екатеринбургке

жақындап
қалды. 16 шілдеде оны жəне оның отбасын біздің адамдар атып
өлтірді
, чехословактар оны құтқара алмады, олар Екатеринбургті 23 шілдеде
ғана
алды” деп шындықты жазған. Əлі алда бір апта бар болатын (əри не,
бұл
туралы ол кезде білген жоқ). Бəлкім, патша отбасын атып өлтіруге бел
бумаған
шығар? Алайда құмарлық зорлаудан да күштірек: егер ІІ
Николайды
шынымен де соттағысы келген болса, онда, əрине, қалған
күндерде
оны бұл жерден алып кеткен болар еді — əскери комиссар
Голощекиннің
өзі жəне басқалар тасаға жасырынып қала алды ғой. Бірақ
олар
патша отбасын басқа жерге көшіруге тырысқан да жоқ.
Қысқасы
, Романовтардықайтадан көшіру ешкімнің ойына да келген жоқ:
оларды
Екатеринбургке ол үшін əкелген жоқ қой... ...Бұған дейін, 4 шілдеде,
Голощекин
ІІ Николай мен оның отбасына қатысты арнаулы нұсқау алу
үшін
Мəскеуге Свердловқа келген болатын. Ол Свердловтың пəтеріне
келген
беттеақ Белобородовтан Екатеринбургтегі оқиға туралы жеделхатпен
хабарлама
алды. Онда чекист Юровский Айрықша қызмет үйінің жаңа
коменданты
болды, ал жергілікті тұрғындардан құралған күзетті бəрін
латыштар
деп атайтын “төтеншенің” интернационалистері ауыстырған.
Голощекин
Мəскеуден Екатеринбургке 14 шілдеде, патша отбасын атып
өлтірердің
алдында оралды. Оның оралуы уақыт жағынан Юровскийдің
адам
өлтіруге дайындалып жатқан бірқатар ісшараларымен тұспатұс келді.
Екатеринбург
Кеңесінің 1918 жылдың 17 шілдесіне қараған түнде
Романовтардың
тағдырын шешкендей болған отырысы “еңбекші бұқараны”
алдауға
арналған əдеттегі партиялық қойылымнан артық еш нəрсе емес еді.
Юровский
былай деп еске түсіреді:
“16. 7де* Пермьнен Рдың (Романовтардың) көзін жою туралы... бұйрық бар
шартты
тілдегі жеделхат келді.
16сы күні кешкі 6да Филипп Гн (Голощекин) бұйрықты орындауға нұсқау
берді
. Сағат 12де мəйіттерді əкету үшін машина келуге тиіс болды...” Бір
тəуліктен
кейін түн ішінде Алапаевскіде Белобородовтың бұйрығы
бойынша
ұлы князь Константин Романовтың үш ұлын жəне сонымен бірге
басқа
екі Романовты — ұлы князь Сергей Михайловичті жəне ұлы княгиня
Елизавета
Федоровнаны жер жастандырды. Император үйінің мүшелерін
иесіз
қалған рудниктің шахтасына лақтырып тастады.
Патшайымның
туған сіңлісі Елизавета Федоровна қайырымдылығымен
белгілі
сұпы, көзкөргендердің куəлік етуінше, “тек қана шоқынып: “Тəңірім,

оларды
кешір, не істеп жатқандарын білмейді”, — деп дұғақайырған.
Арадаүшайөткенде
олардың мəйіті табылды, сонда шахтаның бір
кертпегінде
Елизавета Федоровнамен қатар жатқан құрбандықтардың
ішінде
қолы таңылған біреуі болды. Бар сүйектері сынғанына жəне
басының
қатты жарылғанына қарамастан, Елизавета Федоровна мұнда да
өзіне
жақын жатқан адамның күйзелісін жеңілдетуге тырысқан”.
Бұдан
аз бұрын, 13 шілденің түнінде, Пермьде ІІ Николайдың туған бауыры
Михаил
қаза тапты — “пролетарлық кектің” “жабайы актісін” қоластындағы
чекистерімен
жəне милиционерлермен бірге, Мотовилихинск Кеңесінің
Төрағасы
Гавриил Мясников жүзеге асырды. Кекшілдер ұлы князьға жалған
құжат
көрсетіп, оны жəне хатшы Джонсонды қала сыртына алып барып,
орманда
атқан.
Бұл
кезге дейін Ресейдітастап кетпеген Романовтардың бəрінің бір ғана
жерден
— Уралдан табылуы кездейсоқ па? Олардың жақын адамдарымен
жəне
қызметшілерімен бірге біреуі де қалмастан жəне бірден жойылуы да
кездейсоқтық
па? Əрине, жоқ. 1613 жылы патшалық тəжін Ипатьевск
монастырында
киген Романовтар əулетінің Ипатьев үйінде, Ипатьев
қапасында
үзілуі кездейсоқтық па? Бəрінен көрініп тұрғанындай, жаза
алдын
ала ойластырылған, Орталықтан белгіленген.
ІІ
Николайдың жəне император үйі мүшелерінің тағдырын шешкендер
нендей
адамдар?
Басты
адамнан — “бұқара тобырдың” алдында өзінің шынайы бейнесінде
көрінуді
мүлде ұнатпайтын “əкейден” бастайық. Надежда Константиновна
жас
Владимир Ильич өмірінің нақты егжейтегжейін еске түсіреді, ал
“...нақтылық, —дейді Шерлок Холмс, — бір стақан сүттің бетіндегі
шыбындай
көзге айқын көрініп тұруы мүмкін”. Шушенскіде аңға шыққан
Ильич
бірде судың ортасындағы аралға ұқсаған жерге тап болады, арал
қайда
қашарын білмей үрейі ұшқан қоянға толы болып шықты, бірақ бұған
қарап
, ол Мазай атайға ұқсағысы келмеді. Қайықтың ескегімен қаруланған
ол
“біздің кіші бауырларымызды” қалауынша соғып алғаны сондай,
қайықтың
түбі ауырлықтан майысып кетті. Риза болған əйеліне: “Əлі де ала
түсетін
едім, бірақ салатын орын болмады”, — деп көңілді шағым жасады.
Бəлкім
, біреулер жер аударылған байғұс марксистер Ленин мен Крупская
Шушенскіде
мұқтаждыққа тап болып, аң аулап өмір сүрген екен деп
ойлайтын
шығар? Жоқ, олар қоян аулап күн көруге мəжбүр болған жоқ, апта

сайын
жас марксистерге қой сойып əкеліп тұрды, ал қой етінен жалыққан
кезде
олар шаруалардан бұзау етін сатып алатын.
Енді
басқа революционердің өмірінен азғана дерек келтірейік. Екатеринбург
түрмесінде
отырған жас Яков Михайлович Свердлов социалдемократ
достарымен
бірге атжалманды жіпке іліп қойып немесе оны дəрет шелегіне
батырып
қызықтайтын болған.
Көріп
отырғанымыздай, пролетариаттың болашақ көсемдерінің бейімділік
ыңғайы
сол кездің өзіндеақ профессор Ломброзоның, қылмыстық типтердің
білгірінің
белгілі бір байсалды назарын аударуына əбден лайық болатын.
Енді
басқалар туралы.
Большевик
П.Ермаков 1907 жылы полиция агентін өлтіріп, оның басын
кесіп
алды.
Большевик
Г.Мясников пермьдік архиепископ Андроникті ұзақ қинап, одан
соң
оны тірідей жерге көмді жəне сол үшін Дзержинскиймен əңгімелесу
құрметіне
ие болды.
Михаил
Романовтың тағы бір баскесері большевик Марков революцияға
дейінақ
кісі өлтіргені үшін сотталған болатын, ал Ұлы Қазаннан кейін қолы
шынтағына
дейін қанға боялды. Ол одақтық дəрежедегі зейнеткер кезінде,
бірде
: “1918 жылы Мəскеуде іссапарда болғанымда, мен бір шаруамен
жолдас
Я.М.Свердловқа келдім. Ол мені В.И.Ленинге ертіп кірді, ал ол
менен
Михаил Романовтың көзі қалай жойылғанын сұрады. Мен оған: “Бəрі
ыңдыңсыз
істелді”, — дегенімде, ол: “Міне, жақсы, дұрыс істегенсіз!” —
деді
” деп, сарымайдай сақтап
келген
бар құпия сырын ашып тастады. Марков Михаилдың хатшысы
Джонсонның
күміс сағатын жымқырған.
Голощекин
... Революция тарихшысы В.Л. Бурцев ол туралы тергеуші
Соколовқа
былай дейді: “Мен Голощекинді білемін жəне оны Сіз маған
көрсеткен
карточка бойынша білемін. Бұл — дағдылы лениншіл. Ол —
бұрынғы
көптеген большевиктік үйірмелердің ұйымдастырушысы жəне
əртүрлі
мүмкін болған экспроприацияға қатысушы. Бұл — қаннан
қорықпайтын
адам. Бұл белгі оның бітімболмысынан айқын көрініп тұрады:
бойында
кейбір азғындық белгілері бар жендет, зұлым”. Дəрігер
Деревенько
: “Жергілікті большевик Юровский Голощекиннің алдында
бозарады
”, — дегенді қосты. Яков Михайлович (Янкель Хаимович)

Юровский
— Сібірге айдалған қылмысты іспен айыпталушының ұлы.
Өзінің
сағат сататын жеке дүкенін, одан соң фотография ашып, онда
Екатеринбургтің
ең бай адамдарын суретке түсірді. Кейіннен ол басқарған
“төтенше” (ЧК) адамдарды дəл соның фотографиялық картотекасы
бойынша
тонады. Жағымпаз, зымиян əрі зұлым ол Голощекинге əбден
лайық
еді. Бауыры Лейба Янкель “адамдарды жəбірлеуді ұнатады” десе,
Лейбаның
əйелі Эле Лея оны “рақымсыз жауыз əрі қатал қанаушы” деп
санады
.
1919 жылдан төтенше комиссариаттың бастығы Юровский Екатеринбургте,
қалалық
партия ұйымының басшысы əйелімен жəне жергілікті комсомол
жетекшісі
қызымен сəнді де кең оңаша үйде тұрды. Тату отбасы. Ол туралы
тура
біріненбірі туғандай тағы да үш пікір: “барып тұрған ісі біткен
қылмыскер
” (С.Мельгунов), “салқынқанды жендет” (С.Гибс), “үміт күтерлік
коммунист
” (В.И.Ленин).
Александр
Григорьевич Белобородов (Янкель Исидорович Вайсбарт) — он
алты
жасынан большевик. 1918 жылдың қаңтарында Урал облыстық
Кеңесінің
төрағасы болды. Осы қызметінде жүріп, ірі тонаушылық үстінде
ұсталды
да, соның көмегімен көп ұзамай РСФСРдің Ішкі істер министрі
лауазымына
дейін көтерілді. Серіктестері 1938 жылы көзін жойды.
Комендант
Юровскийдің басшылығымен 1інші Камышловск полкінің жеті
еріктіинтернационалисі
əрекет етті, олар: Андреас Вергази, Ласло Горват
(дəрігер Боткинді өлтірген), Виктор Гринфельд, кейіннен атағы шыққан
Имре
Надь, Эмиль Фекете, Анзелм Фишер, Исидор Эдельштейн жəне
жергілікті
тұрғындардан алынған үш күзетші: Ваганов, Медведев жəне
Никулин
.
“Бұл “революция серілерінің” моральдық келбетін, — деп жазды тарихшы
С
.Наумов, — маскүнемдіктің, патша мүлкін жымқырушылықтың, сондайақ
тонаушылықтың
көптеген фактілері бойынша айтуға болады. Мəселен,
Романовтарды
өлтіруге қатысқанының “сыйақысы” ретінде Медведев бір
жұп
ерлер шұлығы мен əйел көйлегін алды”. Сонымен бірге ол 60 сом ақша,
3 күміс сақина жəне бірнеше беторамал ұрлады”.
Атып
өлтіруден кейін таң ата тонау басталды. Юровскийдің бөлмесі
зергерлік
асыл бұйымдар мен қымбат заттарға толып кетті. Қарқылдап
күліп
, əдепсіз, былапыт сөздер айтып, көңіл көтерді. Патша мундирін киіп
алып
, көңілді маршқа басты. Көрініп жатқанның бəрін өздеріне тасыды...

Кейінірек
Мəскеуге алтын мен гауһардан өзге үш вагон зат жөнелтілді. Бəрі
партаппаратқа
(партиялық аппарат — ауд.) таратылды, халкомдардың
(Халық комиссарлары — ауд.) əйелдері патша отбасының асыл тастарын
көргенде
талып түсті. Жергіліктілерге де бір нəрселер қалды, мысалға, күзет
сарбаздары
жүздеген затты қармап қалды. Чекист Сахаров ұлы княжна
Анастасияның
көгілдір бирюзадан көзі бар алтын сақинасын олжалады.
Дидковский
жақын танысына етік сыйлады. Голощекин Мəскеуге бара
жатып
пойызда аткомның (атқару комитетінің — ауд.) қазынашысы
большевик
əйел Голубеваға əйел ботинкасы мен жастық тарту етті. Голубева
сыйлыққа
аса риза болып, жастықты “тарихи” деп атады.
Мəскеуге
мынадай жеделхат жөнелтілді:
“Халком кеңесінің төрағасы жолдас Ленинге БОАТКОМ төрағасы жолдас
Свердловқа
Екатеринбургтен
жұмысшышаруа үкіметі облыстық Кеңесі төралқасының
аппаратынан
Дұшпанның Екатеринбургке төніп келе жатуына жəне төтенше
комиссияның
бұрынғы патша мен оның отбасын ұрлап əкетуді мақсат еткен
ақ
гвардияшылардың үлкен астыртын сөз байласуын ашуына байланысты
нүкте
құжаттар біздің қолымызда нүкте облыстық Кеңес төралқасының
қаулысы
бойынша 16 шілде күні түнде Николай Романов атылды нүкте
оның
отбасы сенімді орынға көшірілді. Осы себепке байланысты біз
төмендегі
хабарламаны тараттық контрреволюциялық банданың қызыл
астана
Уралға жақын келіп қалуына жəне үтір тəж киген жендет халық
сотынан
қашып құтылуы мүмкін екендігін ескеріп жақша оның өз басын
жəне
отбасын ұрлап əкетуге ұмтылған ақ гвардияшылардың астыртын сөз
байласуы
ашылды жəне олардың абыройын төгетін табылған құжаттар
жарияланатын
болады жақша облыстық кеңес төралқасы революцияның
еркін
орындай отырып, орыс халқына қарсы сансыз көп қанды
зорлықзомбылық
үшін кінəлі үтір бұрынғы патша Николай Романовты атуға
қаулы
етті 1918 жылдың 16 шілдесі күні түнде бұл үкім іске асырылды
онымен
бірге күзет астында болған Романовтар отбасы қоғамдық қауіпсіздік
күзетінің
мүддесіне сай Екатеринбург қаласынан көшірілді нүкте облыстық
кеңес
төралқасы нүкте атаған құжаттың редакциясына сіздердің
рұқсатыңызды
сұраймыз астыртын сөз байласу құжаттары жедел түрде
шабарман
арқылы Халком кеңесіне жəне Орталық АТКОМға жіберіліп
беріледі
аппаратта хабарлама күтеміз шұғыл жауап берілуін сұраймыз
аппаратта
күтеміз...”

Кездейсоқ
па, əлде жоқ па, бірақ мəтіндегі датада қате бар. Алайда өлім
жазасын
алған патшаның “көшірілген отбасы” туралы Урал облыстық
Кеңесінің
мүшелері “қызыл астана Уралдың” тұрғындарын алдап əдейі
өтірік
айтты.
Енді
Төтенше комиссия ашты делінген “ақ гвардияның үлкен астыртын сөз
байласуы
” туралы. Кейіннен анықталғанындай, оны “ақ гвардияшылардан”
ІІ
Николайға арнап фактілерге негізделген хатты құрастырған Урал кеңесі
аткомының
мүшесі П.Войковтың көмегімен чекистердің өздері ойлап
тапқан
болып шықты.
18 шілдеде БОАТКОМның отырысы болды.
№
1 хаттамадағы жазу: “Тыңдалды — Николай Романовтың атып өлтірілуі
жөніндегі
хабарлама (Екатеринбургтен келген жеделхат). Қаулы етілді:
Талқылай
келіп, төмендегідей қарар қабылданды: БОАТКОМ өзінің
төралқасы
атынан облыстық кеңестің шешімін дұрыс деп таниды...”.
Дəл
сол күні, Е.Городецкий мен Ю.Шараповтың жазғанындай, Халком
кеңесі
кезінде бөлмеге Свердлов шапшаң кіріп келді. “Ол Лениннің ту
сыртындағы
өзінің əдеттегі орнына жайғасты... Н.А.Семашко денсаулық
сақтау
жөніндегі жобаны баяндап болған кезде Свердлов Ильичке еңкейіп,
оған
бір нəрселерді айтты. “Жолдастар, — деді
Ленин
жиналғандарға қарап, — Свердлов кезектен тыс хабарлама жасау
үшін
сөз сұрайды”.
“Менің айтайын дегенім, — деп бастады Свердлов, — жаңа ғана
Екатеринбургтен
хабар келді. Чехословак бүлікшілері жəне ақ
гвардияшылар
қала іргесіне келіп жетті. Қалаға қауіп төнуіне байланысты
облыстық
Кеңестің қаулысы бойынша, бұрынғы патша Николай Романов
атып
өлтірілген. БОАТКОМ Төралқасы, — деп аяқтады сөзін Свердлов, —
Екатеринбург
Кеңесінің əрекетін мақұлдаған қаулы алды”.
Бір
минутқа, тек бір минутқа ғана Халком кеңесінің шағын залында отырған
адамдар
Я.М.Свердловтың хабарламасын естіп, іштен тынып қалды.
“Енді Денсаулық сақтау халкомы туралы Ережені баптар бойынша оқуға
кірісейік
”, — деп ұсыныс жасады Ленин Свердловтың хабарламасынан
кейін
.
20 шілдеде Екатеринбургте облыстық Кеңестің төралқа отырысында

Голощекин
патшаның атып өлтірілгенін алғаш рет хабарлады; 21 шілде күні
қалада
бұл туралы үнпарақтар пайда болды.
Соколов
: “Мəскеудің де, Екатеринбургтің де негізгі идеясы: Патша
“халықтың еркімен жазаланды, отбасының өмірі сақталып қалды” деген бір
ғана
қисынға сайды. Свердлов та, Голощекин де бірдей өтірік айтты”, —
деген
тұжырым жасайды.
“Егер кімді алдау керек болды, кім білмеуге тиіс болды дегенге келер
болсақ
, ол — орыс халқы болатын, — деп жазады П.Жильяр. — ...Əйтсе де
жаналғыштар
алаңдамай қалған жоқ. Олардың із жасыру үшін
Екатеринбургте
қалдырған агенттері тергеудің барысы туралы хабарлап
отырды
. Олар əрбір қадам сайын тергеудің нəтижелері өз ойларындағыдай
болуын
қадағалады. Бірақ, ақыр аяғында олар шындықтың ашылатынын, не
болғанын
бүкіл əлем білетінін түсінген кездерінде, бұдан қорқа бастады
жəне
өздерінің зұлымдықтарының бүкіл жауапкершілігін басқаларға
артудың
айлашарғысын қарастырып бақты. Олар сол кезде жасалған
қылмыс
үшін социалистреволюционерлерді кінəлі етіп: “Осындай жолмен
большевиктер
партиясының беделін түсіргісі келді”,— деп мəлімдеді. 1919
жылдың
қыркүйегінде олар “Патша отбасын өлтіруге қатысты” деген
жалған
айыппен Пермьде жиырма сегіз адамды тұтқындап, соттады.
Олардың
бесеуі өлім жазасына кесіліп, өлтірілді.
Бұл
масқара комедия тарихтағы ең үлкен қылмыстың бірі үшін
жауапкершіліктен
жалтару мақсатымен, кінəсіз адамдарды өлімге итеріп
тастаудан
шемірікпейтін осы адамдардың шектен тыс арсыздығының тағы
бір
дəлелі бола алады”.
Жəне
бұдан кейінгі жылдарда да большевиктер Екатеринбургтегі зұлым
əрекеттері
жөнінде жұмған аузын ашпады немесе Орталықты бұл əңгімеден
бейтарап
ұстап, қорғаштап бағуға тырысты. Тек бір күні жас жеткіншек
пионерлердің
алдында өзінің жендеттік жеңісіне мақтанғысы келген, бұл
кезде
қартая бастаған Петр Ермаков: “Патша отбасының атып өлтірілуіне
Лениннің
жеке өзінің нұсқауы негіз етіп алынды”, — деп айтып салды.
Ленин
мен Свердловтың бұл қылмысқа тікелей қатысы барын айтатын
басқа
да беделді дəлелдер бар. Троцкий өзінің “Күнделіктерінде” былай деп
еске
түсіреді:
“Мен Мəскеуге майданнан Екатеринбург құлағаннан кейін келдім.

Свердловпен
əңгімелесіп отырып: “Қазір патша қайда?” — деп сұрадым. —
“Оның ісі бітті”. — “Ал отбасы қайда?” — “Отбасы да жойылды”. —
“Олардың бəрі ме?” — деп сұрадым мен таңырқап. “Бəрі”, — деп жауап берді
Свердлов
. “Кім шешім қабылдады?” — “Мұны біз осында шештік... Ильич
оларды
жанды ту етіп ұстауға болмайды, əсіресе біздің қиын жағдайда деп
санады
”. Лев Давидович күтілген процесте бас айыптаушы болуға тура
келмегені
үшін уайым шегіп, қайғырған жоқ: “Істің шын мəнінде, жай
жауды
қорқыту, үрейлендіру, үмітінен айыру үшін ғана емес, сонымен бірге
өз
қатарымызды сілкіндіріп, алда не түпкілікті жеңіс, не құрып біту
тұрғанын
көрсету үшін де керек болды. Партияның зиялы топтары
арасында
, əрине, күмəнданушылар мен бас шайқаулар болды. Бірақ
жұмысшылар
мен шаруалар бұқарасы бір сəтке де күмəнданған жоқ:
ешқашан
да басқа шешімді олар түсінбеді жəне қабылдамаған да болар еді.
Мұны
Ленин жақсы сезінді: бұқара үшін жəне бұқарамен бірге ойлау мен
сезіну
қабілеті оған жоғары деңгейде тəн болатын, əсіресе саяси ұлы
бетбұрыстарда
”.
Атып
өлтіру туралы бұл шындықты сол кездің адамдары əртүрлі
қабылдады
.
Мəскеудің
жəне бүкіл Русьтің патриархы Тихон өсиет айту кезінде былай
деді
:
“Ал, міне, біз, өзіміздің қайғымызға жəне арұят алдындағы
бақытсыздығымызға
қарай, Құдайдың өсиеттеріне ашықтанашық қарсы
келгеніміз
күнə болып саналмайтыны былай тұрсын, тіпті заңды əрекет
ретінде
ақталатын күнге жеткенге дейін өмір сүріп отырмыз. Осы таяудағы
күндері
сұмдық іс болып өтті: бұрынғы Патша ағзам Николай
Александрович
атып өлтірілді... Біз Құдай Сөзінің еркіне көне отырып, бұл
істі
айыптауға тиіспіз, əйтпесе атылған адамның қаны оны істеген
қанішерлердің
ғана емес, біздің де мойнымызға жүктеледі... мейлі, бұл үшін
бізді
контрреволюционер деп атасын, мейлі түрмеге тықсын, мейлі бізді
атсын
. Біз осының бəріне біздің Құтқарушымыздың: “Құдай Сөзін
шаттықта
естуші жəне оны сақтаушы” деген сөзі бізге қатысты болады
деген
үмітпен төзуге əзірміз”.
Н
.И.Бухарин “Ащы жазбалар” (“Злые заметки”) атты естеліктерінде “... Өз
кезінде
аздап атылған жəне заманына лайық болмағандықтан өмірін
тауысқан
” — патшаның атып өлтірілген балалары туралы келемежбен

жазды
.
В
.В.Маяковский Ипатьев үйінің жертөлесін көргеннен кейін мынадай өлең
жазды
(1956 жылға дейін оны баспасөзде жариялаған жоқ):
Десең
сен: бүкпей, бос жолды*,
Адам
мен ажал дос болды.
Қалмастан
бұғып бұрышта.
Көтеріп
бірдей қос қолды,
Кіремін
қарсы ұрысқа!..
Сездік
біз батыл қадамнан,
Ескіні
жақсы ұқпайды.
Коммунист
пенен адамнан
Қанышер
, сірə, шықпайды.
Бұған
дейін барлық уақытта солға қарай қадам басып келген “біздің
дəуіріміздің
дарынды ақыны” (сөз өнерінің білгірі И.В.Сталиннің белгілі
анықтамасы
бойынша) Ипатьев қапасында əлденені күңгірт түсінді,
сондықтан
да жүрісінен жаңылып, оңға қарай қадам басты...
Филипп
Исаевич Голощекин мен оның қолшоқпарлары үшін бəрі де сəтімен
тынғандай
болып көрінеді. О, жоқ!
“19 шілдеде, таңертең, Коммунистік клуб бағында Ермаков серіктестігі өз
араларында
барынша бүкпесіз əңгімелесіп отырды. Сыр жасыратын да,
ұялатын
да ешкім болған жоқ. Кімдердің өлтірілгенін атап шықты,
белдемшелердің
мықынында қымбат заттардың болғанын айтты, өлгендер
“сұлу” болып көрінбейді деген пікір білдірісті. Біреулерді “Өлтірілгендер
қалай
киінген еді?” деген сұрақ қызықтырды. “Олардың бəрі дамбалшаң
болатын
”,— деп жауап берді Партин. “Тасығанымызға екі күн болды. Кеше
жерледік
, бүгін қайта жерледік”, — деп күрсінді Костоуров” деп жазды
М
.К.Дитерихс “Патша отбасының жəне Романовтар үйі мүшелерінің
өлтірілуі
” (“Убийство царской семьи и членов дома Романовых”) атты
кітапта
(Владивосток, 1922).
Дегенмен
əлі де əуреге түсуге тура келді. И.Непеиннің мақаласынан үзінді

келтірейік
:
“Верхнеисетскінің əскери комиссары Петр Захарович Ермаков атып
өлтіргені
үшін емес, мəйіттерді жойып жібергені үшін жауапқа тартылды.
Мұны
қала маңындағы қалың жыныс тоғайды жақсы білетін адам ғана
жасай
алады, Юровский оны білген жоқ, ал Ермаков білді жəне мұндай
орынды
көрсетті. Коптяк деревнясына жақын жерде, елсіз түкпірдегі
“Четырех братьев” шатқалында, жолдан батысқа қарай небəрі бір ғана ашық
шахтасы
бар иесіз қалған ескі кен орны болатын. 17сінен 19ына дейін
Коптяк
жолындағы қозғалыс тоқтатылды.
17 шілде күні Екатеринбургтегі “Орыс қоғамы” дəріханалық дүкеніне
жабдықтау
комиссариатының қызметшісі келіп, облыстық комиссар
Войковтың
атынан басқарушыдан “кідіртпей жəне сөз қайтармай” бес пұт
күкірт
қышқылын беруді талап етті. Осы күндері қоршауға алынған кен
орнына
1011 пұт бензин жеткізілді”.
Тағы
да бір адамға назар аударайық. Петр Лазаревич Войков (Пинхус
Лазаревич
Вайнер) 1917 жылы “пломба салынған” вагонмен Швейцариядан
Ресейге
кайзерлік Германияның аумағы арқылы Ленинмен бірге
келгендердің
бірі болатын. Одан кейінгі үш жылда Варшавадағы кеңестік
өкілетті
өкіл болды. 1927 жылы жас орыс эмигранты Борис Коверда
өлтірген
. Войков Екатеринбургтегі қасапқа қатысушылардың ішінде ең
соңғысы
еместін — ол мəйіттерді күкірт қышқылымен жоюды
ұйымдастырды
. Ол туралы нақты деректерді Урал аткомының мүшесі,
бұрынғы
австриялық əскери тұтқын И.П.Мейер: “...Біз кіргенде (жертөлеге),
Войков
атылғандардың ішінде біреуміреуі тірі қалған жоқ па деп қарап,
тексеріп
жүрді. Ол əрқайсысын арқасына аунатып жатқызды. Ол
Патшайымның
қолынан үнемі тастамай тағып жүрген білезігін шешіп
алды
...” деп хабарлады.
Тонаушы
ма? Əлде ол асыл тастарды, Юровскийдіңжазғанындай, 1919
жылы
Мəскеуге апарған “жарты пұттан” астам “гауһарлардың” ішіне қосты
ма
? Кім білсін... 1927 жылы Варшавада Войковтың саусағында, оның өзі
мойындағанындай
, құрбан болғандардың бірінен шешіп алынған қызыл
лағыл
жүзік құлпырып тұрды. Оның үстіне, тергеу өлтірілгендердің
денелері
лақтырылған шахтаның түбінен əлдекімнің кесіп алынған
саусағының
орнын тапты. Жүзік осы саусақтан суырып алынған жоқ па
екен
?.. Айтпақшы, чекист Юровский де, екатеринбургтік зергердің ұлы, өзі

айтқандай
, патшаның асыл заттарына қызығушылықтан Ипатьев үйінің
коменданттығына
əрең “қол жеткізді”...
“Қазір, 70 жыл өткеннен кейін, — деп жалғастырады Непеин, — оқиға
мынадай
ретпен еске түседі. 17 шілдеде түн қараңғылығын жамылып,
Ипатьев
үйінде атып өлтірілгендерді “Четырех братьев” шатқалына апарып,
ашық
шахтаға лақтырды. Алғашқы күні осымен шектелді.
Ал
17сінің таңертеңінде бұл туралы Голощекин білген кезде, ол сұрапыл
ашуға
булықты. Тапсырма орындалмаған болып шықты. Мəйіттер тек
көмілген
, бірақ жойылмаған, сондықтан ол қаланың іргесіне келіп жеткен ақ
гвардияшылардың
қолына опоңай түсуі мүмкін. Сонда барып күкірт
қышқылы
жəне спирт үшін жүгіріс басталды.
Бұлардың
бəрі 18 шілдеде, Голощекин мəйіттерді өзінің көз алдында жоюға
бұйрық
берген кезде кəдеге асты. Тергеуші Соколовтың, генерал
Дитерихстің
, ағылшын журналисі Вильсонның пікірінше, жағдай былай
болған
. Атып өлтірілгендердің денелерін шурфтан шығарып алып, шахта
алдындағы
балшықты алаңшаға əкеліп қойды. Осы жерге бензин, қышқыл
мен
спиртті де жеткізді. Голощекин патша отбасы мүшелерінің басын
денесінен
бөліп алуды бұйырды. Тергеу барысында табылған мойынбаулар
мен
шынжырлардың үзіктерінде кесік іздері болды, бұлар кескіш
құралдардың
көмегімен адамның басын денесінен айырған кезде түскен
таңбалар
болуы əбден мүмкін. Ал тістер бəрінен де нашар жанады, алайда
барынша
мұқият іздестіру барысында киімдерден де, топырақтан да,
шахтаның
түбінен де бірдебір тіс табылмады. Тергеу комиссиясының
пікірінше
, патша мен оның отбасының бастары спирттеліп, ағаш
жəшіктерге
салынған, содан соң оларды Голощекин істелген істің
бұлтартпас
айғағы ретінде Мəскеуге жеткізген. Одан соң басты мақсатты
орындауға
— мəйіттерді жоюға кірісті. Оларды балтамен паршалап турай
бастады
. (Тергеу барысында күйген сүйектер мен кесік іздері түскен қымбат
заттар
жəне қидаланған асыл тастар табылған.) Қалғанын бензин мен
қышқыл
құйып өртеді.
Осыдан
кейін Ф.И.Голощекин 19 шілденің қою қараңғылығында жеке
салонвагонмен
Екатеринбургтен тіке Мəскеуге жүріп кетті. Ол өзімен бірге
өте
ауыр үш жəшік алып жүрді...”
Жəшіктер
тақтайдан қиюластырылып, арқанмен байланды. Қызығушылық
білдірген
жолаушыларға Голощекин: “Бұларда Путилов зауыты үшін

дайындалған
снаряд үлгілері бар”, — деп жауап берді. Ал Мəскеуде ол бұл
жəшіктерді
Кремльге — Свердловтың пəтеріне алып барды.
* * *
Ресейлік
зерттеулер, шетелдік тарихшылардың ізімен, ІІ Николайдың
өлтірілуінің
с и п а т ы н а назар аударады.
“...Əңгіме таққа үміткердің өзінің алдындағы тақ иесін ІІІ Петрдің немесе І
Павелдің
өлтірілуіндегі секілді түрде жоюы жөнінде болған жоқ. ІІ Николай
турадантура
патша ретінде атып өлтірілді, осы рəсімдік актімен
көпғасырлық
орыс тарихының өзіне тəн сипаты қорытындыланды,
сондықтан
мұны Англиядағы І Карлдың немесе Франциядағы ХVІ
Людовиктің
қазасымен ғана салыстыруға болады”, — деп жазады
И
.Р.Шафаревич.
Мұндай
көзқарасты мəртебелі атақдəрежемен қоршалған тұлғаның
мистикалық
дүниетанымы тереңдете түседі. 1981 жылдың тамызында, орыс
православиелік
жастарының СанФранцискодағы съезінде епископ
Нектарий
Сеаттлийский былай деді:
“Патша ағзам — Құдайдың жердегі Көлеңкесі, қасиетті тұлға, Қасиетті
Рухтың
айрықша берекесін сақтаушы. Құдайдың Көлеңкесі арқылы əрекет
ететін
бұл Құдайдың күші зұлымдықтың таралуын, заңсыздықтың
құпияларын
тоқтатты. Апостол Павел фессалоникийліктерге екінші
жолдауында
: “Заңсыздық құпиясы əрекет етуде, бірақ ол Тоқтатушыны
ортадан
алғанға дейін* жарыққа шықпайды”, — деп жазды. Сайтан бағы
заманнан
беріақ жұлқынып, антихристың əлемін ашу үшін зорлануда, бірақ
істей
алмайды, өйткені біздің уақытымызда Құдайдың Көлеңкесі арқылы
əлі
де əрекет етуші Құдайлық Береке оны тоқтатты жəне оған мүмкіндік
бермеді
.
Заңсыздық
құпиясына, өз əрекеттерінде еркіндікке ие болу үшін
Тоқтатушыны
ортадан алып тастау қажет болды, міне, бүкіл орыс халқының
күнəсі
үшін, Құдайдың құзырымен бұл іске асты. Сөйтіп, Тоқтатушы
ортадан
алып тасталынды жəне осы сəттен бастап, біздің бəріміз тоқтаусыз
бетімен
кетушілік пен бүкіл əлемге зұлымдықтың таралуына куə болып
отырмыз
. Жантүршігерлік ауыр қылмыс жасалынды — патша өлтірілді.
Патша
ағзам, Құдайдың Көлеңкесі, Православиелік Шіркеудің
Қамқоршысы
, Православиелік мемлекеттің басшысы өлтірілді, Тоқтатушы

өлтірілді
. Айтылғандардан еш күмəнсіз айқын болғанындай, бұл саяси кісі
өлтіру
емес, салттық қылмыс болып табылады...”
* * *
Тек
жиырмасыншы жылдардың ортасында ғана большевиктер ІІ
Николаймен
бірге оның бүкіл отбасы қаза болғанын мойындады.
Жендеттердің
арұят азабын тартқанын айғақтайтын ешқандай куəлік жоқ.
Қайдан
болсын! Өздерінің “революциялық жеңістерін” мақтан тұтып,
марапаттан
бастары айналды. 1927 жылы Юровский өзінің көмекшісі
Никулинмен
бірге “Романовтардың өлтірілуінің он жылдығын” тойлауды
ұйымдастыруға
əрекеттенді. Кісі өлтірушілер Революция мұражайына
“қымбат жəдігерліктерді — бұрынғы патша ІІ Николайды, оның отбасын
жəне
оған өмірінің ақырына дейін адал болған қызметшілерінің
қалдықтарын
, атып өлтірген қаруларды” тапсырды. Олар атып өлтіруге
қатысқандардың
естеліктері мен құжаттар жинағын басып шығаруды
ұсынды
. Алайда “ОГПУ* коллегиясының мүшесі Ф.И.Голощекин арқылы
И
.В.Сталиннің: “Ештеме басылмасын. Жəне жалпы ол туралы айтылмасын”
деген
ауызша жауабы алынды”.
Көріп
отырғанымыздай, құдіретті көсем Кобаның нұсқаулары 60 жылдан
астам
уақыт бойы кеңестік партия тарихшыларының шыншыл аузын буып
келді
.
Кеңес
өкіметі қашан өзі лас рух ретінде құрып біткенге дейін соңғы
патшаның
— халық пен сенім жолындағы қасиетті азапкердің бейнесін орыс
халқының
жадынан өшіріп тастау үшін қолынан келгеннің бəрін де істеп
бақты
.
Большевиктер
жүз жылға жуық уақыт бойы кімдердің бетіне қаракүйе
жақты
, кімдерге түкірігін шашты?
Малай
Волков тергеуші Соколовқа: “Патша отбасының сипаты туралы
айтуға
менің біліктілігім жетпейді, өйткені мен оқымаған адаммын. Мен
олар
туралы жай ғана: бұл ең қасиетті де таза отбасы болды деп айта
аламын
”, — деп мəлімдеді.
Ұлы
княжна Ольга Николаевнаның бүліншілікке ұшыраған Ипатьев үйінде
қалған
кітабынан үш парақ қағаз табылды. Біреуіндегісі — Сюлла
Прюдомның
өлеңі де, қалған екеуінде орыс тілінде оның өз қолымен

жазылған
өлеңдер болды. Міне, олар:
ҚҰДАЙ
АНАСЫНЫҢ ИКОНЫ АЛДЫНДА*
Көк
пен жердің патшайымы,
Жұбата
гөр бізді өзің.
Дұғамызға
құлақ асшы,
Үміт
жібін үзбегін.
Нəпсіге
еріп кірледік біз,
Кесел
түнегінде адастық.
Ал
... не халде Отанымыз,
Құтқаршы
оны... Сорлаттық.
Қасиетті
Русь, құтты ұямыз,
Түнерді
неге аспаның?
Саған
құтқарушыны шақырамыз,
Қолынан
келмес басқаның.
Аяушылық
ет балаларыңа,
Үмітіміз
бір өзіңде.
Алшы
бізді назарыңа,
Тастамашы
қайғышерде.
Жəне
екіншісі:
ДҰҒА
*
Шыдам
бер бізге Жасаған,
Құтырған
қапас жылдарда.
Жеңілдет
халық қайғысын,
Қысастық
сүргін құрғанда.

Қуат
бер бізге, Құдайым,
Жақынның
күнəсін кешпекке.
Азаптан
арылт лайым,
Қаталдық
бізге көрсетпе.
Ел
бүлініп, жау шапқан
Аласапыранды
күндер көп.
Алып
шық өзің тар шақтан,
Христос
Құтқарушы, жəрдем ет.
Əлемнің
жалғыз Иесі,
Дұғаңмен
бізді жебей гөр.
Жан
төзбес ауыр күндерде
Жүрекке
сезім, сенім бер.
Күш
бітір Өзің құлыңа
Көр
аузын аттап кірерде.
Пенденің
жетпес құдіреті
Жауына
жақсылық тілеуге.
Жəне
сол күні, қаза табардың қарсаңында, ұлы княжна Ольга
Николаевнаның
қолымен жазылған тағы бір жазу: “Əкем өзіне адалдығын
сақтап
қалғандардың бəріне жəне олардың ықпалы жүретіндердің бəріне өзі
үшін
кек қайтармауды жəне қазіргі кезде өмірде болып жатқан сұмдықтар
əлі
де күш ала түсетінін, бірақ зұлымдықты зұлымдық емес, тек махаббат
қана
жеңетінін еске сақтауларын жеткізуімізді өтінді”*.

* * *
...1930 жылдың маусымында Алматыда Голощекин Жетінші
Бүкілқазақстандық
конференцияда өлкелік комитеттің (крайком) есепті
баяндамасын
жасады. Осы қарсаңда ұжымдастырудың алғашқы толқыны
бүкіл
Қазақстан бойынша халық көтерілістерінің тууына алып келген
болатын
, ал бірінші хатшы мұны “жаппай сипат алған антисоветтік қарсы
əрекеттер
” деп атады:
“Көрініп тұрғанындай... олардың басында жартылай феодалдар, ишандар
мен
дінбасылар болды, — деді ол. — Олардың ауылды алдауға түсірген
арандатушылығы
сонда — олар: “Кеңес өкіметін ағылшындар, поляктар мен
қытайлар
құлатты; қазірдің өзінде үкімет басында ІІ Николайдың ұлы екі
көмекшісі
Керенский жəне Троцкиймен бірге отыр деп соқты” ...
Стенограммада
көрсетілгеніндей, залда күлкілер естілген.
Басқа
— басқа, ал баяндамашы патша ұлының қандай тағдырға тап
болғанын
білмейді емес.
Ал
конференция делегаттары ше? Олар патшаны жəне оның отбасын
өлтіруді
ұйымдастырушылардың ең бастыларының бірі дəл осы
Голощекиннің
өзі екенін білетін бе еді?
Жақында
мен бұл туралы сол кезде залда болғандардың бірі, қазақ
жазушысы
Ғалым Хакімұлы Ахметовтен сұрадым.
— Қалайша білмеске, білдік... Ол Қазақстанда алғаш пайда болған кездің
өзіндеақ
білгенбіз...
IV
Сол
қарсаңда Қазақстан азамат соғысының жəне 1921—1922 жылдардағы
аштықтың
ауыр зардаптары түсірген жарақатынан аздап айыға бастаған
болатын
. Астықтың жалпы түсімі 1925 жылы 92 миллион пұтқа жетіп,
соғысқа
дейінгі деңгейге жақындады, ауыр жылдарда тоқыраған мал
шаруашылығы
қайтадан жолға қойылды: малдың жалпы саны 26 миллион
басқа
жетіп, 1922 жылдағыдан екі есе асты, алайда соғысқа дейінгі санына
əлі
жетпеген еді. Тауар айналымы 1923 жылғымен салыстырғанда төрт
еседен
аса артты, Қазақстан шет елдермен белсенді сауда байланысына
түсті
. Ауыл шаруашылығында кооперативтік қозғалыс дамыды, 1925

жылдың
1 қазанына қарай 320 мың адамды қамтыған əртүрлі 2811
кооператив
жұмыс істеді; мыңнан аса қазақ кооперативтерінде 62546 адам
жұмыс
істеді. Қысқасы, азамат соғысынан титықтаған қыр өлкесі елінің
өмірі
(1918 жылы 1,2 миллион адам, 1922 жылы 2 миллион адам ашықты,
соның
салдарынан, миллионнан астам адам аштық пен аурудан қырылды,
мыңдаған
балалар қараусыз қалды) біртіндеп оңала бастады. Өлкелік партия
комитеті
1925 жылы “Абсолюттік цифрлар жəне пайыздық қатынастар
бойынша
кедей шаруашылықтар санының азаюы мен орташалардың көбеюі
байқалады
” деп көрсетті. 1925 жылдың 1 желтоқсанында Қызылорданың
Іскерлік
клубында Бесінші Бүкілқазақстандық конференция ашылды.
Делегаттар
Мəскеуден келген Бақылау Комиссиясы Орталығының мүшесі
ж
. Петерске сəлем берісті. Ол: “... іс жүзінде, ж. Лениннің: “Біздің елімізде
əрбір
аспаз əйелге дейін мемлекетті басқаруды үйренуі тиіс” деп көрсеткен
мезгілі
туды. Бұл əзіл емес”, — деп мəлімдеді. Одан кейін Өлкелік
комитеттің
бірінші хатшысы сөйледі.
Бұл
— Голощекиннің Қазақстандағы алғашқы ұзақ əрі оның бұдан былайғы
саясатының
негіздері жалпы тұрғыдан белгіленген, өзіне тəн “тақ иесі сөзі”,
міне
, сондықтан да ол айрықша назар аударуға тұрарлық.
Қазақ
жеріне аяғы тигеніне екі жарым ай өтпей жатыпақ, Голощекин:
“...ауылда, шын мəнінде, Кеңес өкіметі жоқ, тек байлар үстемдігі, рулар
үстемдігі
ғана бар” деген қорытынды шығарды. Ең таңғаларлығы —
Филипп
Исаевич өзінің кабинетінен аттап шыққан жоқ, бірдебір ауылды
көрген
жоқ, ол бұдан кейін де өзінің жақын серіктерінің бірі Ораз Исаев кеш
те
болса куəлік еткеніндей, əдеттегі қазақ ауылында ешқашан болған емес.
Жоғарыда
айтқандарын өзі үшін еш күмəн тудырмайтын жағдайларды
дəлелдеу
үшін Голощекин сенімді тəсілге жүгінді. Ол конференция
делегаттарына
бұдан бір жыл бұрын партияның Орталық Комитеті
Қазақстан
большевиктеріне жолдаған хатты оқыды:
“Қырғыз* ұйымы... жұмысты қиындататын ерекше жағдайда болды.
Аумағының
кеңдігі, сирек қоныстануы, хабарошар алысу, көлік қатынасына
қажет
қолайлы құралдардың болмауы, ауыл шаруашылығының артта
қалуы
... тұрғындардың дерліктей толық сауатсыздығы т.б., осылардың
барлығы
социалистік құрылыс ісінде үлкен қиындықтар тудырды...
Енді
, қырғыз жерінің біртұтас республикаға бірігуіне байланысты...
қиындықтар
... көбейе түсуде...

ОК
, Қырғыз республикасында Кеңестер ерекше ауыр жағдайда екенін жəне
іс
жүзінде ауылдарда Кеңестердің жоқтығын ескеріп, ауылдар мен
қыстақтарда
Кеңес өкіметін шындап орнату үшін барлық шараларды
қабылдау
қажет деп санайды...”
— Одан бері бір жыл өтті, бұл хат күшінде ме? — деді баяндамашы залға
қарап
.
— Күшінде! — деп үн қосты əлдекімнің даусы.
Осы
жеткілікті болды: беделді пікірдің күші жұмысқа кірісіп кетті.
Қазаннан
кейін сегіз жыл өткен кезде, кенеттен ауылда Кеңес өкіметінің жоқ
екендігі
анықталды.
Осылайша
Голощекин қазақстандық коммунистердің сегіз жылдық
жұмысын
жоққа шығарып қана қойған жоқ, шетін шаралардың қажеттілігі
жөніндегі
айтқандарына “теориялық астар” да төседі.
Не
істеу керек, қайтадан революция жасау қажет пе? — Қажет деп санайды
баяндамашы
. Алдымен ол байсалды мəнерде өлкелік комитеттің жұмысын,
жəне
əрине, бірінші кезекте өзінің жұмысын “қазақ жерін біріктіру” ретінде
анықтады
. Өзінің тұлғасын климаттық жəне тұрмыстық қиындықтардан
романтикалық
леппен жоғары қоя отырып, ол артық та емес, кем де емес,
нақ
сол революцияның өзі туралы сөз қозғады:
“Мен “астана — Қызылорда” деп айтқан кезімде, байқаймын, өте көп
адамдарда
, сөзсіз, күлкіге ұқсас бір сезім пайда болады. Егер сіздер осы
кезде
келмей, бұдан екі ай бұрын келген болсаңыздар, онда бұл жай ғана
күлкі
емес, құм мен шаңның ащы күлкісі болған болар еді. Егер сіздер көз
салсаңыздар
, онда толып жатқан жетіспеушіліктер мен кемшіліктерге тап
боласыздар
; бірақ, жолдастар, кімдер қашан ақ биялаймен революция
жасады
(ерекшелеген автор. — В.М.)? Кімдер, қандай тап құрбандықтарға
бармастан
революция жасай алуы мүмкін?..”
Кеңес
өкіметінің тоғызыншы жылында қандай революция туралы сөз болып
отыр
? Бейбіт өмірге əреңəрең қолы жеткен халықтың қандай
құрбандықтарға
баруы тиіс? Бұл туралы əзірше ештеме ашық айтылмайды,
алайда
ишара жасалды, бағыт берілді.
“... Егер бізге мəдениетті, абаттандырылған үлкен қалада тұру бақыты
бұйырған
болса, өте жақсы болар еді, бұл ғажап болған болар еді, бірақ

біздің
кереметіміз бен тəуекелшілдігіміз сонда, — деп жалғастырады
баяндамашы
, — біз, атап айтқанда, дəл осы Қызылордада, қалың қазақтың
ортасында
астана салуға шешім қабылдап, жұмыс істейміз”.
Ауылға
“көшпенділіктің ең байырғы түрін” жəне “тауар айырбасының ең
артта
қалған түрлерін” таңа отырып, Голощекин “ауылдарды кеңестендіру”
ұранын
алға тартты. Оның түсінігінде, бұл — “артта қалған қазақ ұлтын
ұйымдастырудың
біртұтас формасы” болды. Өлкелік комитеттің есебінде
осылай
айтылды. “Советская степь” газетінде басылған баяндамада ұран
барынша
толық күйінде берілген: “Қазақстанда Кеңес өкіметі жоқ деп айту
дұрыс
емес. Мұнда кеңес өкіметі бар, бірақ егер
Қазақстанды
кеңестендіру мəселесін бұқараны ұйымдастыру ретінде
қазір
болып жатқан жағдайлардың, егер қажет болса, ұлттық өзінөзі
анықтау
формаларының, мəдениағартушылық жағынан өсу формаларының,
экономикалық
еркіндікке жету формаларының, қанаудан азат етілу
формаларының
мəселесі ретінде кеңінен алып қарайтын болсақ, онда біз
өзімізде
елеулі кемшіліктер бар деп айтуға тиіспіз”.
Голощекин
өзінің байлар үстемдігі туралы тұжырымын негіздеуге көп
бөгелген
жоқ, оған “ауыл шындығын күмəнсіз білетін бір жауапты
қызметкерқазақтың
” пікірі жеткілікті болды. Ол, сірə, төменгі кеңестік
аппарат
рулық қанау органына айналды жəне шаруашылық мекемелерінде
де
осы жағдай орын алуда деп куəлік еткен болса керекті. Бір қарағанда,
оғаштық
көзге ұрып тұрғандай болып көрінеді: Кеңес өкіметі Қазақстанда
бар
, бірақ ол əрі жоқ та, міне, сондықтан да республиканы “кеңестендіру”
керек
. Алайда Голощекин өз тұжырымдарының қарамақайшылығын тіпті де
сезінер
емес, ол үшін аса зор аумақта — шашырап жатқан республикада іс
жүзінде
Қазанның ықпалы жоқ екені күмəнсіз. Ол өзін мұнда, Қазақстанда,
революция
жасауға, былайша айтқанда, кіші Қазанды жүзеге асыруға келген
мессия
, көсем ретінде анық та айқын сезінеді.
Көп
ұзамайақ, оның қолынан жергілікті орындаушылар жұлып əкеткен
идеясы
қазақтың ұшықиырсыз кең даласын кезген құйынға ұқсап, барған
сайын
күш ала екпіндеп, жолындағысының бəрін жапыра таптап,
сыпырыпсиыра
жайпап, құтыра ұйытқыған көзсіз қара құйынға айналып
жүре
берді.
Голощекин
“жікшілдермен” де тез “есеп айырысты”: “Біздің партиямыздың
ішінде
ұлтшыл жікшілдік бар ма? Бар. Бірінші жікшілдік — ең зиянды ұлы

орысшылдық
— шовинизм. Мен мұны кейбір губкомдардың баяндамалары
бойынша
айтып тұрмын... Басқа жік қазақтарда — Алашорданың
ықпалындағы
бұл ұлтшылдық жік те өте күшті...
Екеуі
де кінəлі сияқты болып көрінеді, бірақ объективті жауап басқаны
айтады
: ең алдымен, еуропалық коммунистер кінəлі, өйткені оларға деген
сенімсіздіктің
тарихи себептері бар, олардың міндеті — осы жағын шешу,
сенімге
қол жеткізу...” “Қазақ ұлтшылдары жігінің” көсемдерін ашып
айтпағаны
секілді, ең зиянды жіктің басшыларын да баяндамашы атаған
жоқ
. Оның есесіне, бүкіл қызметін топшылдық күреске арнады
делінетіндердің
атын атап, түсін түстеу арқылы алдыңғылардың кім екеніне
емеурін
жасады. Таңғаларлық сəйкестік бойынша, барлық көрнекті қазақ
коммунистері
О.Жандосов, Н.Нұрмақов, С.Сəдуақасов, С.Қожанов,
С
.Меңдешев, Т.Рысқұлов, Н.Төреқұловтар түгелімен “күнəһарлар” болып
шықты
. Жəне бұл үшін де оған ешқандай дəлел келтіру қажет болған жоқ,
тағы
да сол бір ғана атыжөнсіз куəлік жеткілікті болды.
Көп
өтпейақ, топшылдықтың дерліктей барлық “көсемдерін” Филипп
Исаевич
жергілікті ұлтшылдық үшін айыптады. Алайда оның мақсаты
қауіпті
бəсекелестерден құтылу екені бірден белгілі болғанды. Ал бұл үшін
ықпалды
“ұлтшылдардың” мойнына саяси қарғыбау ілуден артық құрал
табылмады
. Оның басқа бəсекелестері болған жоқ, сондықтан кейінгі
жылдарда
оның сөздерінде, айталық, ұлыдержавалық шовинизм
“көсемдерінің” бірдебірінің аты аталған жоқ.
Голощекиннің
алғашқы жауларын əйгілегендегі асығыстығы оның өзінің
қызмет
бабындағы басқалардан артықшылығын, жоғарының құдіретті
қолдауын
бірден пайдаланып қалғысы келгенін көрсетеді. Ол
қарсыластарының
, атап айтқанда, өз пікірі барлардың бəрінің де сағын
сындырып
, өз еркіне бағындырғысы келді. Ол өзінің əмірін
тыңдамаушылықтың
кез келгенінің жолын кесуге бел байлады. Біреулердің
сөзіне
құлақ асып, əлдекімнің пікірімен санасқысы келмеді. Оған
орындаушылар
қажет болды: құлақкесті құлдар, жарамсақ орындаушылар.
Сірə
, Голощекин халықтың рухани көсемдерін — қазақ зиялыларын
жазалауды
сол кездің өзіндеақ ойлап қойған болса керек. Алғашқыда ол баға
беруде
мейлінше сақ болды, ешкімнің атыжөнін атамады, тіпті өз
пайымдауларында
риясыз турашылдық пен объективтілік көрсеткен адамға
ұқсауға
тырысты:

“...Мұнда... біз екі жікті көріп отырмыз. Бір жік (кім екені түсініксіз. — В.М.)
бұл
интеллигенцияның ұлтшылдыққа бейімділігі үшін оған жалпы қарсы
шығады
... мұнда солшыл балалық... Егер біз қазақ интеллигенциясына
қарсы
ешбір талдаутергеусіз сөйлейтін болсақ жəне оны бұрынғы, қазіргі
күнəлары
үшін үнемі түрткілей берсек, олардың кемшіліктерін түзетіп, өз
ісімізге
тартпайтын болсақ, онда Қазақ интеллигенциясына қарсы жүре
отырып
, біз сол əрекетіміз арқылы орыс интеллигенциясына жақындай
түсетін
боламыз, яғни бір есіктен шығып, екіншісіне кіреміз жəне
ұлыорысшылдық
шовинизмнің егінін суарамыз. Қазинтеллигенцияны
(қазақ интеллигенциясын — ауд.) бірыңғай терістеу, жаппай аһылапүһілеу
дұрыс
емес, алайда басқа жаққа қисаю да — бұл интеллигенциямен
тұтастай
бірігіп кетіп, коммунистер мен партияда жоқтардың аражігін
жойып
жіберу де, алашордалық интеллигенцияның ықпалы идеологиялық
жағынан
коммунистерден асып түсуіне жол беру де дұрыс емес...”
Осы
бір тұрпайы саясатшылдықтың жарлықтарымен баттастыра бұлғап,
келсінкелмесін
бейберекет айтылған нұсқаулар арқылы дəлелдеуге
тырысқан
теріс пікірде бəрінен де бұрын интеллигенцияны жоюға, яғни оны
қандай
да бір орташа деңгейге келтіруге, кез келген өзіндік ерекшеліктерден
айыруға
, айырмашылықтарды болдырмауға негізделген дөрекі де ожар
нұсқаудың
масайраған үстемдігі көзге ұрып тұрады. Барлығын бір қалыпқа
түсіру
тілегінің барша қисынсыздығынан рухани қасап операциясының
айбалтасы
ең жоғарғылардың басын шабуға төніп келе жатқаны белгілі
болды
.
Ол
конференция делегаттарына идеологиялық ықпал мен басшылық
мəселесі
бар жерде қазақ зиялыларынан бір шақырым аулақ жүру керек
екенін
ескертеді. Сөйтіп, олар кез келген боларболмас мəнді мəдени жəне
қоғамдық
қызметтен аластатылуы тиіс, оларға тек техникалық жəне
шаруашылық
жұмыстарында ғана орын қалмақ. Əзірше Филипп Исаевич
жалпылама
сөйлейді, əзірше ол нақты жауларын саусақпен шұқып
көрсетпейді
. Мұны ол алдағы уақытта істеуге тиіс.
Міне
, алда тұрған күрестің бағдарын белгілей келіп, ол баяндамасын
көтеріңкі
ұранмен аяқтайды.
— Кəне, ОКнің айналасына топтасайық жəне еңбекші бұқараны, дербес
жағдайда
қазақ ұлтының еңбекші бұқарасын азат етудің ұлы міндетін
жүзеге
асырайық.

Ду
қол шапалақтау...

V
“Азат ету” бірден басталып кетті жəне “еңбекші бұқараның” өздерін кімнен
жəне
неден азат етуге шешім қабылданғанын, сондайақ өздерінің бұл
бостандыққа
қаншалықты мұқтаж екендіктерін түсіне қойғандары екіталай
болғанына
қарамастан, тоқтаусыз күш жинап, ілгері жылжыды.
...Ал жергілікті газеттер қалай əзілдеуге болатынын əлі толық жаттап
үлгермеген
еді, сондықтан олар “Бұзақылық жарасы күйдірілуі тиіс” немесе
“Көбірек қаталдық, азырақ қайырымдылық” түріндегі қабағы қатқан
тақырыптармен
қатар, атыжөні көрсетілмеген бастықтарды əшкерелейтін
төмендегідей
бағандарға өз бетінен орын ұсынуға жол берді:
“ЖҰМЫСШЫ ӨМІРІ
Аттың
хаты
... Күндіз де, түнде де жоқ тыным —
Əрі
де, бері де қуады...
Ал
айтшы, мұндайды кім көрген?
Жоқ
па əлде бейнеттің сұрауы?!
...Қожаңдап бағады көшір де,
Маңдайға
жазғандай бұл бір күй:
Түнім
де азаппен өтуде,
Ал
артық жұмыс па? Нинини.
Жазамын
сондықтан газетке
Ол
үшін жəне өзім үшін де.
Жолдаймын
атсəлем. Кінə етпе,
Игогого
.
Ат
тілінен газет тіліне аударған НИКОЛА”. Қызылорданың мемлекеттік
театрында
А.В.Луначарскийдің жаңа “У” (“Яд”) пьесасынан кейін, ілешала

цыган
хорының қатысуымен В.Е.Черноблердің қойылымында Н.Лернердің
тарихи
пьесасы “Орыс əйел билеушісі” (“Правительница руси”) жүрді.
Оқырмандардың
қуанышына орай, ауылселолық жұмысшы тілшілердің
қатары
көбейді жəне енді №14партиялық тілшілермен бірге Шплинт,
Молот
, Янус, Нетрэль, Красный, №1093, Зуда, Паровоз, Днестровский,
Трактор
жəне Хмурый хабарошар жазып тұрды. Бірінші бағандар “Қазақ
əйелі
əлі күң” деген тақырыппен шықты жəне барлық азаматтарды
“Қалыңмалды жою күнін” өткізудің дайындығына шақырды. Сонымен бір
қатарда
Шығыстың құлдықтағы əйелдерінің Дубкова есімді күңдіктен азат
серігі
газетке арнап, сол күннің көкейкесті күлдіргі өлеңін (частушка)
шығарды
:
“Құдайды пешке лақтырып,
Кітапқа
төндім, міне, енді.
Мектепке
дедек қақтырып,
Жігітімді
жібердім.
Клуб
— қоңыз ол тұрған
От
шаша бір жарқырар.
Қорықпаймын
попыңнан
Шайтанменен
қорқытар.
Барып
оқу үйіне,
Газет
қарап отырдым.
Одан
кулак туралы
Жаман
хабар оқыдым.
Ей
, кедейшаруалар,
Үңіл
кітап, қағазға.
Барлық
кулак түседі
Кеңестік
шаштаразға”.

Сол
күндердегі “Советская степь” газетінің беттеріне үңілгенде, Қызылорда
қаласы
, тіпті бүкіл əлем қайнаған оқиғаға толы екенін көруге болады:
“Ташкент” серіктестігінің орысазиаттық асханасы келушілерді “ащы
ішімдіктермен
” еліктірді; Жетісуға шегірткелер қауіп төндіруде; егде əйел
Муссолиниді
тұмсығынан ұрып, алтыатарындағы оқты алып тастады;
Ленинградтық
“Гигиена” бірлестігі “ең жақсы берік резинадан” жасалған
бесінші
өлшемді мүшеқаптарды жарнамалады; шариғат тұтқыны 8 наурызға
“Паранжыны комсомол қыздың қызыл орамал шыты ауыстырсын!” деген
ұран
көтеріп келді жəне Қазақстан астанасы тұрғындарының бірі өзінің
“Көктемгі өксік” деп аталған хабарламасында “...көше кезген иттер
көрсетілмеген
орындарда өліп жатыр. Олардың денелері көрінген жерде
жиналмай
шашылып қалуда” дегенді баяндай отырып, “Үндемей қала
алмаймын
!” деп, ашумен толстойша айқай салды. (Арада тағы бір алтыжеті
жыл
өткен кезде, жаңа астана Алматыны қоса алғандағы басқа да
қалалардың
көшелеріндегі секілді Қызылорданың да дəл сол көшелерінде,
бақытсыздыққа
қарай, “көрсетілмеген орындарда” өлген адам мəйіттері
шашылып
жататын болады, бірақ бұл туралы газеттен бір жол да
табылмайды
, бəлкім, мұндай хабарламаны ешкім жазбаған да шығар жəне
олар
бұл арқылы өзі үшін “Үндемей қала аламын” деп, толстойша емес
жаңалық
ашқан болуы да мүмкін.) Бұл екі арада өсекжаланың көзге əрең
шалынатын
ұсақ шаңының жеңіл бұлты ауылға қарай жақындап келе
жатты
...
1926 жылдың 20 қаңтарында республикалық газеттер “Отырықтанушы
қазақ
шаруашылықтарына көмек” деген бас мақала басты. Қазақтарды
дерліктей
барлық өзен жағалауларындағы шұрайлы шабындықтарынан,
таңдаулы
қыстаулары мен жайлауларынан айырған даланы отарлау
саясатын
мансұқтай отырып, автор жуықта ғана болып өткен партия
конференциясының
қорытындысын қайталайды: қазақтың мал
шаруашылығы
апатты жағдайда, бұл дағдарыстан шығу мүмкін емес. Бұған
қарағанда
, көшпенділерге олардан алынып қойылған жерлерін қайтарып
беріп
, сол арқылы мал шаруашылығындағы (кейіннен тез қалпына
келтірілген
Столыпин реформасындағыға қарағанда əскери коммунизм мен
Азамат
соғысы кезінде зардабы əлдеқайда ауыр болған) қиындықтарды
түзету
керек секілденеді, алайда басшылықтың пікірі бойынша, қауіп
басқада
: “Конференция отырықшыландыру үдерісін бөгелместен жедел

бастауды
ұсынады!”
Ғасырлар
бойы көшіп жүрген адамдарға бір демде өмір салтын өзгертіп,
отырықшылыққа
көшу керек.
Қазақтарды
егін шаруашылығына тарту үшін РСФСР Халком кеңесі
көшпенді
жəне жартылай көшпенді шаруашылықтарды бес жылға дейін бір
реткі
ауылшаруашылық салығынан босатты.
“Бұл заңдық акт туралы ертең бүкіл дала — əрбір қыстақ, əрбір көшіп
жүрген
ауыл білетін болады” деп айғайға басты газеттер.
“Қазақ халқы отырықшылық жағдайға көшуі тиіс жəне көшеді дегенді кім
ойлап
тапты жəне қандай негізге сүйеніп? — деп жазды Тұрар Рысқұлов 19
сəуірде
сол газетте. — Дамудың бұл бағыты болмайды емес, бірақ ол алыс
болашақта
аяқталады, ал қазіргі табиғи жағдай мен дамудың мүмкіндігі
басқаша
сөйлейді. Малшылықтан (барша қазақ атаулы түгелімен
малшылықпен
шұғылданады деп ойлап) егіншілікке өту туралы жалпылама
айту
— бұл дегеніңіз қазіргі қазақтың жағдайын мүлде білмейтіндігін
көрсету
болып табылады”.
Филипп
Исаевич Голощекинді мұндай көзқарас қанағаттандырмады — бұл
оның
түсінігінен тысқары жайт еді. Көп ұзамай ол “қыңырларға” қарсы
ашық
соғыс жариялады. Ол кезде Т.Рысқұлов Мəскеуде, РСФСР Халком
кеңесі
төрағасының орынбасары болып істейтіндіктен, ал екінші ірі
қарсылас
С.Қожанов “ұлтшылжікшіл” ретінде бұған дейінақ
“талқандалғандықтан”, басты соққы шамамен осындай көзқарастағы
адамға
, Смағұл Сəдуақасовқа* тиісті болды. Қазақ өлкелік комитетінің 1926
жылғы
қараша айының соңында өткен ІІІ пленумында Голощекин былай
деді
:
“Біздің, Сəдуақасов жолдаспен, атап айтқанда, Октябрь мəселесінде арамыз
ажырайды
. Мен біздің ауылға кіші Октябрь керек деп тұжырымдаймын, ал
Сіз
қандай да болсын Октябрьге қарсысыз. Сонда қалай, əлде біздің қазіргі
кезде
жүргізіп отырған жер реформамыз Октябрь емес пе?”
“Мен жер реформасына қарсы болдым ба?” — деп сөзге араласты
С
.Сəдуақасов. Голощекин бұған көңіл аударған жоқ, ол іс жүзінде біреуге
жауап
беруге əдеттенбеген жəне біреудің өзін ойынан жаңылдыруына жол
бермейтін
.

“Ауылдағы экономикалық жағдайды өзгерту керек, — деп тұжырды ол. —
Біз
мынадай көзқарастың жағындамыз: қазірдің өзінде бар, туып келе
жатқан
, даму үстіндегі таптық қарымқатынастарды жоюдың қажеті жоқ,
қайта
байларға қарсы таптық күресте кедейлерге көмек көрсету керек, егер
бұл
азамат соғысы болса, біз соның жағындамыз”.
Басқа
— басқа, ал азамат соғысы Голощекинге ұнады, бұған күмəнданбауға
болады
. Онда сөз жарысын өрістетудің қажеті жоқ болды, онда бə рін
“жолдас маузер” шешті. Филипп Исаевич кеңес тарихшыларының көз
алдында
ірі əскери қызметкер ретінде қалды. Жəне шынымен де оның
еңбегі
бар: Екатеринбургте ол “жұмысшылар отрядтарын іріктеді” жəне
оларды
атаман Дутовтың ақ отрядтарына қарсы бағыттады, кейінірек
партизан
қозғалысына басшылық етті. Рас, Филипп Исаевичтің өзінің
ұрыстарға
тікелей қатысуына тура келген жоқ, ұйымдастыру жұмыстары
өте
көп болды. Осы олқылықты анық сезінгендейақ, ол 1920 жылы ОКге:
“Мен өзіме жауапты қызмет ұсынылмауын, менің қатардағы қызыл əскер
ретінде
майданға баруыма мүмкіндік берілуін сұрадым” деп жазды.
Оның
үстіне, азамат соғысы аяқталуға таяу қалған жəне 44 жастағы
ұйымдастырушыға
, амал нешік (қап, əттегенай!), мұндай мүмкіндік бермей,
кезекті
жауапты қызмет ұсынды. Осылайша ұрысқа қатысуға тура келмеді...
Сөйтіп
, өлкелік комитеттің бірінші хатшысы қажет болған жағдайда
байларға
қарсы тап күресін азамат соғысына айналдыруға кетəрі болған
жоқ
. Пікірталасын шегіне жеткенше шиеленістіре отырып, ақыр аяғында, ол
1926 жылдың мамыр айындағы өлкелік комитеттің ІІ пленумында шаруалар
мəселесіндегі
“ұран азамат соғысы емес, азаматтық бейбітшілік болуы тиіс”
деп
айтқан жəне “мұнсыз біз өз шаруашылығымызды күйретеміз” деп
ескерткен
С.Сəдуақасовқа осылайша жауап берді.
* * *
Бесінші
конференциядаақ Смағұл Сəдуақасовты, ағарту халкомын
“ұлтшылжікшіл” деп айыптады. Ал бұдан кейін партиялық сынның
соққылары
, атап айтқанда, дəл осы қайраткердің төбесіне жаудырылды.
“Сəдуақасовшылдық” термині газет беттерінен бес жыл бойы түскен жоқ,
тіпті
одан кейін Сəдуақасов Қазақстаннан кетуге мəжбүр болып, Мəскеуде
өлгенге
дейін де оның есімін қаралау тоқтатылмады.
...Енді біздің тарихымыз кеңестік тарихшылардың өңін өзгерткен жалған

боямаларынан
арылып, барлық шындығымен жəне толық түрде алдымызда
ашылған
кезде мемлекеттің өзі тұтатып, өршіткен шаруаларға қарсы көп
жылдық
азамат соғысы əкелген қасіретқайғылар айдай анық болып көзге
көрінеді
. Көптеген деректердің көрсеткеніндей, 1918—1921 жылдардағы
əскери
қимылдарға қарағанда, əскери коммунизм тəжірибесінің
ауылселолардағы
шаруашылықты талқандап, елде бұрынсоңды көз
көрмеген
аштық тудырған лаңы əлдеқайда асып түсті. 1918 жылдың
маусымында
Ресейде кедейлер комитеті (комбедтер) құрылып, соның
сойылымен
бай шаруалардан 50 миллион гектар жер, яғни сол кездегі ауыл
шаруашылығына
жарамды алқаптың шамамен үштен бір бөлігі тартып
алынды
.
Іс
жүзінде сол кездеақ ең алғашқы лениндік ұжымдастыру уақытында
(жиырмасыншыотызыншы жылдар шегінде емес), “кулак шаруашылығы”
деп
аталатын материалдық негіз талқандалды жəне кулактық (байшылдық
— ауд.) “жойылды”. Тұрақты əскери бөлімдер шаруалар көтерілістерін
басыпжаншып
, бар күшін салып шайқасты. Көтерілісші шаруалар
қозғалысының
кең өріс алғаны сонша, Тамбов губерниясында
тұрғындардың
үштен бірі дерліктей Антоновтың армиясына барып
қосылып
, жақсы қаруланған 18 полк құрады. Тухачевскийдің əскері қанды
ұрыс
жүргізе отырып, олардың қарсылығын үлкен қиындықпен басты.
“1922 жылғы Ресей — бұл 1972 жылғы Бангладеш”, — деп жазды 1975 жылы
француз
тарихшысы Ж.Элленштейн. 1921—1922 жылдары аштықтан 25
миллион
адам күйзеліске ұшырады. Адамдар емен жаңғағын, шөп пен ағаш
тамырларын
, өлексені жеді, қатыгездік пен рақымсыздық, адамжегіштік
жағдайлары
да аз болған жоқ. Кеңестер елінің ақылесінен айырылған
миллиондаған
аш азаматтары жол жағалап, ел кезіп кетті. Əртүрлі деректер
бойынша
, елде аштықтан 5тен 8 миллионға дейін адам өлген. Қайыршылық
пен
ашқұрсақтықтан сүзек жəне тырысқақ жұқпалы аурулары таралды. 1917
жылдан
1922 жылға дейін сүзекпен аурудың 22 миллион жағдайы тіркелген,
2 миллион адам өмірмен қоштасқан. Бірінші дүниежүзілік соғыста қаза
тапқан
ресейліктер саны 2,5 миллион адам болды, азамат соғысы жылдары 1
миллион
, əртүрлі жұқпалы аурулардан 3 миллион адам өлген. 1918 — 1922
жылдары
ел тұрғындары, жуық мəліметтер бойынша, 15 миллионнан артық
адамға
кеміді. Егер бұдан революциядан кейін Ресейден кетіп қалған 2
миллион
адамды шығарып тастасақ, онда қалған 13 миллион адам
аштықтың
, аурудың жəне өздерінің бауырларынан (сонымен бірге, бəлкім,

жүз
мыңдаған “интернационалистердің” əлдебіреулерінен немесе өздеріне
бағынышты
елді жазалау үшін большевиктер пайдаланған бүкіл
дүниежүзінің
қашқанпысқандары мен қағылғансоғылғандарынан) алған
оқтың
құрбандары болып шығады.
“Ұлтшылжікшіл” Смағұл Сəдуақасовтың 1925 жылы қазақ ауылындағы
азаматтық
бейбітшілікті жақтап сөйлегені соншалықты таңғаларлық па еді?
Бəлкім
, оған крестьяндық Ресейге əскери коммунизм саясаты азамат
соғысымен
бірге не бергені апайқын белгілі болған болар. Басқасын былай
қойғанда
, оның осы жылдары Түркістанда жəне республиканың солтүстігі
мен
батысында қырғынға ұшыраған миллионнан астам қазақтарды есінде
жақсы
сақтағаны сөзсіз... Бұл кезде Голощекин бейне бір революцияны
түсінбеген
жəне кедейлер комитеттерінің қайырымдылық істерін сезінбеген
көшпенділер
Қазан төңкерісі ауылды қамтыды деп айтуға ешқандай да
құқықты
емес деп тұжырымдады.
Смағұл
Сəдуақасов қазақ ауылдары, негізінен, орташалар деп санады жəне
кеңінен
алғанда, бүкіл қазақ халқы туралы айта отырып, ең алдымен
орташалар
үшін алаңдады. (Оныкі дұрыс болып шықты: 1925 жылғы
РСФСР
Халком кеңесі арнаулы комиссиясының есептеуі бойынша, селолық
жерлерде
64,7 пайыз орташалар, 24 пайыз кедейлер жəне 6,9 пайыз кулактар
бары
анықталды. Қазақстанға қатысты мəліметтердің бұл мəліметтерден
көп
алшақ бола қоюы екіталай.)
Бірақ
, егер, шынында да С.Сəдуақасов байларды экспроприациядан*
қорғаған
болса, онда тұрған не бар? Бұл мəселеге біз кейінірек көңіл
аударамыз
, ал əзірше сол кездің саяси тартысталастары туралы əңгімемізді
жалғастырайық
.
Голощекиннің
Сəдуақасовпен пікірталасы қызған өлкелік комитеттің
Үшінші
пленумында, ауылдың негізі батырақтар мен кедейлер деп санаған
баяндамашы
— Қазақ халком кеңесінің төрағасы Н.Нұрмақов шамамен
Сəдуақасовтың
пайымдауларындағыдай пікір айтты:
“Кейбір жолдастардың ойынша... ауылдағы жағдай өте ауыр немесе одан
шығудың
тек бір ғана жолы бар: ... байлар шаруашылығын
экспроприациялау
керек. Ал мен, жолдастар, басқаша ойлаймын:
Қазақстанда
Совет өкіметі орнағанына он жылдан асып отырған кезде,
қолымызда
пролетарлық мемлекеттің барлық басқару құралдары тұрғанда,
біздің
Октябрь революциясының алғашқы күндеріндегі өкімет билігі үшін

күрес
кезеңінде партиямыз қолдануға мəжбүр болған əдістəсілдерге
жүгінбейақ
, ауыл байларына басқа жолдармен ықпал етуге жеткілікті
күшіміз
бар”.
Нұрмақов
салық саясаты арқылы кооперацияны дамыту жəне басқа
тəсілдерді
қолданып байдың күшін əлсіретуді ұсынды, алайда қолдау
таппады
.
Семейлік
делегат Мусин “байлар құрылысын талқандауды” ұсынды.
Қайыпназаров
Голощекиннің бұдан бір жыл бұрынғы ауылда Кеңес өкіметі
жоқ
деген ойын қайталады; Жандосов кешіктірместен дереу
экспроприацияны
бастауды талап етті. Əйтсе де бұл талап көптеген
қарсылықтар
тудырды. Мұндай асыра сілтеу шаралары “толықтай
анархизмге
” алып баруы мүмкін, онсыз да көптеген губернияларда
“феодалдар” қалған жоқ десті.
“Жандосовтың “ауыл кедейлері байларды өлердей жек көреді” деген пікірі
де
дұрыс емес, — деді Тоғжанов. — Бұл олай емес. Егер жағдай осындай
болған
болса, онда бізге жергілікті жерлерде партиялықсоветтік органдарды
ұйымдастыру
мұншалықты қиындық тудырмаған болар еді.
Ақыр
аяғында, бізде, қазақ жолдастардың арасында, Октябрь революциясы
ауылға
келген жоқ, ауыл революцияға дейінгі күйінде қалды деген кеңінен
таралған
бір пікір бар. Бұл, меніңше, теориялық тұрғыдан да, практикалық
жағынан
да дұрыс емес”.
Голощекин
пікір таластырушылар арасында орталық позицияны иеленді
жəне
тіпті Жандосовты солшылдығы үшін аздап қысып та алды: дей
тұрғанмен
, біз байға қарсы күрестен бас тартпаймыз жəне егер қажет болса,
онда
оны сотқа да береміз, тіпті мəжбүрлік туғанда қан төгуден де
қорықпаймыз
(əрине, байдың қанын). Жандосов болса, “ауылдарды
революциямен
аралап шығуды” ұсынады (осыдан аз уақыт бұрын ғана мұны
Филипп
Исаевичтің өзі ұсынып еді ғой), бірақ “революция оны бірнеше “р”
арқылы
айтумен ғана күшті болып кетпейді”.
Голощекин
əлі асуы алынбаған кезеңдерден “секіріп” өтпеуді, керісінше, ең
алдымен
жағдайды өзгертетін “субъективті органды” жасау, яғни сенімді
ауылдық
бастауыш ұйымдарды, ячейкаларды құруды ұсынды.
Ауылдағы
рулық байланыстың күштілігі сонша, оны бірден жойып жіберу
қиынға
соғатынын, алдағы уақыттағы нұсқауларды іске асыруда сүйеніш

ететін
ауыл коммунистерін тəрбиелеу керек екенін Голощекин жақсы
түсінді
. Өлкелік комитеттің Екінші пленумындаақ ол ауыл коммунисі
туралы
осы “айғайлап тұрған мəселені” көтерген болатын:
“Мен мұнымен шұғылдандым... сонда менің алдымнан мейлінше сұрқай
сурет
ашылды. Ауыл коммунисі партияға өтерде нені басшылыққа алды?
Бір
бастауыш ұйымда... ондағы жолдастар партия мүшелігіне
жазылғандардың
бəріне мемлекет тұқым несиесімен көмектеседі... дегенді
естігендерін
айтты. Семей губерниясында ауылға келген комиссияның:
“Партияға жазылғысы келетіндер бар ма?”— деген сұрағына бай біразырақ
беретін
секілді деп жауап берген”.
— Мүшелікке өтудің сипаты мен себептерінің өзі барынша күмəнді
жағдайда
, — деді Филипп Исаевич, — жарнаны ешкім төлемейді,
коммунистер
90 пайызға сауатсыз. Құжаттардың тұтас қатары көрсетіп
отырғанындай
, таптық күресті түсінушілік жоқ жəне партия мүддесі
түгелдей
партиялықрулық мүддеге бағынған, — деп қорытынды шығарды
ол
.
Жергілікті
жерлердегі большевиктер туралы Үшінші пленумның
делегаттары
да осыған ұқсас бір нəрселерді айтты. Ауыл коммунисінен:
“Айтыңызшы, Коминтерн деген не?” — деп сұраса, “Үлкен комиссар”, — деп
жауап
береді. Саясат деген не? — Қулық. ОАТКОМ, ХАЛКОМ деген не?
Калинин
кім? Мыңбаев ше? Білмейді. (Жалпы алғанда, дұрыс жауап берді;
ал
бүкілодақтық жəне жергілікті старостаның атыжөніне келер болсақ, əлде
соның
бəрі есте сақтала бере ме!)
Ең
басты мəселені түсінбестен бірбірімен қызыл кеңірдек болып айтысқан
шешендердің
сөздерін Голощекин қалт жібермей тыңдады: қазақ
ауылдарына
құйын болып тию үшін бұл ауылды, ең алдымен, экономикалық
жəне
рухани жағынан жікжікке ажыратып, бөлшектеу керек, онда тап
күресін
өршіту, яғни кедейлерді топтастырып, оларды ауқатты адамдарға
қарсы
қою қажет.
Осы
кезде мəжіліс үстінде Голощекин сөз алды: “...Үшінші тоқталайын
дегенім
, əзірге ауылдағы негізгі əлеуметтікэкономикалық жəне басқа
жағдайлар
өзгермей тұрған кезде біз ауылдық бастауыш ұяларды құра
алмаймыз
деген Мусин жолдас қозғаған мəселе туралы. Сырттай қарағанда,
бұл
логикалық тұрғыдан қисынды ой секілді, бірақ дұрыс емес.
Пролетариат
диктатурасы жағдайында біз алдымен соларды өзгертетін ...

субъективті
органды құрамыз. Біз Қазақстанда ауылды басқа арнаға
түсіретін
еңбекшілер кеңесін құрамыз, коммунистік партияны құрамыз...”
Осы
бір айқын дəлелді айғаққа назар аударайық. Голощекин Қазақстанға
қандай
мақсатпен жəне нендей міндеттермен келгені туралы тағы да өз сөзі
арқылы
айқын түсінік береді. Ол револю ция жасау үшін келді. Оның сенімі
бойынша
, мұнда, орталықпен қатынас жолдары арқылы байланыспаған,
сондықтан
да басқарылуы соншама қиын болатын ұланбайтақ аймаққа,
Қазан
төңкерісінің иісі де жетпеген. Елде тоғыз жылдан бері пролетариат
диктатурасы
əрекет етуде, ал мұнда, Голощекинше, пролетариат та,
диктатура
да жоқ. Бəрін басынан, нөлден бастау керек. Еңбекшілер кеңесін,
коммунистік
партияны құру қажет.
Ауылды
кеңестендіру дегеніміз — шын мəнінде, Қазақстанды кеңестендіру.
Сондықтан
“қазақ кедейлерін ұйымдастырмай тұрып, біз өз
жұмысымыздың
барлық салалары бойынша ілгері жылжи алмаймыз”, —
деді
Голощекин Екінші пленумда.
* * *
1925 жылғы Бесінші конференцияның кезіндеақ Филипп Исаевич қазақтар
іс
жүзінде Қазан революциясының иісін сезген жоқ деген түсінікті анық
берген
болатын. Ол сол кезде өзінің ойларын, тіпті оған ешқашан тəн болып
көрмеген
, адамдарға деген əлдебір жылылықпен тұжырымдады (тегінде,
бұлар
бақытты етуге жатқызылған сол бір абстрактілі адамдар болуға тиіс,
əйтпесе
олар өздерінің дамымағандығымен, жете ойлай алмаушылығымен
əлі
де сол бұрынғыдай, өздерінің шексіз даласындағы қараңғы қапастағы
өмірімен
аянышты халде қала бермек). Ол өзінің алдында тұрған аса зор
ауқымды
міндетті — кеңбайтақ өлкесі, сауатсыз көшпенділері, өзінің
халқына
басқалардың тиіспеуін басты мақсат етіп қойып, партаппараттарда,
мəдениет
мекемелерінде, ашық жəне жасырын алашордалықтарда орнығып
алған
бір топ ұлтшылдары бар осынау артта қалған республиканы
кеңестендіруді
бастау сəтінде өз ісін анық мақтаныш еткен сезімге бөленді.
“... Біз кедейге, батыраққа қандай бағыт ұстансақ, жұмысшыларға,
қазақтарға
, қазақ ұлтының бұқарасына да дəл сондай бағыт ұстанамыз;
оларға
, жолдастар, біз əлі жанасқан жоқпыз (ерекшелеген автор. — В.М.).
Міне
, осы қайнар көзге, энергия қайнар көзіне жəне халық ақылойының
қайнар
көзіне, салауатты сезімтүйсік қайнар көзіне біз əлі жақын келген

жоқпыз
. Өйткені “Ауылға жəне деревняға бет түзеу” ұранының мəні осы
халықтық
қайнар көздерге алып келеді, осы қайнар көзден ішуді,
сусындауды
бастау қажет, бірақ онда жылдар бойы тұрып қалғандары мен
дəмі
бұзыла бастағандарынан емес”.
Бұл
Голощекиннің конференциядағы соңғы сөзі болатын. Əрине, тəжірибелі
шешен
ретінде оның өз сөздерінің мəтінін алдын ала қағазға жазып
алмағаны
, тікелей сөйлегені түсінікті. Бі рақ оның сөзі қандай да бір оғаш
əсер
туғызады. Өзінің көпсағаттық баяндамасына тəн барлық тіл
мүкістігінің
, тавтологиялық жəне демагогиялық көпірме сөз орамдарының
үстіне
Филипп Исаевич өз ойын бейнелі сөздермен жеткізу жүйесіне
барынша
сирек жүгінді. Міне, ол бір емес, екі емес,
əлденешемəрте
“қайнаркөз”(источник— ауд.) сөзін қолдана отырып, оны
тікелей
адамдарға қатысты айтады: энергия қайнар көзі, халық ақылойының
қайнар
көзі, салауатты сезімтүйсік қайнар көзі, ақырында, осының бəрін —
адамдар
?— халықтық қайнар көздер (?!) деп атайды жəне осы қайнар көзден
ішуді
бастау керек дегенге дейін барады.
Ал
қазақ халқы деп аталған бұл қайнар көзге оның өзінің қалай
жақындағаны
кейінгі кездері белгілі бола бастады, тек қана бұл
жақындаудың
құрбандарының саны жөнінде зерттеушілердің пікірі бір
жерден
шықпай келеді: аштық құрбандарының саны əлде — бір миллион екі
жүз
мың адам, əлде — бір миллион жеті жүз мың...
“Халықтық қайнар көздерден”, яғни бейнелі ойды нақпанақ мағынасымен
айтқанда
, халықтан, адамдардан ішуге болатын нəрсе не?
Тек
бір ғана нəрсе — қ а н.
...Есімде, мен шеттері жартылай жырымдалған газеттердің тозығы жетіп
сарғайған
беттерін мұқият парақтап отырмын. 1927 жылғы тігінді болатын,
кенет
көзім үстінен айқыш сызықтармен айғыздалған портретке түсті.
Голощекин
бір қырындап, күнге қарсы қарап отыр: бұйра шашы мен
сақалының
ақ талшықтары жылтырап көрінеді, өңменіңнен өткен
көзқарасында
қаталдық бар, астыңғы ерні қымқырылған, ұзын мұрны
салбыраңқы
, бірақ етті емес, шеміршекті, мығым, жəне екі танауы
жыртқыштікіне
ұқсап делдиген. Суретке əдейі осылай түскен бе, əлде
фотограф
бетжүзінің табиғи сипатын тап басқан ба? Қалай болған күнде де,
бұл
— əдеттегі суреттердің бірі емес, оның үстіне, бұл суретті газеттер
бұдан
кейін де жиі қайталап басып отырған. Журналистердің мінезқұлқын

білетін
адам, олардың бірінші басшының талғамынан “хабардар” болғанын
бірден
аңғарады жəне Голощекиннің бұл фотосуретке немкетті қарамағаны
да
онда жақсы көрсетілген. Сондықтан да портрет газет бағандарынан жиі
көрінетін
болды... Сөйтіп, міне, тігіндінің, бəлкім, тіпті əлі тігіліп
үлгермеген
газеттің оқырмандарының бірі “өлкелік комитеттің жауапты
хатшысы
жолдас Голощекиннің” қырынан түскен фотобейнесін көсілте
сызғылап
тастапты жəне көрініп тұрғанындай, əлдеқашан күлгін сия шегіне
жете
ағарып кеткен. Жалбыраған мефистофельдік шоқша сақалының
төменгі
жағына қиғаштай созылып, баспа əріптермен “УБИЙЦА” (қанішер
— ауд.) деген ілеспе жазу түскен. Бұл “Советская степь” газетінің 1927
жылғы
30 мамырдағы нөмірі болатын...
Филипп
Исаевичтің тағы бір шимайланған, бірақ басқа сиямен сызылған
портреті
газеттің 1932 жылғы 7 қараша күнгі нөмірінде кездесті. Онда
“ГНИДА!” (сірке — ауд.) деген түсіндірме сөз болды.
Басқа
жолдастардың портреттері сызылмаған... Атыжөні көрсетілмеген
пікір
білдірушілер Голощекиннің жекебасы мен қызметін,
қазақстандықтардың
тағдырымен ойнаған адамның кім екенін білген.
Сондықтан
да конференциядағы қорытынды сөзді оқыған кезімде, желімдей
жабысып
ығыр қылған, тұтас бір халық туралы түсінік беретін “қайнар көз”
деген
еліктірме сөздің айтылуы маған кездейсоқ болып көрінген жоқ жəне
“халықтық қайнар көзден іше бастау” деген осы бір оғаш та үрейлі сөз
тіркесінен
құлқыны обыр жалмауыздың лəззатшыл құмарпаздығы елес
береді
.
Адам
баласы, тіпті əккі саясаткердің өзі де кейде сезімін құрықтай алмай
қалады
жəне аңдаусызда бір нəрсені айтып қояды. Өз басының ешқашан
қателеспейтіндігі
(өзінеөзі сын көзбен қарау бетпердесін бүркенген), үздік
шешендігі
(кейде баяндамасын екі күн бойы тыңдауға тура келген көп
сағаттық
демогогиясымен айналымға енген), біріменбірі байланысқан басқа
да
желікпелері (психикалық ауру — ауд.) секілді, мейлі, кіші Қазан болса да,
əйтеуір
революция жасауға құныққан ұлықтық маниясы да Голощекинде бір
күнде
пайда болған жоқ.
Филипп
Исаевич сол жолы Бесінші конференцияда əлдебір терең құпияны
аңдамай
айтып қалған жоқ па екен?!
Əрине
, бұл тіптен де тура мағынасында қансорғыш (түпнұсқада — вурдалак

— ауд.) немесе қанішер дегенді білдірмейді.
Бірақ
басқа да адам жанының терең түкпіріне жасырынған, адам қанымен
байланысты
бірқатар ойша үйлесімдер, бейнеленулер мен нышандар
болады
жəне бар да, өйткені адамдардың көз алдында, егер қажет болатын
болса
, “қаннан қорықпай” əрекет етеміз дегенді Голощекин секілді түк
болмағандай
болып, шімірікпей айту (оның 1926 жылы өткен Үшінші
пленумда
мəлімдегеніндей) əркімнің қолынан келе бермейді ғой.
Алайда
революцияны өзінің “мамандығы” етіп таңдаған адамға қаннан
қорқу
деген не, тəйірі?
Робеспьердің
жақын қызметкерлерінің бірі Каррьенің ісəрекеті туралы
Г
.Бабеф былай деп жазды: “Əлде отанды құтқару үшін 23 рет Нантаға суға
батырып
, сол қатарда 600 баланы жаппай ажал құштыру да қажет болып па
еді
? Əлде тыр жалаңаш шешіндірген бозбалалар мен бойжеткен қыздарды
жұптастыра
байлап жəне басынан қылышпен есеңгірете соғып, содан соң
Луарға
лақтырып тастаған “республикалық некелер” керек болып па еді?
...Əлде Нанта түрмесінде аштықтан, жұқпалы аурулардан жəне əртүрлі
қиындық
пен азаптан 10 мың азаматтың өлуі, ал 30 мың адамның атып
өлтірілуі
немесе суға батырылуы... қажет пе еді?.. Əлде... берілу үшін өз
еркімен
келген бүлікшілер армиясының жаяу əскер жəне атты əскер
отрядтарын
оқтың астына алып, қырып салу қажет болып па еді?.. Əлде ...
ең
ересегі əлі 14 жасқа толмаған жəне Каррье “тұншықтырып өлтірілуге тиіс
сұр
жыландар” деп атаған тағы да 500 баланы суға батыру немесе атып
өлтіру
қажет пе еді? Əлде 30дан 40қа дейінгі əйелдерді жүктілігінің
9айында суға батырып, іші нəжіске толы үлкен бөшкеге лақтырылған
балалардың
əлі де дірілдеп жатқан шалажансар денелерінің жантүршігерлік
көрінісін
қызықтау... қажет пе еді?... Əлде əйелдердің əлі тумаған баласын
ішін
жарып алып, оны сүңгіге шаншып суға лақтыру ... керек пе еді? Əлде
Марат
атындағы ротаның солдаттарының көңілінде олардың əрқайсысы бір
стақаннан
қан ішуге қабілетті болуы тиіс деген секілді сенім ұялатудың
қажеттілігі
болып па еді?..”
Ұлы
француз революциясы кезіндегі құмарлық пен құнығудың (қаннан
теңіз
жасаса, қалай “Ұлы” болмасын!) біздің жаңа тарихымыздағы
құнығумен
тікелей қатысы бар: олардың “бостандық, теңдік жəне
бауырластық
” дейтін айна қатесіз бірдей ұрандарын айтпағанда, аяусыздық
пен
қанқұмарлығы екеуінде де “революциялық парызды” орындаудың

сипатты
бір белгісіне айналды (айттыайтпады, қан төгу жағынан алғанда,
барлық
құрбандар тең, бəрі де бақытсыздық жөнінен бауырлар). Ал Каррье
мен
Голощекин жоғарыдан түскен нұсқауды жай ғана орындаушылар емес,
олардың
екеуі де өздерін, əрқайсысы “өз бетінше” халық тағдырын
шешушілерміз
деп санады. Егер біреуі Нантада кіші француз революциясын
ұйымдастырған
болса, онда екіншісі Қазақстанда өзінің кіші Қазан
төңкерісін
жүзеге асырды жəне Қазақстанда геноцид орнатуды талап еткен
кезде
де денесі түршіккен жоқ. Қаннан қорыққан жоқ. Өзінің алдын ала
ескерткеніндей
.
VI
Əйткенмен
қазақ жерінде нұрлы болашақ орнату практикасына қайта
оралайық
.
Қазақ
большевиктері, партиялық тəртіп бойынша, Орталықтан жіберілген
жетекшінің
айтқанын екі етпей, соңына ергеніне қарамастан, көп ұзамайақ
оның
жергілікті жағдайды білмейтініне жəне білгісі де келмейтініне көзі
жеткенде
біртіндеп өздерінің жеке пікірлерін білдіре бастады. Қарсылықты
Голощекин
ұнатпады, сондықтан қыңырлармен күреске барлық қолжетерлік
əдістер
арқылы шықты.
Егер
оның Қазақстанда билік жүргізген алғашқы жылдарында іс саяси
қарсыластарына
дене жазасын қолдануға дейін жетпеген болса, онда бұл
“Жорж” Голощекинді оның досы Яков Михайлович Свердловтың
атағанындай
, осындай “жақсы жігіттің” кінəсінен емес. Тіпті, ОКнің
басшылығында
отырған басқа бір “жақсы жігіт” Кобаның яки Иосиф
Виссарионович
Сталиннің өзі де ол кезде қарсыластарын тізе бүктірудің
жеңіл
əдісіне — сүйкімді “жолдас маузерге” сөз бере алған жоқ. Міне, енді
жеңіл
де дұрыс əрекеттің орнына, партиялас достарымен иісі шығып
шіріген
интеллигенттік айтыстартыстарды өршітуге тура келеді...
Шахталық
(1928 жыл), Еңбекші Шаруалар партиясы (1930 жылы жабық есік
жағдайында
өткен), Өнеркəсіп партиясы (Промпартия, 1930 жыл) деп
аталатын
алғашқы арандатушы процестерде айыпталғандардың ішінде
коммунистер
болған жоқ.
Тек
1931 жылы ғана Сталин өзінің саяси қарсыласын атып өлтіруді алғаш
рет
ашық талап етті. Ол қазір кеңінен белгілі Рютин болатын. Алайда Саяси

бюро
өз көсемінің террорлық əрекет жасауына жол бермеді — Рютин тек
партиядан
ғана шығарылды...
Бір
сөзбен айтқанда, ұйымдастырудағы мұндай қолайсыздықтар Филипп
Исаевич
Голощекинге қатты бөгет жасады, сондықтан ол мəселені батыл
шешудің
орнына ұзаққа созылған “парламенттік” күрес жүргізуге мəжбүр
болды
.
Əттеңай
, амал қанша, оның қыңыршəлкес “ұлттықтармен” əңгімені бір
демде
жəне біржола бітіріп тастағысыақ келіп еді! Сөйлеген сөздерінің
бірінде
оның өзінің ішкі тілегі туралы “аңдаусызда” жəне жанама түрде
айтып
қалғаны да тегін еместін. Бұл жағдай 1928 жылдың 16 қазанындағы
қызылордалық
партактивтің жиналысында болған еді. Өзінің ұзын сонар
сөзіне
қызып алған Голощекин былай деп мəлімдеді:
“...Жалпы, мен топшылдық туралы айтқанда, ұлтшылдықты меңзеймін...
Мен
Сəдуақасовшылдықты еске алған кезімде, қожановшылдықты да,
рысқұловшылдықты
да, меңдешевшілдікті де жəне олармен кімдер бірге
болса
, солардың бəрі туралы айтқан болып шығамын. Олардың бəрі
бірбірімен
тонның ішкі бауындай болып тіл табысып алған.
Топшылдықтың
объективті жағдайлары бізде əлі толығымен жойылып
біткен
жоқ, ескі көсемдер тірі, олар əлі жер басып жүр (ерекшелеген автор.
— В.М.), рас, қазақстандық емес...”
Бұл
сөздерде қаншама өкініш, тіпті қайғы бар десеңізші!..
Филипп
Исаевич бірден қатты кетпей, жайлап, ақырындап бастады... Қазақ
өлкелік
комитеті Екінші пленумында жасаған саяси есептің “Идеологиялық
ауытқулар
туралы” деген тарауында ол алдымен “аздыкөпті дəрежеде ...
орыстарда
кездесетін” шовинизм туралы дəстүрлі сөз ағынын ағытып алып,
ал
“қазақтарда ұлттық өзіндік сананың өсуі байқалады” дей келіп, “бұл
ұлттық
сананың жетекшісі” б а й дегенді сенімді түрде н ы ғ а р л а п айтты.
“Қазір бізде ауылда не қауіпті? — деген сауал тастады Голощекин одан əрі.
— Кедейлене түсу ме, байи түсу ме?.. Кедейленуден келер үлкен қауіп жоқ...
Мен
, жолдастар, қайталап айтамын, бұл мəселеге тіпті тоқталмауға да болар
еді
жəне бұдан үлкен шу тудырудың керек еместігі одан да бетер көрініп
тұр
, əйтсе де, бірақ, бұл туралы айтса да, айтпаса да, бұған біразырақ көңіл
аудару
қажет... Мұнда, егер біз жікшілдерді тасталқан етіп қиратуға
кірісетін
болсақ, жақсы болмайды. Бұлай етуге болмайды. Қазақ

коммунисінің
ерекше жағдайын ескеру қажет.
...Кімдер бұра тартып түзу жолдан ауытқыса, соларға төзімділік,
шыдамдылық
танытып, тəрбие мен білім беру жəне үлкен сенім көрсету
қажет
”.
Ол
алғашында өзін көпшілікке төзімді де қамқор тəрбиеші ретінде
көрсетуге
тырысып бақты.
Одан
кейін аяусыз қатал күрес басталды.
Голощекин
ауылды бөлшектеп, онда қарсылыққа жолықпауы мүмкін емес
тап
күресін өрістетуді міндет етіп қойды.
Қазақ
ауылдарында тап күресін жүзеге асыру 1927 жылы кең ауқымда
басталып
кетті. “Советская степь” 14 ақпанда Александровтың “Ауылдағы
Октябрь
мəселесіне” (“К вопросу об Октябре в ауле”) деген мақаласын
басты
.
“... Деревня өзінің Октябрін бастан өткерді, — деп жазды автор, кедейлер
комитетінің
қайырымдылық қызметіне айқын ишара жасап, — ал ауылда біз
қазір
Октябрь мəселесін шешкен жоқпыз, оны тек күн тəртібіне ғана
қойдық
... Бізде, орталықта, пролетариат диктатурасы, ал ауылда байлар
үстемдігі
бар”.
Күзде
Кеңестерге сайлау кезінде ондаған тəжірибелі қызметкерлер
жергілікті
жерлерге жіберілді. “Алғаш рет партия ауылда таптар
арасындағы
шекара сызығын жүргізді, — деп жазды Голощекин 1927
жылдың
1 қарашасындағы “Советская степь” газетінде, — жəне қазақ
кедейлері
мен орташаларының ру атынан сөйлейтін өкілге емес, өз
еңбегінің
мүдделерін білдіруші ретіндегі Кеңеске ие болуына көмектесті”.
Кейіннен
“шолақ белсенді” деген абыройсыз атағы шыққан адамдардан
құралған
армия осылай қалыптасты. Қазақ жеріндегі кедейлер комитеттері
өзініңіскешорқақтығыменқарақшылығыжағынан
ресейлік комбедтерден
(кедейлер комитеті) бір де қалысқан жоқ. Басқаша болуы мүмкін де емес еді:
оған
бірінші кезекте айғайшыл жалқаулар мен жатыпішерлер, басқаруды
ұнататын
билікқұмарлар мен бір нəрсені өзіне қарай тартып, талантараж
жасауды
білетіндер кірді. Азғындық пен бұзақылық биліктің қолдауымен
“ауыл бұқарасының қалың ортасына” бойлап енді...
1927 жылдың қарашасында Қызылордада Алтыншы Бүкілқазақстандық

партконференция
болып, онда Голощекин “ұлтшылжікшілдердің” əлі де
қасарысып
, өзіне қарсы шығуын қоймай келе жатқан тобына шешуші
тойтарыс
берді.
Олармен
арадағы пікірталаста алғаш рет “ауыр артиллерияны” қолданды.
“Сіздерді өлкелік комитеттің барлық бағыттағы жолына дұрыстап түсіру
үшін
, — деп бастады ол баяндамасын, — мен өзіме аздаған анайылық
көрсетуге
рұқсат етемін”. Филипп Исаевич, Үшінші пленумнан кейін, өзіне
“реніштілердің”Орталық Комитетке қалай шағымданғанын еске түсірді.
“Маған ОКден, ең болмағанда, оның хатшыларынан бізге баға беруді сұрау
туралы
ой келді”. Барлық хатшылардың ішінен ол бас хатшыны таңдады.
Сөйтіп
, ол өзінің “ж.Сталинге бес сұрағын” оқыды. “Біз Кеңестерді
жандандыру
туралы мəселе қойған жоқпыз, шынайы Кеңестерді
ұйымдастыру
мəселесін қойдық. Осы көзқараста біздің ұйымымыздың 9/10
бөлігі
тұр, тек болмашы азшылық қана (бір жағынан — Сəдуақасов), бұл,
əсіресе
, тап күресі жөнінде, ауылдағы “Октябрь” туралы мəселе қою
дегеніміз
— “азамат соғысы” деген сөз, ал мұның өзі ХІV съездің қаулысына
қайшы
келеді, — деп айғайлайды жəне (екінші жақтан — Жандосов) бұл
шараларды
уақытша далбаса санап, экспроприацияға баруды ұсынады.
Міне
, өлкелік комитеттің осы негізгі бағыты туралы біз жауап күтеміз”.
Бұдан
əрі партиялық құрылысқа, ұлтаралық қатынасқа байланысты,
аппаратты
байырғыландыру жəне ақырында, Қазақстандағы “саясаттың
барлық
бағыттары” туралы сұрақтар тізбеленген.
“Іс жүзінде, — деп таңырқады Голощекин, — Қазақстан ұлттық қазақ кеңес
мемлекеті
ретінде құрылды, ал шынайы еңбекшілер Кеңестері ауылда
жоқ
...”
— Бұған мен өте қысқа жауап алдым, — деп Филипп Исаевич мүлəйімси
ескертті
де, одан кейін тарихи сөзді оқыды:
“Жолд. Голощекин! Менің ойымша, осы хатта белгіленген саясат, негізінен,
бірденбір
дұрыс саясат болып табылады. И. Сталин”.
Кешірім
(күнə жасауға рұқсат — ауд.) берілді, екі қолға ерік тиді. Енді
“шағынымпаздармен” тəжікелесіп тұрмауға болатын болды.
Əйтсе
де, Филипп Исаевич өзінің беделіне қол сұғылмауын бірден жəне
біржола
бекітіп алғысы келді. Сəл кейінірек ол делегаттарға: “Маған жəне

басқа
жолдастарға Владимир Ильич берген мандатты мен өзімнен кездейсоқ
тауып
алдым, ол Владимир Ильичтің өз қолымен жазылған болатын” , —
деп
хабарлап, екінші соққы берді. Əрине, Түрік комиссиясын құру туралы
1919 жылға тиісті жəне күн тəртібіне ешқандай қатысы жоқ бұл құжат та
түгелімен
оқылды.
Голощекин
сиқырлы күштің құдіретін, ал кеңестік жүйе жағдайында
беделдің
нақты күшін жақсы білді. Бəлкім, сондықтан да ол өзінің көзір
картасын
əбден толғағы жетіп, уақыты келгенге дейін жасырып ұстаған
болар
. Ал осы кезден бастап оны бұл өлкеге кімнің жібергенін жəне қазірде
оның
саясатын “бірденбір дұрыс” деп санап, кімнің қолдайтынын бəрі де
біліп
жүруге тиіс болды.
Осы
конференцияға дейін ол өзінің партиялас жолдастарымен ешқашан да
мұншама
арсыздықпен əрі дөрекі сөйлесіп көрген жоқ, өзінің жеңісіне де
дəл
осыншалықты құмардан шыға тəнті болып көрген емес. Ұлттық
мəселеде
“дұшпандық” жасаған “оппозицияның” көзқарастарын өлкелік
комитеттің
бірінші хатшысы “өсектің бықсығы, əр алуан ұлттық бағыттағы
ұрандар
жиынтығы” ретінде көрсетті.
1927 жылдың 22 қарашасында “Советская степь” газетінде жарияланған
баяндаманың
шағын үзіндісінің өзіақ айтылған сынның сипаты туралы
түсінік
береді.
“Голощекин:
— Қазақстаннан өсек жинау қиын емес, оларға (оппозиционерлерге), əрине,
Сəдуақасов
та, Мыңбаев та айтқан, ал жазған — Тойбо. Түрікменстаннан
Тумайлов
жазды.
Тойбо
:
— Менің олармен ешқандай қатысым жоқ. Голощекин:
— Бұл сіздің досыңыз, оны алып қалаған жағыңызға барыңыз,
Гинденбургтің
, Абрамовичтің партиясына, ол сізді шақырады...
Енді
мен мұндағы, Қазақстандағы, басшылыққа қатысты айтқым келеді.
Сіздер
Зиновьевтің не дегенін білесіздер: “Голощекиннің жеке
билептөстеуіне
Қазақстан берілді”. — Бұл Мыңбаевтың сөзі (күлкі).
Айтыңыздаршы
, қазақстандық ұйымда жаппай қазақ ұйымдарының
осындай
кең құлашты өрлеуі мен өсуін біз қашан, қай жылдары көріп едік?

Ешқашан
да осы жылдардағыдай болған емес... Мейлі, кез келген топтың
“көсемдері” өлкелік комитетке қарсы шығып көрсін, олардың бəрі бір
аптаның
ішінде тапталып қалады. (Айғай-шулы қол шапалақтау.)
...Мен өзімнің кіріспе сөзімде айтқан жақшаларды жақсылап ашамын. Мен:
“Қазақстандық ұйым осы жылдар ішінде өсіпжетілді жəне өзінің бойынан
қолаяғын
бұғаулап таңып тастаған жөргегін лақтырып тастады”, —
дегенмін
. Білесіздер ме, жөргекті лақтырған кезде ол соншалықты таза
болмайды
, міне, дəл сол таза емес жөргекті ол өз денесінен сыпырып
тастады
. (Күлкі, қол ша- палақтаулар.)
Тойбо
:
— Түсінбедік! Голощекин:
— Иіскеңіз! (Күлкі, қол шапалақтаулар.)”
...Кейінгі жылдары да күлкіге батып, алақандарын ауырта қол соқты —
мəжіліс
залының есігінің сыртында аштықтан ісініпкепкен адамдар
бораннан
ыққан малдай ұйлыға улапшулап жүрген кезде де... Қалайша
күлмеске
— бастық қалжың айтады, оның көңіл күйі жақсы. Құлақкесті құл
орнындағы
бағыныштылар үшін осындай қуанышты сəтке ортақ болудан
асқан
бақыт та, мереке де жоқ.
Ал
Голощекин мінбер мен төралқада би лік жүргізді. Ілікпе сөзбен жұртты
қақпайлап
, сөйлеушілерге тойтарыс беріп отырды, өзінің дөрекі
тапқырлығына
масаттанды...
Ораз
Жандосов:
— Біз Нұрмақов жолдас айтқандай, соқыр ұлтшылдар емеспіз, мүлде
саналы
... — деді. Голощекин:
— Соқыр емес, көзі бар! — деп бөлді оның сөзін.
(Залда қайтадан қарқылдаған күлкілер естіліп, шуылдаса қол соқты...)
Филипп
Исаевич ауылда жүргізілген “кіші Октябрь” жөніндегі тəжірибесін
жомарттықпен
бөлісті— ол шабындық пен егістік жерлерді қайта бөлуді
осылай
атаған болатын.
“Екінші пленумда жолд. Сəдуақасов айғайлап, қарсы болған нəрсе осы, бұл
— дəл сол кіші Октябрьдің өзі. Біз шындық жағдайда, іс жүзінде жерге
мүдделілік
тұрғысынан кедейлерді байлармен қақтығыстырдық, оның жерді

байдан
тартып алуына көмектестік, соған мəжбүрледік... Тап күресі
дегеніміз
— осы!”
Оның
таңғалуы түсінікті: екі жыл бойы оның бар бітіргені адамдарды
біріменбірін
жауластыру, ауылды бөлшектеу болды. “Бөлшекте де, билей
бер
!” деген ежелгі көне ұстанымның біздің “көзінен өткен тарамыс жіп
тəрізді
, тап күресі” ұғымынан Филипп Исаевичтің түсінігіне айналуы
осындай
түр алды. Шындап келгенде, тап тартысын өршітуде Голощекин
өзінің
ашқан жаңалығымен емес, ұстаздарының салған соқпақ жолымен
жүрді
. Мəселен, солардың бірі БОАТКОМ төрағасы Я.М.Свердлов 1918
жылдың
20 мамырындаақ большевиктік басты бағытты былайша
тұжырымдады
:
“Тек сол жағдайда ғана, егер біз деревняны бірбірімен бітімге келіспейтін
өзара
жау екі лагерьге бөле алатын болсақ, егер біз онда қалаларда жүріп
өткеніне
көп уақыт бола қоймаған дəл сол азамат соғысын тұтандыра
алатын
болсақ, егер деревня кедейлерін деревня буржуазиясына қарсы қою
біздің
қолымыздан келетін болса, тек осы жағдайда ғана біз қалалар үшін не
істеген
болсақ, деревняға қатысты да соны істеп жатырмыз деп айта
аламыз
”. Міне, олардың қалалар мен деревнялар үшін істегісі келгендері не
еді
— азамат соғысын тұтандыру! Өйткені адамдарды бірбіріне өшіктіріп,
айдап
салу арқылы жəне оларды бірінбірі жоюға мəжбүрлеу жолымен ғана
басқыншылар
билікті ұстап тұра алған...
Далалықтардың
шаруашылығы, олардың өмірінің материалдық деңгейі,
əлауқаты
Голощекинді бəрінен де аз алаңдатты. Ол өзі оң көзімен қараған
“абстрактілі (дерексізденген — ауд.) адамды”, яғни іс жүзінде
жалпыландырылған
, құлданылған адамды абстрактілі идеялармен, іс
жүзінде
жалпыландыру мен құлданудың нақты идеяларымен бақытты етуге
тиіс
болды. Яғни, бақыттың мəні тап күресінде, біреудің біреуді жоюымен
анықталды
...
Сөйтіп
, тап тартысы барған сайын үстіүстіне үдей түсті де, қой мен жылқы
саны
азая берді. Ал күрес өз шыңына шыққан кезде адамдар аштықтан
қырыла
бастады...
Қожайынның
көңілінен шығуға тырысқан жарамсақтар оған қызмет
көрсеткенсіп
, аузынан шыққан əр сөзін жарыса, жамырай қайталасты:
— Қазақ ауылдарында Октябрь болған жоқ, егістік жəне шабындық

жерлерді
қайта бөлу түрінде кіші Октябрь ғана болып өтті. Біз кедейлерге
өндіріс
құралдарын берген жоқпыз. Ол үшін ауыл байларын түбегейлі
ауыздықтау
керек... Қазақ ауылдарында экспроприаторларды
экспроприациялайтын
шешім қабылдау қажет. (Ж.Сəдуақасов, Сырдария
губерниясынан
келген делегат).
Оның
даңқын асырысты:
— Кеңес өкіметі орнағалы он жыл. Қазақ республикасына жеті жыл толды,
бірақ
ұйым жұмысының практикалық нəтижелерін... біз ауылда соңғы екі
жыл
ішінде ғана, жолдас Голощекиннің басшылыққа келген жəне жұмысын
бастаған
кезеңінен бері ғана көріп отырмыз. Ауылдан көтерілген қайраткер
ретінде
мен ауылда болып жатқан ірі өзгерістер туралы куəлік бере аламын
(Е.Ерназаров “Бүкілқазақтық ақсақал” — “Бүкілодақтық старостаның”
жергілікті
ұқсасы).
Осыларға
ілесе, бір кісідей бірігіп, Смағұл Сəдуақасовты таптасты:
— Сəдуақасовпен ойнағанымыз жетеді. Сəдуақасовтар біздің партиямыздың
жұмысына
көмектеспейді, керісінше оны бөгейді (Тоқтабаев жəне
басқалар
).
Əсіресе
бұл таптауда Ізмұқан Құрамысов — осыдан кейін көп ұзамайақ
өлкелік
комитеттің екінші хатшысы болып бекітілген, мінберде əрқашан да
жарыместеу
адамның кейпінде ойнайтын келемежшілдемагог алға шықты:
— ...Оның (С.Сəдуақасовтың) сөзі бойынша, социализмге бет алған көштің
алдын
бай мен кулак бастайтын сияқты (күлкі).
...Енді ол: егер сіздер байдың меншігінен сөзсіз айырғыларыңыз келетін
болса
, маған ауыр тиеді дейді, — байды да, кулакты да
экспроприациялайтын
боламыз (күлкі).
Мен
бұдан бұрын социализмге Сəдуақасов, кулак жəне бай болып үшеулеп
барады
дегенмін. Менің ойымша, жолдастар, бұл əбден сасыпшіріген пікір,
мəселенің
бізше емес, партиялық тұрғыдан емес түрдегі қойылуы...
Индустрияландыру
мəселесі бойынша Сəдуақасов өзінің картасын ашқан
жоқ
. Ол бұрын былай деген еді:
— Егер бізде тері бар болатын болса, оны Москваға тасудың қажеті жоқ,
Қазақстанда
завод салып, өзіміздің қазақтық жеке (күлкі) ұлттық терімізді
өңдеуіміз
қажет (күлкі)... Ал москвалық жəне орталық заводтар тоқтап қала

ма
, оның мұнымен ешқандай ісі жоқ...
Сол
кезде Смағұл Сəдуақасовты Қазақстанда өңдеуші өнеркəсіп құру
жөніндегі
ұсынысы үшін қалай қатты сынап əшкерелесе де... ол
“Большевик” журналында: “Алдымен жуылған жүнді Москваға, одан соң
осы
жүннен тоқылған “москвалық” шұғаны қайтадан Қазақстанға екінші
рет
тасығанша, бірден Қазақстаннан дайын шұғаны тасыған жеңіл емес
пе
?” — деген тұжырымын айтуыақ мұң екен, оған газеттерде қолмақол
байшылдық
идеологиясы туралы айыптаулармен тап берісіп, дүрсе қоя
берді
. Ол кезде əлі қайта құрмаған болатын, тек енді ғана бастаған...
Дегенмен
тек қайта құру ғана ма екен? Өйткені ол кезде əлі бəрін қиратып
үлгермегенді
. Сол кездің прогресін жүргізушілердің көзіне “ұсақ
буржуазиялық
меншік иесі”, күбіде ашытылған қамырға ұқсап,
ашықтанашық
баюға ұмтылған санасы төмен шаруалардан пайда
болатындай
болып көрінді, сондықтан да зиянды түйсікке дер кезінде соққы
беру
жəне соққыны большевикше беру керек болды!.. Дзержинский өзі қаза
табатын
күні, 1926 жылдың 20 шілдесінде, бұл бағыт туралы ОК мен ОКК
БК
(б)П бақылау Комиссиясы Орталығының пленумында былай деді:
“...Ал жекеменшік иесі қай жерде күшті? Астық дайындау, тері дайындау
салаларында
, яғни ж. Каменевтің қарауындағы салаларда. Ал ол мұнда келіп
жылайды
: “Бізде бəрі жаман, мұжық байып барады, оның тұрмыс жағдайы,
əлауқаты
жақсаруда”, — деп. Ал жолд. Пятаков: “Деревня баюда”, — дейді.
Міне
, бақытсыздық! Біздің мемлекет қайраткерлері — өнеркəсіп пен сауда
өкілдері
мұжықтың əлауқатының жақсарғандығы туралы көз жастарын
төгеді
. Ал қандай əлауқат? 400 миллион. Мұжықтар бауырына 4 рубльден
қор
жинаған”. (Күлкі, дауыстар: “Əлі де аз!”)
Тіпті
, бұл жендет те достарының шағынуының қаншалықты ерсі екенін
түйсінген
. Алайда “темір Феликс” шаруалар “пролетариаттың” басты жауы,
“ұсақ буржуазияшылдықтың” қайнар көзі деп əрқашан үйреткен Ильичтің
сабақтарын
анық ұмытып кеткенге ұқсайды...
Филипп
Исаевичті, дəл сол Пятаков пен Каменевтер секілді, ауылды
қалайша
артық байытып жібермеу керектігі алаңдатты. “Бай өсуде”, — деп
қайталады
ол үстіүстіне жəне байлардағы молшылыққа соққы беруге
шақырды
.
Алтыншы
конференцияда Смағұл Сəдуақасовтың, сірə, биік мінберге
көтерілуіне
соңғы рет рұқсат етілді.

“Жолдастар, ж. Голощекин өзінің 6,5 сағаттық баяндамасында уақыттың қақ
жартысын
дерліктей маған қарсы айтылған айыптау сөздерге арнады,— деді
ол
. — Басты мəселелерге түсінік берумен шектелемін...”
Сəдуақасов
қазақ ауылындағы саясатты дұрыс емес деп атады. Орташа,
оның
пікірінше, орталық тұлға, ал оны нақпанақ жеткілікті бағаламайды,
“елемейді”.
“Голощекин бізде ауыл əлі күнге дейін феодалдық... болғандықтан,
экспроприация
қажет деп дəлелдейді. Мен мұны дұрыс емес деп санаймын...
Төрт
жыл бұрын Вайнштейн экспроприация туралы айтты... Бұл мəселе
революциялық
əрекеттер үшін емес, жекебастың революцияшылдығын
көрсету
үшін көтерілуде”.
Сəдуақасов
қазақ ауылына қарай таяп келе жатқан күйзеліс пен нəубетті
болдырмауға
тырысқандардың соңғысы болды.
Бұл
қарсаңда С.Қожанов өлкелік комитетке жартылай өкініш білдірген
хатын
жазды жəне ол хат конференцияда оқылды. Қожанов “рулық
феодалдарды
батыл түрде түп тамырымен жою керек” деген қорытындыға
келді
. Ол Жандосовтың бұл “жоюды барша байларға қатысты қолдануы”
дұрыс
емес деп санады, “ал Сəдуақасовтың қателігі “рулық феодалдарға
қатысты
” батыл шаралардың қажеттілігін теріске шығаруында” деді.
Голощекиннің
тағы бір қарсыласы Тұрар Рысқұлов Мəскеуде, Халком
кеңесінде
жұмыс істегендіктен, қазақстандық істерден алыста болды.
Баяндама
мен жарыссөздерде жақсы дайындалып, Сəдуақасовқа
бағытталған
шабуылдардан кейін Филипп Исаевичке өзінің тұрақты саяси
қарсыласымен
күресін біржола аяқтаудың орайы келді. Қорытынды сөзінде
ол
əдеттегідей шын мəніндегі əңгімеден көпірме бос сөздер арқылы
жалтарып
, “Түсінесіздер ме, жолд. Сəдуақасов маған қарағанда өзін көбірек
интернационалистпін
деп айтады (күл- кі), ...өйткені бұған күлетін тек
сіздер
ғана емес, əтеш те күлетін болады (күлкі)”, — деп Сəдуақасовты тағы
да
бір рет масқаралап өтті де, одан соң түпкілікті үкімін жария етті: “...
Алайда
байшыл, алашордашыл, Сəдуақасовшыл ұлтшылдық бар”.
1928 жылдың 23 мамырында, Голощекин, қызылордалық партактивке
қазақстандық
ұйымның жұмысын ОК БК(б)Пның қалай бағалағаны туралы
баян
етті.
Саяси
бағыт дұрыс, өлкелік комитеттің жұмысы қанағаттанарлық деп

танылған
.
“Жолдас Сталин өзінің Саяси бюродағы сөзін біздің негізгі жетістігіміз...
атап
айтқанда, қазақтардан шыққан маркстік кадрлардың ... өскенінде,
алайда
бұл өсу əлі де баяу жəне əлсіз екенін айтудан бастады”.
Саяси
бюро Алтыншы конференцияның малды тəркілеу жəне ірі байларды
жер
аудару туралы шешімін құптады.
“Егер қазірге дейін теорияда жəне тіпті практикада “советтік бай” деп
айтуға
мүмкіндік болған болса, онда енді бұдан былай бұлай болмайды
жəне
байлар бізбен тап жаулары ретінде күреске түседі. Жəне олар көптеген
адамдарды
өздеріне тартады (алашордалықтарды, интеллигенция деп
аталатын
əрісəрі болып, толқып жүргендерді жəне коммунистік қатардан да
əлдекімдерді
)... — деп мəлімдеді Голощекин жəне өздерін коммунистен гөрі
қазақ
ретінде жиі сезінетін жергілікті партия мүшелеріне қынжылыс
білдірді
. — Біз өздері осыған мүдделі бұқара көпшіліктің ішінде де кедергіге
жолығамыз
”.
Демек
, еңбекшілер бұқарасы да байдан жақсы емес екен! Бұдан тұптура
мынадай
кереғарлық шығады: олар байларды тəркілеуге мүдделі жəне
өздері
осыған бөгет болады.
“Біз қазір дұрыс пролетарлық саясат жағдайында... тап күресінің
шиеленісуін
бастан кешіп отырмыз. Біз аса зор тазарту аймағына ендік...” —
дегенді
салтанатты түрде жария етті Филипп Исаевич.
* * *
Ал
“ауылдағы Октябрь” туралы — “орталық мəселенің” жайы қалай?
1928 жылдың күзінде Қазақстанның партия ұйымы “тағы да бір маңызды
əлеуметтікэкономикалық
шараны табысты жүргізді” — Кеңес өкіметінің
қастасқан
жауларының, 700 ірі байжартылай феодалдардың малы мен мүлкі
тəркіленді
, — деп хабарлайды партиялық тарихшылар. — Барлық
тəркіленген
мүліктер (150 мың бас мал, ауыл шаруашылық құралдары,
көлікқатынас
құралдары т.б.) қазақ еңбекші бұқарасына берілді. Бұл
бұрынғы
20 мыңнан астам батырақтар мен кедейлер шаруашылығын, мыңға
жуық
колхозды нығайтуға, 293 жаңа ауылшаруашылық артелін жəне 5
совхоз
құруға мүмкіндік берді. Тəркілеу... байлардың ауылдағы
экономикалық
та, саяси да ықпалын айтарлықтай əлсіретті. Сонымен бірге

ауыл
экономикасының жəне оның социалистік құрылысының одан əрі
дамуы
үшін қолайлы жағдайлар жасалды.
Жазда
“Тек байлардың ғана емес, орташалардың да мал мен мүлкін тартып
алады
” деген қорқынышты сыбыс қыр төсінде желдей есті. Адамдар
малдарын
сатып, көшуге дайындалды. Мəселенің ушыққаны сонша,
ҚазОАТКОМ
Қазақстанның барлық еңбекшілеріне үндеу тастап: “Өсек
арандатушылықпен
тараған, ешқандай да тартып алу болмайды, кəмпеске
тек
“бұрынғы хандар мен сұлтандар ұрпағының ішінен шыққан” ірі
байларға
ғана қатысты жүреді”, — деп түсіндіруге мəжбүр болды.
Бастапқыда
кəмпескеге 1500 шаруашылықты жатқызбақшы болды, бірақ
ОК
, Голощекин айтқандай, “мұны шектеді”. Жартылай феодалға 100ден 400
басқа
дейін малы барлар (ірі мал есебімен) жатқызылды. Жарлық
жарияланған
күннің ертеңінде Құрамысов: “Ауылды “революция
самалымен
желдетудің” уақыты жетті, “ауыл бұқарасының жауыз
қанаушылары
жəне социалистік құрылыстың қас жаулары” жартылай
феодалбайлардың
барында ауыл кедейлері оларға кіріптар болудың
ауыртпалығынан
, кедейшілік пен аурусырқаулықтан құтыла алмайды”, —
деп
жазды.
Жауыз
қанаушы қанша адамды қанады?
Кейінірек
БОАТКОМның сессиясында сөйлеген ҚазОАТКОМның төрағасы
Елтай
Ерназаровтың көрсетуі бойынша, қазақ байы бірнеше батырақ
ұстаған
. “Мысалы, бай өз маңайында 10—15 қоңсы, яғни кедейлер ұстайды,
бұл
кедейлердің бəрі де байға жұмыс істейді, еңбекақыны біреуі алады,
басқасына
қалғанқұтқан жуындышайынды ғана тиеді”.
Демек
, қанаудан 7ден 10 мыңға дейін батырақ босаған. Аз емес, əрине, əйтсе
де
қыр елінде қаналғандар саны соншалықты көп емес деген сөз.
Айтпақшы
, “қанаушылар” еңбекшілерді қалай қысса да, “жуындышайынды,
сүйексаяқпен
” азықтандырса да, оларда аштықтан ешкім де өлген жоқ.
Екіүш
жылдан соң қанаушылар əлдеқашан жат өлкелерге қуылып, еркіндік
алған
қыр қазағына түп көтеріле ұжымдасуды таңған кезде, жаппай індет
пен
лаң басталды...
Кəмпескелеудің
жүргізілуі туралы жергілікті жерлерден келіп жеткен
хабарлар
қайшылықты болды. Мəселен, Алматы округінен жолданған
жеделхатта
ірі байларды жер аудару туралы декреттің жарияланған күні

мерекеге
айналды делінген; семейліктер кəмпескелеуді өлкелік комитеттің
рұқсат
етуінен бұрынақ бастап кеткен жəне “тек байларды ғана емес,
сонымен
қатар орташаларды да қамтыды жəне олардың саяси қателігі де
осында
”.
“Советская степь” 1928 жылдың 13 қарашасында былай деп жазды:
“Кəмпескелеуді аяқтауда (Ақтөбе округі)
Жергілікті
жерден келген алдын ала мəліметтер бойынша, 60 жартылай
феодалбайдан
14839,5 бас мал (ірі мал есебімен) тəркіленген. Сонымен
бірге
, төмендегі ауыл шаруашылық мүкəммалдар мен əртүрлі мүліктер
алынды
: 16 киіз үй, 11 жер үй (!), 6 шөп шабатын машина, 4 атпен жүретін
тырмауыш
, 7 сайжыраға арналған тырма, 3 бункер, 26 кілем, 26 киіз жəне
т
.б.”
Көріп
отырғанымыздай, шөп шабатын машина, сайжыралы жерге арналған
тырма
жартылай феодалжауыз қанаушылардың əрқайсысында бола
бермеген
, тіпті кілем мен киіз де айтарлықтай көп болмаған. Егер бір
нəрселерге
иелік еткен болса, онда тек малға ғана...
Көп
ұзамай Ф.И.Голощекин конференцияның қорытындысын шығарды —
сөйлеген
сөзі алдымен “Правдада”, одан соң “Советская степьте”
жарияланды
. Өзінің 34 желтоқсандағы мақаласын ол “Қазақ ауылындағы
Қазан
” (“Октябрь в Казахском ауле”) деп атады. Сірə, өлкелік комитеттің
жарамсақтары
жақтары тынбай əндеткеніндей, өзінің теориялық қабілетіне
əбден
сенімді Филипп Исаевич: “Бұл тəжірибе сонымен де қызықты, біз та-
рихта
алғаш рет (ерекшелеген автор. — В.М.) мал кəмпескесін жүргізіп
отырмыз
, ал бұл жерді кəмпескелеуден анағұрлым қиын да күрделі” дегенді
барынша
байыптылықпен айтты.
Көрдіңіз
бе, тарихта бірінші рет! Міне, тарихи жетістік қайда жатыр...
Көшпенді
халық қанша ғасыр өмір сүрген болса, бірініңбірі жылқысы мен
қойын
сонша рет қуып əкетіп отырды жəне əрине, мұны тонау деп емес,
кəмпеске
деп атауға болатынына ешбір күмəн келтірместен солай еткен. Бұл
тонауды
күрделілендіретін қиындық малды қайта санаудан жəне
тонаушылардың
ұрлық малды қай сайға немесе таудың қай қуысына
жасырғанын
байдың біліп алуынан артық ештеме еместін...
“Бүкіл науқанды біздің ұйымымыздың қазақ бөлігі жүргізді. Қазақ
коммунистер
i революциялық емтиханнан сүрінбей өтті, революция

күзетінде
нық тұрды, — деп жазды Филипп Исаевич. — Кейбір байлар: “Біз
беделімізге
сүйендік, ал совет өкіметі бізден айлалы болып шықты. Ол
кедейлерді
біздің малымызбен сатып алып, біздің беделімізді жойды”, —
деді
. Нақтысында, мəселе мүлде бұлай емес. Бай малмен сатып алды...”
Бəлкім
, алғашында бұл осылай болған да шығар. Онда кедейлерді екі рет
сатып
алған болып шығады: жəне екінші рет табыстырақ болды, өйткені
Кеңес
өкіметі үшін байдың малының ешқандай да құны болған жоқ.
Тəркілеу
кедейлердің қолымен жүргізілді жəне бұл үшін марапатқа байдың
малын
алды да, оны қолмақол сойып жеп қойды немесе бірер жыл өткен
соң
, жаппай ұжымдастыру кезінде өкіметке кері қайтарып берді. Əскери
коммунизм
кезінің өзіндеақ сынақтан өткен — орнықты да оңды тауарлы
шаруашылықты
талқандау əдісі кейін де, үкімет қаулысымен астық қарызы
түрінде
кедейге “кулактан” кəмпескеленген астықтың 25 пайызы берілген
кезде
пайдаға асты, ал бұл — қырағы кедейдің өзі жұмыс істеудің орнына
жоғарыға
көрсетіп берген еңбексүйгіш те үнемшіл көршісінің жасырып
ұстаған
астығы болатын...
Бұл
кезде қазақтардың Астрахан даласына, Сібірге, Өзбекстанға жəне басқа
өлкелерге
бет алған алғашқы көші де басталды. Қалай болғанда да,
кəмпескеден
сытылып шығуға тырысқан байлар ғана емес, тиіспеуге уəде
берілген
, ауқатты малшылар деп аталатындар да қаша бастады. Қазір əзірше
уəде
беріп отыр, ал ертең не болады оны ешкім де білмейді. “Астық өткіз,
салық
төле, шаруа заемына жазыл”, — деп, малшы шаруаны жанжақтан
қыспаққа
алды. Өткізбесең, төлемесең, жазылмасаң — сен революция
жауысың
. Асыра сілтеу біртебірте əдеттегі жағдайға айналды. Əрине, асыра
сілтеушілерді
əшкереледі, бірақ қамқорсыған түр көрсетіп: “Ерекше ештеме
болған
жоқ. Рас, қызбалық көрсетті, ондайондай болады, оның есесіне,
таптық
тұрғыдан бəрі дұрыс”, — десті.
Баспасөз
шаршамастан жаудың бейнесін жапсырмалап жатты.
Газет
беттері айғайлаған тақырыптарға толып кетті: “Кулак кедейге кесірін
тигізеді
”; “Кулактар ұясы” (неге екені белгісіз, “ұя” сөзі, яғни, шын мəнінде
“үй”, “отбасы” ұғымын беретін сөз ерекше жеккөрушілік туғызды. — В.М.);
“Кулак астықты жасыруда”; “Кулак артық пайдаланады”; “Аш даланың
қорқаулары
” (байкулактың “Жер жəне еңбек” серіктестігінің үстінен сот
тергеуі
басталды); “Кулактар мен байларды айдап шығамыз”;
“Сəдуақасовшылдармен күресті жалғастырайық”; “Астық пен мал

өнімдерін
тонаушыларға соққы берейік...”
Мұнда
, үйде, дүниежүзілік революцияның қаншама жаулары ашылды
десеңізші
, оларды тұмсықтан соғу, əшкерелеу, түп тамырымен жою керек
болды
... ал анда, шекараның арғы жағында, капиталистік түрмелерде
көмекке
өте мұқтаж достар мен серіктестер тұншығуда, сондықтан КСРО
МОПР
Орталық Комитеті Қазақ өлкелік МОПР Ұйымын түрмелерге, атап
айтқанда
, Германияда, Польшада, Румынияда, Эстонияда, Болгарияда,
Италияда
, Югославияда, Испанияда, Венгрияда, Грекияда, Түркияда,
Сирияда
, Палестинада, Үндістанда, Кореяда, Қытайда — барлығы 16 елде
орналасқан
36 түрмеге қамқорлық көмек көрсетуге міндеттеді.
Өз
елінде шаруалардан астықты зорлап тартып алды, заем облигацияларын
күштеп
өткізді, ал одан “түскеніне” шетел коммунистерін асырапбақты...
“Асыра сілтеу мен бұрмалау үлкен кемшілік болып табылады жəне мұндағы
басты
сипат сол — жеткілікті ұйымдаспаған (бейне бір бағыныштылық
міндет
пен парыз секілді. — В.М.), ұйым шаруалардың ыңғайына жығылған,
қаңтарға
дейін астық дайындау мəселесімен айналыспаған жерде, міне, дəл
сол
жерлерде асыра сілтеу бəрінен де көп болды, — деп жазды Голощекин
1928 жылы 27 сəуірде “Советская степьте”, — əсіресе заем тарату науқаны
кезінде
, кейбір жерлерде, заемға жазылмағандардың бəрін “революция
жаулары
” деп жариялаған”.
Сөйтіп
, асыра сілтеу — кемшілік жəне онымен күресу керек болды, əрине,
дереу
“асыра сілтеуге қарсы қатаң бағыт” ұсталынды, бірақ оның
соншалықты
берік еместігі жəне дерліктей көмегі тимейтіні белгілі болды.
Күрес
өзінің кезегімен жүріп отырды, ал асыра сілтеулер барған сайын
көбейе
түсті.
Алайда
қорытынды мынадай болды: асыра сілтеушілер бəрібір тап
жауларына
жатқызылған жоқ, олар қалай бұрмалап, асыра сілтесе де, ешкім
де
оларды жазалауды, мəселен, байлар сияқты “жат өлкеге” жер аударуды
ойламады
.
1928 жылдың соңында Голощекинмен ашық пікірталасқа түсетін адам
қалмады
: қарсыластар талқандалды, көп ұзамай дауыс беру құқығынан
айырылды
. Əйтсе де Мəскеуде, БОАТКОМ сессиясында Тұрар Рысқұлов
кəмпескелеу
жөнінде сыни пікір білдіргені солақ екен, Филипп Исаевич
қолмақол
ұрысқа шықты.

Қызылорданың
жалпы қалалық партия жиналысында ол Рысқұловтың:
“Егер біз əрбір шараны ауылдағы Октябрь деп санайтын болсақ, онда
осының
өзімен біз адасушылыққа барып килігеміз. 35 миллион бас малдың
250 — 300 мыңы кедейлерге беріледі... Бұл көп емес... Байлар, сірə, бүкіл
тұрғындардың
67 %ын құрайды, ал олардың қарамағында барлығы 700 —
800 шаруашылық бар” деген сөзін келтірді.
— Сөйтіп, Рысқұлов солшыл болып көрінгісі келеді, — деді Голощекин. —
Жақсы
айтылған, бірақ ақылға сыйымсыз жəне шынайы емес.
Əйтсе
де Т.Рысқұлов науқанның салдары туралы саяси (“кəмпескелеу біз
кез
келген төтенше жағдайларды шектеу саясатын ұстанып отырған кезде
жүргізілуде
”), экономикалық жəне психологиялық тұрғыдан толық та дəл
тұжырымдады
: адамдар мал шаруашылығымен шұғылданудан сырт тарта
бастады
, ал бұл болса, шаруашылықтың өнімділігін кемітті.
Соңғы
рет болу керек, партия жəне мемлекет қайраткері байды қорғауға ең
болмаса
жарты ауыз сөзін арнады — жаңа орында “700 — 800
шаруашылық
” құруға байланысты алаңдаушылық білдірді.
Осы
кезден бастап “бай” сөзі жарлыққа айналып, қорлайтын, таптық
өшпенділікті
білдіретін ұғымға ауысты: оны бұдан былай жау бейнесін
көрсету
үшін қолданды. Бұл саяси жапсырма соның өзіне ұқсас “буржуй”,
“кулак”, “поп”, “молда” жəне тағы басқалардың ортасынан орын алды.
Ал
бұдан сегіз жыл бұрын В.Г.Короленко А.В.Луначарскийге былай деп
жазды
(Ағарту халкомы мұны жазушыдан өзі өтініп, оның əрбір хатына
жауап
қайтаруға жəне хат алысуларды халыққа жария етуге уəде берді,
алайда
ол бұл уəделерінің бірін де орындаған жоқ, Короленконың хаты тек
1988 жылы ғана жарияланды):
“Тарих Ресейге сиқырлы да өте қайғылы тағдырды таңды. Миллиондаған
орыстардың
миында əлдебір екіүш жылдың ішінде аяқастынан əлдеқандай
бір
логикалық бұранда орнынан айналып кетті де, самодержавиенің
алдында
көзсіз бас июден, саясатқа деген толық бейтараптылықтан — халық
бірден
... коммунизмге, ең берісі — коммунистік үкімет жағына өтіп кетті.
...Шаруалар қауымының тап ретіндегі негізгі мəні маскүнемдікте емес,
еңбекте
, соның өзінде де бейнеті көп, зейнеті аз, жағдайды түпкілікті
жақсартатын
үміті жоқ еңбекте болды. Соңғы онжылдықтардағы царизмнің
бүкіл
саясаты осы өтірікке негізделді... Енді мен сұрақ қоямын: Сіздердің

құрылыстағының
бəрі де шындық бола ала ма? Қазірдің өзінде сіздер
халықты
сендіріп үлгерген жайттарда жоғарыдағыдай өтіріктің жосығы жоқ
па
?
Менің
кəміл сенімім бойынша, мұндай өтіріктер бар жəне тіпті таңғаларлық
түрде
ол сондай кең, “таптық” сипат алуда. Сіздер орнынан тұрған, оянған
халықты
буржуазия (“буржуй”) деп аталатындар тек қана жатыпішер
арамтамақтардың
, тонаушылардың, бағалы қағаздар талонын қиып
алушылардың
табы жəне одан басқа ештеме емес деп сендірдіңіздер.
Осы
шындық па? Мұны сіздер шын сеніммен айта аласыздар ма? Əсіресе
сіздер
, марксшілдер, осыны айта аласыздар ма?
Сіз
, Анатолий Васильевич, өздеріңіздің, марксшілдердің таяу уақыттарда
ғана
халықшылдармен қатал пікірталас жүргізген кездеріңізді, əрине, əлі
ұмытқан
жоқсыз. Сіздер: “Ресейдің “капитализм кезеңінен” өтуі қажетті
жəне
пайдалы”, — деп дəлелдедіңіздер...
...Капиталистік тап ол кезде сіздерге жаман болсын, жақсы болсын, өндірісті
ұйымдастыратын
тап болып көрінді.
Неліктен
енді шетел сөзі “буржуа” — тұтас бір ауқымды да күрделі ұғым —
сіздердің
жеңіл қолдарыңызбен, осы уақытқа дейін ол туралы ештеме
білмей
келген біздің қараңғы халқымыздың көз алдында бағалы қағаздарды
қиып
алудан басқа ештемемен шұғылданбайтын, тек қана жатыпішер
арамтамақтар
, тонаушылар деген қарадүрсін түсінікке ауысты?
...Тактикалық тұрғыдан келіп, сіздер ақиқат алдындағы парызды
құрбандыққа
шалдыңыздар. Тактикалық жағынан сіздерге капитализмге
деген
халықтың жеккөрініштілік сезімін тұтату жəне жауынгер отрядты
қамалға
қарай қалай айдап салатын болса, халық бұқарасын орыс
капитализміне
дəл солайша қарсы қою тиімді болды. Жəне сіздер
шындықтың
өңін айналдыруда ештемені місе тұтпай, барған сайын құныға
тү
сіп отырсыздар... Сіздер қамалды алдыңыздар жəне оны талқандап,
жойқын
ағынға тастап жібердіңіздер. Бұл қамалдың “игілікті үрдістер”
арқылы
қол жеткізілген халық байлығы екенін, орыс капитализмі жасаған
бұл
аппаратта құртыпжоюға емес, жетілдіруге, одан əрі дамытылуға тиіс
көп
нəрсенің бар екенін сіздер ұмыттыңыздар. Сіздер халықты мұның бəрі
кезі
келгенде талқандалуға тиіс... талау мен тонаудың нəтижесі деп
сендірдіңіздер
.

Өздеріңіздің
“тонаушыларды талқандау” ұрандарыңызбен, сіздер,
ауылшаруашылық
мүліктерінің аса зор мөлшерін, тіпті сол
коммунизмдеріңізге
де ешқандай пайдасы тимейтіндей етіп құртқан
деревнялық
“жойғыштардың” енді қалаға тап беріп, лап қоюына жол
аштыңыздар
...”
Қазақ
даласының экономикалық дамуда капитализмнің “игілікті сатысына”
дейін
көтерілмегені белгілі. Ауылдарда рулық қатынастар өз ықпалын
жүргізді
. Байды жою арқылы тауарлы мал шаруашылығының
ұйымдастырушыларын
ғана емес, сонымен бірге дəрежесі жоғары туысын
да
жойды. Пролетарлық мемлекеттің (Қазақстанды айтпағанда, Ресейдің өзі
де
, негізінен, шаруалар елі бола тұра, неліктен “пролетарлық”) мақсаттары
мен
өзінің “қараңғылығына” қарай, əлеуметтік прогрестің игіліктеріне
самарқау
қарсылық көрсетуші ебедейсіз “сірескен” еңбекшілер бұқарасы
арасындағы
шатқал орыс деревнясындағыға қарағанда қазақ ауылында одан
да
тереңірек болды. Жақсы болсын, жаман болсын, бірақ бұл дəрежесі үлкен
туыс
өздерінің ағайындарын “қанап, езіп” қана қойған жоқ, сонымен бірге
оларға
, əрине, өздерінің түсініктеріне, арұяты мен жақынға деген
жанашырлығына
, өмірге көзқарастары мен мүмкіндіктеріне қарай
қамқорлық
та жасады. Қалай болған күнде де, əрине, астық шықпай
қалғанда
жəне жұт жылдары кедейлерге ауыр тигеніне қарамастан,
төңкеріске
байланысты болған қоғамдық сүргін уақытына дейін қыр елінде
жаппай
аштық болған жоқ. Қазақтардың кейіннен Голощекин билігін басқа
ештемемен
де емес, халықты ауылауылымен қойдай қырып, топтобымен
тұтқынға
айдаған, күллі дала отқа оранып, азап ауыртпалығын тартқан
сонау
бір жоңғар шапқыншылығымен салыстыруы тегін бе еді? Алайда,
бəлкім
, бұл салыстырудың өзі де біздің уақытымызда болғандарды... түгел
айтып
жеткізе алмайтын шығар.
ЖЭС
(НЭП) тамам болды, жоспарлы бөліністі азықтүлік салығы барған
сайын
көбірек ығыстыра бастады. Халықты жағасынан алып, ерекше
салтанатсыз
жəне ешкімнің келісімін алып жатпастан, ұжымдық еңбектің
“нұрлы болашағына” қарай сүйреледі. Қашып құтыла алмайтын қасірет
жақындап
келе жатты...
VII
Бұл
қасірет, сірə, бірдебір қазақ отбасын айналып өтпеген шығар. Əркімнің

өз
қайғысы, жан жарасы бар. Тіпті алпыс жыл өткеннен кейін де бұл туралы
айту
оңай емес, кейде мүмкін де болмайды...
* * *
Қарт
қазақ жазушысы Əлжаппар Əбішев сол жылдар оқиғаларын есіне
түсіргісі
келмеді. Менің сұрағымды естіп, селқос жымиды да, қолын бір
сілтеді
.
— Айта алмаймын, ауыр...
Бірнеше
минуттық үнсіздіктен кейін ол кенет байқаусызда айтқандай болып
сөз
бастады:
— Менің əкемнің аты — Əбіш, Əбіштің əкесі — Жұматай, Жұматайдың əкесі
— Жолдыбай. Жолдыбайдың кіндігінен тараған ұрпақтары — біздің
санымыз
1931 жылы тоқсан төрт адам болған еді. Міне, біздің отбасымыз ...
Ұжымдастырудан
кейін тірі қалғаны жетеу...
Тағы
біраз уақыттан кейін Əлжаппар Əбішев əңгімесін жалғастырды:
— Мен ерте қамданып Қарағандыға жетіп алдым: бір сұмдықтың боларын
іштей
сездім. Өзіммен бірге Қарқаралыдан шешемді, əйелімді, інілерімді
ала
кеттім. Біз бесеуміз аман қалдық, ал біздің ауылдан тек екіақ адам тірі
қалды
.
...Есімде, Қарағандыдағы біздің барақтың жанында балаған болды. Онда
біздің
ауысымда жұмыс істейтін үш жігіт тұрды. Бірде қырық градустық
аязда
олар түнгі кезекке шықпады. Десятнигіміз Харон дейтін неміс еді.
Таңертең
онымен бірге үйге қайтып келе жатып балағанға бас сұқтық.
Қарлы
боранның басталғанына екінші күн болған, балағанның есігін қар
бекітіп
тастаған екен. Қарды бірдеме етіп етігіміздің тұмсығымен аршып,
ішке
ендік. Сөне бастаған ағаш шаласының жанында өліп қалған əйел
жатыр
, кеудесінде алтыжеті айлық нəресте. Анасының төсіне басын қойып,
емгісі
келетін секілді. Жылайжылай, сілесі қатқаны көрініп тұр... Харон
бəрін
бірден түсінді. Өлгендердің көздерін жауып, баланы тонының ішкі
өңірімен
орап алды да, жүгіре жөнелді...
* * *
Белгілі
əдебиеттанушы Мекемтас Мырзахметов қасіреттілігі жағынан сирек
кездесетін
жағдайды əңгімеледі:

— Бала кезімде, тентектік көрсеткен уақыттарымда, анам маған үнемі: “Сол
кезде
сені тастап кетуім керек еді...” дегенді қайталап айта беретін. Ол осы
бір
түсініксіз жұмбақ сөзді айтқан кезде мен еріксіз тыныштала қалар едім.
Еш
нəрсе түсінбеймін: ол мені қайда тастап кетуі керек еді, неліктен мені?
Бірақ
сұрауға əйтеуір тəуекел етпедім...
Кейін
, жасым он беске толып өскен кезімде, бір күні анамнан неге ол үнемі
сол
бір түсініксіз сөзді айта беретінін сұрадым. Анам маған ойға бата көз
тастап
, көзінің жасын сүртті де, мына бір оқиғаны айтып берді.
... 1933 жылдың ерте көктемі еді. Аштық біздің бүкіл ауылды дерліктей
жайратып
тастаған ең сұрапыл шақ (біз Оңтүстік Қазақстанның Түлкібас
ауданында
тұрдық). Тіке келген ажалдан қашып, анам көрші ауылдағы
туыстарына
баруға бел буады. Менің кішкентай қарындасымды қолына
ұстайды
, ал мен — ол кезде екі жарым жаста екенмін — анамның етегінен
ұстап
, онымен қатар жүріп келе жатамын.
Біз
кешкі іңірде шығыппыз. Ауылдың шетінен əрі қарай ұжымшар бақшасы
басталады
. Біздің соқпақ жолға түскеніміз сол екен, алдымыздан бір үйір
қасқыр
шыға келеді. Бұл кезде ауыл маңында мал атаулыдан ештеме
қалмаған
, қасқырлар үйірүйір болып адамдарға шаба бастаған, бұрынсоңды
ел
естіп көрмеген жағдай болады.
Анам
айғайлап көмекке шақырғанымен, маңайда ешкім болмайды.
Қасқырлар
бізді қоршап алады. Ұлып, тұяқтарымен жер тырмалайды. Анам
жаншошырлық
таңдау жасауға мəжбүр болады: қасқырлар не біздің
бəрімізді
тамақтап, пəршелеп тастайды, не анам балаларының біреуін
қасқырға
жем етіп қалдырады да, өзі екінші баласын алып, қашып құтылуға
тырысады
. Əрине, ұлды құтқарсаң, бүкіл əулетті сақтап қаласың деген ұғым
қазақ
санасына ежелден сіңісті. Анам шешім қабылдайды. Ол жөргекке
оралған
кішкентай қызын жерге қояды да, жүдеуліктен аяғымды əреңəрең
басып
тұрған мені қолына көтеріп, сытылып шыға береді.
Кейінірек
, анам біреулері қолына мылтық ұстап, кейбірі таяқпен қаруланған
адамдармен
қайтадан оралған кезде, ол жерде ештеме болмаған. Тек қанға
боялған
шүберектер ғана қалыпты.
Ее
, мен өзімнің қарындасыма өміріммен қарыздармын.
...Мен сонда анамнан (ол кезде əлі көп нəрсені түсінбейтін едім!): “Неге мені
тастап
кетпедіңіз?”— деп сұраған едім. Ол: “Ұл қажеттірек болды...” — деді.

Анамның
қандай сезім күйін кешкенін, іштей өмір бойы не ойлағанын
елестетудің
өзі жанға батады...
Ол
сол кезде көз жасы құрғайқұрғай, қу сүйек болып қалғандай еді...
* * *
Ғалым
Хакімұлы Ахмедовтің өзінің ұзақ өмірінде көптеген өлім мен адам
қайғысына
куə болуына тура келді. 1921 жылы он бес жасар бозбала
шағында
Орынборда оқыған ол өлі адамдарға толып кеткен теміржол
бекетін
, көшелерде сасыған мəйіттерді текшелеп жинап, əлдебір жаққа
əкетіп
жатқан арбакештерді есінде сақтап қалды. Ал одан он жыл өткеннен
кейінгі
көргендері əлдеқайда қорқынышты еді.
— Ой, ол кезде көп адам өлді ғой, — деп бастады əңгімесін Ғалым
Хакімұлы
. — Əулиеата қаласындағы біздің көшеде балалар үйі бар болатын,
балалар
мəйітін күн сайын арбамен тасыды. Таң ата оларды алып кетеді...
1932 жылы Ахмедовтің (ол техникум директоры болып жұмыс істеген)
қатыгездік
жағдайларды тексеретін комиссияның жұмысына үш рет
қатысуына
тура келді. Алматыдан Петров дейтін Мемлекеттік Саяси
Басқарма
(ГПУ) қызметкері келген болатын. Қазаққа өте ұқсайтын. Онымен
қазақша
сөйлессем, “түсінбеймін” дегендей басын шайқайды. Якут болып
шықты
. Иығындағы жапсырмада төрт ромб бар. Хат бойынша ма, əйтеуір
тексеруге
келіпті...
Ауылдардың
біріне жол тарттық. Бір əйелдің ауласындағы күл үйіндісі
астынан
адамның басы, ет қалдықтары табылды. Ол əйел біреуді өлтірген.
Оны
қарауылдар алып кетті, қайда екенін білмеймін...
Қаладан
онша алыс емес шеткі ауылда, онда Свердлов атындағы ұжымшар
болған
, бір жігіт тірі қалыпты. Адам етімен азықтанған. Əйелді сойған.
Сұрап
көрсек, мойындамайды. “Жоқ! Мен ешкімге тиіскен жоқпын!” — деді.
Бəрі
мұның үйінен табылып отырғанда... қалайша тиіспеген? “Алладан
қорық
, көп ұзамай өзің де өлерсің!” — деді əлдекім. Ал ол, шынында да,
денесі
ісініп кеткен, қозғалмайды. Шыдамады, мойындады. Жылай береді.
“Аштықтан мүлдем есімнен айырылдым, содан кейін бауыздадым”, — дейді.
Ал
үшінші жағдай көрші ауылдағы қарт адамның басынан өткен, ол бір ай
бойы
адам етімен қоректенген...

Сол
кездегіні еске түсіру өте ауыр, бірақ ендігі уақытта бұл туралы үнсіз
қалуға
да болмайды. 1932 жылдың сұрапыл суығында біздің Əулиеатаға
Сарысу
ауданынан босып келген адамдарды қалай ұмытуға болады? Келді
деген
не — титықтары құрып, əреңəрең жетті. Əйелдер, балалар, қарттар —
естері
кіресілішығасылы, албажұлба киінген, үстері кірсатпақ. Аман қала
алды
ма екен? Əй, қайдам, өйткені бүкіл қаланы аштық жайлаған болатын...
Алайда
елеусіздеу деуге болатын бір жағдай мені бəрінен де қатты
таңдандырды
. Бірде, аштық енді басталып келе жатқан тұста, мен базарға
келдім
. Базарда айғайшу, жерде қан дақтары бар. Кері бұрылып қарап едім,
онда
бос тұрған лəпкенің маңынан əлдебір шұңқырдың барын байқадым, өзі
өте
терең секілді. Шұңқырдың түбінде жас қазақ жігіт отыр. Бүйірімен
жерге
бір жамбастап жатып алған, басын қолдарымен сығымдап ұстап, дір
дір
етеді. Ал басы қанға шыланған. Жүзін үрейлі қорқыныш, азапты қайғы
іздері
шиырлаған... Сірə, аштық алқымнан алған бір сəтте лəпкеден бір
жапырақ
нан ұрлап əкетуге əрекет еткенге ұқсайды, ұсталып қалып, басы
жарылған
...
* * *
...Ал ресми құжаттар не айтады? Мұрағат қызметкерлерінің айтуына
қарағанда
, ұжымдастыру кезеңінде болған аштық туралы дерліктей ештеме
сақталмаған
. Олардың сөздерін тарихшылар да растайды: деректерді бір
түйірлеп
жинауға тура келеді... Бейне бір Қазақстанда сансыз көп өмірді
жалмап
кеткен аштық індеті болмаған секілді.
Мен
бірнеше күн бойы республиканың Орталық мемлекеттік мұрағатында
отызыншы
жылдар құжаттары, əртүрлі қазақстандық халкоматтардың
материалдары
сақталған папкаларды қарап шықтым. Расында да, бос тұр!
Əлдебіреулер
халықтық қасіретті еске түсіретін кез келген материалды,
тіпті
жанама деректерге дейін əдейілеп тазартқандай əсер аласыз. Несі бар,
індетті
таратушылар оның ізін жоюды да ойластыруы əбден мүмкін.
Мыңдаған
құжаттардың ішінде тек біреуінен ғана жаппай аштықтың
жақындап
келе жатқаны туралы айтылған құжат кездесті. Қарқаралы
округтік
денсаулық сақтау бөлімі 1931 жылдың 28 мамырында
республиканың
Денсаулық сақтау халкомына ауданның санитарлық
жағдайы
туралы былай деп хабарлапты:

“Қазіргі кезде азықтүлік мəселесі апатты жағдайда демегеннің өзінде өте
қанағаттанарлықсыз
. “Овцевод” совхозында 1 сəуірден бастап барлық
жұмысшылар
мен қызметкерлердің отбасы азықтүлікпен қамтамасыз
етілуден
шығарылып тасталынды. Жұмысшының отбасында 5—10 адамнан
барына
қарамастан, тек жұмысшының жеке өз басына ғана күндік мөлшерлі
нан
мен 0,5 литр сүт беріледі, осыдан басқа ештеме берілмейді... Қант та,
жарма
да — ештеме берілмейді.
...Қаладағы 300ге тарта қамаудағы адамдар соңғы күндері ештеме алған
жоқ
, тек сырттан біреу не əкелсе, соны ғана қорек етуде. Қызметкерлер
наурыз
бен сəуірде жан санына байланыссыз жəне өзін қосқандағы бүкіл
отбасы
үшін 7 келіден сапасы нашар тары алды. Бір бөлігі тіпті ештеме
алған
да жоқ...
Қызметкерлер
тарап кетіп жатыр. Олардың бірі Глебенко тіпті 360 верст
(шақырым — ауд.) жердегі Семейге жаяу кетті. Егер жағдай өзгермейтін
болса
, қызметкерлердің көпшілігі, оның ішінде дəрігерлер де, күзге дейін
біржола
кетіп қалуы мүмкін.
Тұтқындар
үйінде құрқұлақ, ушыққан өкпе ауруы: құрқұлақ ауруы балалар
үйіне
, аналарға ауыз салды... ауруханадағылардың 80%ы құрқұлақпен
ауыруда
.
Станицкий
”.
...Əлжаппар Əбішевтің бабасы Жолдыбайдың көп санды ұрпақтары дəл осы
Қарқаралы
қаласының төңірегінде тұрған...
“700 жартылай феодал, ірі байлардың мүлкі мен малын кəмпескелеу” —
бүгінде
ескірген, бəлкім, жұрттың бəрі ұмытып үлгерген оқиға да болар.
Алайда
есінде сақтап қалған адамдар да бар...
VIII
Қазақтарды
басқару оңайдың оңайы: халық тыңдайтын жəне сенетін 500
зиялы
адамды құртса болды, қазақтар өздеріақ бағынады деп адмирал
Колчак
айтыпты дейтін бір сөз бар. Сібір билеушісі бұл сөзді айтты ма,
айтпады
ма, мұны растайтын түпнұсқа құжаттар белгісіз, əйтсе де
Колчактың
аз уақыттық басқаруы кезінде қазақ интеллигенциясы бір
адамын
да жоғалтқан жоқ. Алайда “жел соқпаса, шөп басы қимылдамайды”
— идея, сірə, ауаға таралып кетсе керек.

1930 жылдың 1 қазанында Филипп Исаевич Голощекин Алматыдағы
қалалық
партия белсенділерінің жиналысында сөз сөйлеп тұрып, шамамен
дəл
сол ойларды, тек қана бөгде сөздермен көлегейлеп, бүркемелеп айтты.
Ол
партия органдарының “бұрынғы алашордашыларға” қатысты
тактикалық
міндеті “ұлттық интеллигенцияны ауыл бұқарасын өзіне
жақындату
мақсатында пайдалану, осы негізде Кеңестерді құру” болғанын
өзінің
шектен тыс арсыздығына сəл де болса шімірікпестен, өз сөзінің
дұрыстығына
толық сенген адам ретінде айтты.
Одан
əрі Голощекин былай деді:
“Біз бұқараны соңымыздан көбірек ертіп, кедейлерді ұйымдастырған сайын,
буржуазиялық
ұлтшылдарға да соншама қатты соққы бердік. Жəне осының
арқасында
біз өзіміздің кадрымызды құрған, сөйтіп, бір кезде бұл уақытша
одақтастарды
лақтырып тастауымызға мүмкіндік туған (ерекшелеген автор.
— В.М.) кезеңге де келіп жеттік.
Ал
бұл кезеңге жеткенге дейінгі уақыт аралығында ұлтшылдықпен күресті
шовинизммен
күрес түрінде бүркемелей тұрмау қазақ бұқарасының
сеніміне
ие болудан бас тартумен бірдей əрекет болған болар еді”.
Міне
, Филипп Исаевичтің тактикалары осындай болды: “пайдалану...
жақындату
... ие болу... лақтырып тастау”. Жəне алғашқы жылдары
ұлтшылдықпен
күресті шектен асырмау, ұлыдержавалық шовинизм туралы
көбірек
айғайлау... əйтпесе күтпеген жерден қазақ бұқарасының сенімінен
айырылып
қалуы... мүмкін.
Голощекин
сондықтан да ескі қазақ интеллигенциясының қаймағымен,
халықтың
рухани көсемдерінің алдыңғы қатарлы өкілдерімен есеп
айырысқаны
туралы қаймықпастан жəне ұялмастан барынша ашық айтты.
Бұларды
аластау “топшылдардың” көсемдерінен құтылуға қарағанда оңайға
түсті
: өйткені бұлар партияда жоқтар жəне ОКге шағымдана алмайтындар
еді
. Олардың “ескі күнəларын” — алашордалық өткен өмірін үнемі
беттеріне
ба суға мүмкіндік болды (мұның өзі кейіннен, “өз кадрлары”
дайындалған
жəне ауыл кедейлерін “меңгерген” кездерінде пайдаланылды).
Онсыз
да, əрине, олардың кез келген ісəрекеті буржуазиялық
ұлтшылдықтың
көрінісі ретінде саналғаны сөзсіз.
Алғашқыда
Филипп Исаевич белгілі бір дəрежеде келісімшілдік танытты,
қазақ
интеллигенциясымен ынтымақтаса қызмет етуге шақырды, бірақ

“партиялық жұмыстың басты тораптарына” қол сұғылмайды деген шарт
қойды
. 1925 жылғы Бесінші конференцияда ол интеллигенцияны т е г і с т е
у
(жою — ауд.) керектігі жөніндегі ойын толығымен табиғи əрі заңды пікір
ретінде
шегелеп айтты.
Алайда
шығармашылық адамын ортақ пікірге келтіру деген нені білдіреді?
Бұл
— не оны бас шұлғығыш жағымпаз болуға мəжбүрлеу, яғни рухани əтек
ету
не жай ғана құрту, жою дегенді білдіреді, өйткені нағыз жеке тұлға
ешқандай
да орташаландыруға көнбейді. Жерді тегістегенде, əдетте, ең
алдымен
жоталар мен дөңестерді алып тастайды.
Голощекиннің
жаңа құрылысқа қазақ халқының рухани көсемдері мен
ұстаздарын
тартуға тырыспағаны айқын, керісінше оларға таңылған
ұлтшылдық
жапсырманы ешқайсысынан алып тастамағандығы да
сондықтан
екені даусыз. Бұл оның тарапынан қолданылған тактикалық айла
еді
: уақытша, ол тек уақытша ғана “ұлтшылдарға” төзуге келісті, одан кейін
олар
, əрине, аластатылуға, жойылуға тиісті болды. Тап күресінің жаңа
кезеңінің
жағдайлары мен мүмкіндіктеріне қарай не олай, не бұлай.
Партиялық
сын бағытталған нысанасынан бір сəтке де мүлт кеткен жоқ.
С
.К. дейтін біреу 1927 жылдың 27 мамыры күнгі “Советская степь” газетінде
Қазақстанның
жазушылар ұйымы туралы былай деп хабарлады:
“Шығарманың саяси бағыты автордың қандай саяси ағымға тиісті екеніне
қарап
анықталады. Алдын ала есеп бойынша, ұлтшылавторлар 14,
КазАППшылар
(Пролетариат жазушылардың Қазақ қауымдастығы) 16 жəне
бағыты
бар авторлар 9 атау кітап шығарған... Ұлтшылдарда авторлардың
əралуандығы
көбірек көзге түседі (Байтурсунов, Ауэзов, Дулатов,
Кеменгеров
, Омаров, Абай, Джумабаев)*.
...Ұлтшылдар қазақ халқы мен даласын таптық мəннен тысқары ашық
бояумен
жырлайды, ал шын мəнінде, өз қаламын Совет өкіметіне қарсы
бағыттайды
”.
Көріп
отырғанымыздай, Абай Құнанбаев та сынның қырағы нысанасына
іліккен
жəне төңкеріске дейінақ қайтыс болған оны да Кеңес өкіметінің
қарсыласы
деп жариялайды.
* * *
Голощекин
, тіпті аз дəрежеде болса да ұлттық тұрғыдан ойлайтын
партиялық
элитамен есеп айырысып болған соң ғана қазақтың зиялы

қауымына
жаппай шабуылын бастады. Бұл кезде “ауыл кедейлерінің
бұқарасы
” белгілі бір дəрежеде “ұйымдасып” болғанды.
Алтыншы
Бүкілқазақстандық конференцияда (1927 жылдың қарашасы) ол:
“Қазақ тілінде 5 мыңға жуық терминнен тұратын жеке кітап құрастырылып,
басып
шығарылды. Бұқара оларды түсінбейді. Үлкен бұрмалаушылықтар
бар
, баршаға белгілі болар, онда “интернационал” сөзі “зорлықшы”,
“жəбірлеуші” мағынасына жақын аударылған — мүлде түсініксіз жай” деген
сөздермен
“академиялық орталықты” (Байтұрсыновты) партиялық бағытты
бұрмалаушы
ретінде айыптады.
Осыдан
кейін Филипп Исаевич интеллигенцияның рөлі туралы барынша
кеңінен
сөйлей келіп, өзіне тəн тактикалық жымысқы өркөкіректігімен шын
көңілден
ақтарыла сөйлегендей сыңай танытты:
“Мұнда аңду туралы мəселенің қойылуы мүмкін емес екеніне біздің
күмəніміз
жоқ, жолдастар. Керісінше, біздің интеллигенцияны өзімізге
тартуымыз
керек, ол бізбен бірге жұмыс істеуге тиісті... Бірақ ол бізді емес,
біз
оны басқаруымыз керек — міне, осылай. Бізге жат, біздің
идеологиямызға
тү- бірімен жаулық көзқарастағы (ерекшелеген автор.—
В
.М.) оның біздің өміріміздің əртүрлі жақтарына өте күшті ықпал етуіне
төзуге
болмайды...
Ескі
интеллигенцияның арасында бағыт ауыстырушыларға ұқсайтын
қозғалыстың
бары да белгілі. Сіздер Жұмабаевтың “90” туралы белгілі
өлеңін
білесіздер, ол енді, міне, 90 туралы жазады, ол 90 жағында, ал
көптеген
адамдар мұны шынайы айтылған сөз деп ойлап, бұған алданады.
Олар
100ге жеңілді, сондықтан да 90ға жеңуді байқап көргісі келеді; ал егер
бізге
келетін болса — жақсы, біз оларды тегістейміз, бірақ сонымен бір
уақытта
соғу да керек — 90 олардың өз жағында емес екенін, əзірше
олардың
өздеріне қарсы екенін, олар осы 90мен ойнап жүргендігін білуі
үшін
”.
Соқты
— екі жылдан кейінгі соққаны сондай, аса ірі қазақ ақынының есімі
60 жыл бойы жабық құлыптың астында қалды жəне өлеңдері де басылмады.
Мағжан
Жұмабаевтың өлеңдерінде қандай қылмыс белгілері болды? 1969
жылы
башқұрттың Халық ақыны, 75 жастағы Сайфи Құдаш
М
.Жұмабаевтың тағдыры туралы Қазақстан КП ОКнің Бірінші хатшысы

Д
.А.Қонаевқа мынадай хатпен өтініш білдірді:
“...Бұл өлеңінде М.Жұмабаев жүрек түкпірінен жəне шынайы өкінішпен
былай
дейді: “Бұрын барлық халықтардың аспанында жарық күн тұрған
кезде
мен қателестім. Бірақ мен өз еліме қызмет ету ниетінде қателестім.
Мен
Алашорданың құрылтайына барған жоқпын, мен оның жұмысына
қатыспадым
. Мен кейбіреулерге ұқсап, Алаш жетекшілерінің
адъютанттығына
бармадым. Мен Алаш партиясының қазақ халқы үшін
қажет
емес екенін түсіндім. Енді мен тек Коммунистік партия ғана қазақ
халқының
тағдырын дұрыс шеше алатынына көзімді жеткіздім. Егер
Коммунистік
партия халықтың 90 %ына өкілдік ететін болса, Алаш — бар
болғаны
10. Мен 90ды қорғаймын, өйткені барлық жантəніммен Совет
өкіметіне
қызмет етемін” (мағыналық аударма — автор). Əлде бұл тəубеге
келу
, ағынан жарылу емес пе? Алайда оған сенбеді. Неліктен?
Айту
қиын, бірақ, сірə, жекебастық жеккөрушілігі, кекшілдік жəне тап
күресінің
ұстанымдарын қате түсіну үлкен мəнге ие болған секілді”.
Хатқа
жауап қайтарылған жоқ: 1960 жылы ақталған Мағжан Жұмабаев
коммунистер
үшін бұрынғыша күмəнді тұлға болып қала берді жəне
өлеңдері
де жарық көрген жоқ...
Мағжан
Жұмабаевтың, Ахмет Байтұрсыновтың жəне Жүсіпбек
Аймауытовтың
шығармашылық мұрасын зерттеу жөніндегі Қазақстан
Компартиясы
ОК комиссиясының мына пікіріне көңіл аударайық:
“Оның 1927 жылы жазылған “Тоқсанның толғауы” (осы кітаптың орыс
тіліндегі
түпнұсқасында — “Голос девяноста”— ауд.) өлеңі ақынның саяси
бетін
айқындап қана қоймай, сонымен қатар оның жаңа дəуірдің суреткері
ретінде
қаншалықты ілгері басқанын да дəлелдейді. Бұл шығармасында
ақын
өзінің тоқсанның жағында екенін, яғни ештемеге қарамастан, туған
өлкесін
жаңарту жолында батыл істерге барып отырған халықтың
көпшілігімен
бірге болатынын шын жүректен мəлімдейді”. Сөйтіп, 1988
жылы
коммунистік сараптама ақыр аяғында М.Жұмабаевқа сенді...
Мəселе
қайда жатыр: бəрі де өлеңнің мазмұнында емес, Голощекиннің
түсінігіндегі
с о қ қ ы б е р у тілегінде болғаны көрініп тұр. Ал бұл тілектің
мəні
ұлттықты түп тамырымен жоюда, құртуда болды. Ұлт ақыны, өзінің
табиғатына
орай, ұлттық рухты жоятын пролетарлық интернационализмге
қарсы
келетінін, демек, ондай ақынға сенуге болмайтынын жақсы түсінді.

Иə
, қазақ халқының өзі де Филипп Исаевичтің сенімін тудырмады: оның ең
“алдыңғы қатарлы” табы — жұмысшылары жоқ еді, өзінің байлары мен
молдаларын
тыңдады, мұндай халық, оның пайымдауынша, қажет болғанда
“қаннан да қорықпай”, ұзақ уақыт тер төгіп кеңестендіруге тиісті болмақ.
Бүкіл
интеллигенцияға күдікпен қарады, сондықтан да Голощекин анадай
немесе
мынадай бір зиянды идеямен мүлде кездейсоқ кездескенін сөзінің
арасына
қыстыра отырып, интеллигенцияның əрбір қадамын аса бір
қырағылықпен
қалт жібермей қадағалап отырды.
Алтыншы
конференциядағы сол баяндамасында ол былай деді:
“Мен “Еңбекші қазақтан” көркем əдебиет туралы” бір мақаланы кездейсоқ
көріп
қалдым (қазақшаны ол, əрине, оқыған жоқ, сондықтан да қазақ
делегаттардың
намысына ашықтанашық тигені сөзсіз. — В.М.) ... Мақала
марксизмнің
тонын айналдырып кию бағытында, дербес жағдайда,
социалистік
мəдениеттің болуы мүмкін бе (?) деген мəселе бойынша
құрылған
. Мен сіздерге қорытынды пікірін оқимын: “Қазақ
ұлтшылдығында
отарлаушылдық сипат жоқ. Ол үстемдік етуге, өзіне
біреулерді
бағындыруға ұмтылмайды, ол тек өзін қорғағысы, өзін
құтқарғысы
келеді жəне егер мүмкіндігі болса, қолынан келсе, теңдікке
жеткісі
келеді. Əзірге іс жүзінде ұлттық азшылық бұқарасы теңдік ала
алмай
тұрған жағдайда ұлтшылдық та жойылмақ емес”.
...Мүлде дұрыс емес, мүлде зиянды тұжырым.
Қазақ
жұмысшысы мен кедейінің “ұлтшылдығы” — еуропалық кедейлермен
теңқұқықтылыққа
қол жеткізу. Бұл — салауатты, дұрыс “ұлтшылдық”.
Біздің
байларымыздың, буржуазиялық интеллигенцияның ұлтшылдығы
қандай
— бейкүнə пəк пе? Қараңыздар, Октябрьге дейінгі жəне Октябрьден
кейінгі
кезеңде бұл ұлттық күшік қалай өте үлкен ұлттық ит болып өскен
(күлкі). Тырнақша ішіндегі “ұлтшылдық” бар, яғни теңдікке ұмтылу,
салауатты
, дұрыс жəне біз оған көмектесуге тиіспіз, ал байшылдық
бағыттағы
идеологтердің ұлттық бастауларына соққы беру қажет”.
Мұнда
да қазақтың жұмысшы табы мен “кедей” халыққа қарсы қойылған.
Тəжірибелі
режиссердің бағыттауындағы “ұлтшылдарға” қарсы науқан күш
алды
, алайда оған қатысушылар, берілген нұсқауды бас шұлғып
орындаушылар
, ұлттық мəдениетті қандай үлкен апат күтіп тұрғанын,
бəлкім
, ол кезде көз алдарына елестете де алмаған шығар.

1928 жылдың 1112 сəуірінде “Советская степь” Ғ.Тоғжановтың “Қазақ
əдебиеті
мен сынындағы ұлтшылдыққа, жершілдікке жəне коммунистік
төрешілдікке
қарсы” (“Против национализма, обывательщины и
комчванства
в казахской литературе и критике”) деген көлемді мақаласын
басты
. Автор:
“Бұдан сəл ғана ілгеріректе, 34 жыл бұрын біздің ұлтшылдарымыз өнер,
дербес
жағдайда əдебиет саясатқа бағынбайды жəне саяси немесе олардың
айтқанындай
, тар өрісті таптық мүдделер оған жат, қазақтың көркем
əдебиеті
өз алдына таптан жоғары тұрған “жалпыұлттық” мүдделерді қояды
деп
дəлелдеген еді. Қазақ ұлтшылдарының жас идеологтері Əуезов,
Д
.Искаков, Аймауытов жəне К0 осылай жазды... Жəне Сəдуақасов та біздің
советтік
əдебиетімізді ұлтшылдарсыз — Əуезовсіз, Аймауытовсыз жəне
Кемеңгеровсіз
ойлай алмайды. Ол да ұлтшылдар секілді ұлтшылжазушылар
қазақ
еңбекшілері үшін ұлтаралық тақырыпта өте пайдалы нəрселерді бере
алатынына
сенімді. Бұл аздай... ол тіпті біздің ақын Мағжан Жұмабаевтың
— белгілі ұлтшылдың, бір кездегі қасарысқан контрреволюционердің
ұлттық
идеологиясын əшкерелегенімізге қарсылық білдіреді”, — деп жазды.
Қазақ
əдебиетін “ұлтшылдардан” тазарту құйыны бойын кернеген Тоғжанов
КазАПП
(Пролетар Жазушылары Қазақ Ассоциациясы) жетекшілерінің бірі
коммунист
Сəкен Сейфуллинді əшкерелеуге кірісіп, ол өзін пролетар
жазушысымын
деп атауына ешқандай құқығы жоқ, өйткені “онда
пролетарлықтан
ештеме жоқ екенінің үстіне, советтік те жиіжиі жетіспейді”
деп
мəлімдеді.
Сейфуллинді
кейін партиялық сыншылар белгілі үлгі бойынша
“сейфуллиншілдік” деген атаумен жаңа “оңшылұлтшыл жікшілдер” тобын
ойлап
тапқан кезде де айыптап, ақынның өзін тұтқынға алды жəне
отызыншы
жылдардың соңына қарай ату жазасына кесті. 1928 жылы олар
Сəкен
Сейфуллинге ештеме істей алмады, мамандар ортасында
айтылатындай
рəсімдеу қолдарынан келмеді.
Тоғжанов
Сейфуллинді 1924 жылы ол “Домбыра” кітабын Троцкийге
арнағаны
үшін де сынады (айта кету керек, сыншы төрт жыл бұрынғы бұл
жағдай
туралы “дер кезінде” еске салды, өйткені партиядан қуылған
Троцкий
дəл осы уақытта Алматыда жер аударылу мерзімін өтеп жүрген
болатын
).
Екі
айдан кейін, 1928 жылдың 6 маусымында, С.Сейфуллин Ғаббас

Тоғжановтың
мақаласына сол “Советская степь” газетінде жауап берді.
Оның
жауабы “Неонационализм жəне оның идеологиялық майдандағы
шабуылы
” (“Неонационализм и его наступление на идеологическом
фронте
”) деп аталды. Онда С.Сейфуллин:
“1922 жылдың 21 ақпанында “Еңбекші қазақта” жариялаған өзінің
“жауынгерлік” мақаласында Ғ.Тоғжанов:
“Бұрын сəнсалтанаты келіскен ақ туырлықты киіз үйлерде иісі жұпар
аңқыған
қымыз ішіп, дəмі таңдайдан кетпес майлы жылқы еті мен
қазықарта
жеп, үйірлеп жылқы айдап, мыңғырған қой, түйе мен сиыр өсіріп,
бақытты
өмір сүрген... қазақтар енді шөпшаламмен, иісі мүңкіген сасық
шыбыншіркеймен
, иттің, тышқанның етімен қоректенуде...
...Қазақ ауылдарындағы аштық туралы орыс газеттерінде жазбағанымен,
қазақ
газеттері жазып жатыр... деп жазған еді”, — деп жазды.
Осылайша
өзінің сыншысының бұдан алты жыл бұрынғы дəл осындай
“күнəсін” мойнына қоя отырып жəне бір кезде Тоғжанов Сəдуақасовпен
бірге
барлық алашордашыл жазушыларды жəне Жұмабаевты да, Əуезовті
де
, Аймауытовты да бір жолда келе жатқан мақсаттасмүдделестер деп
атағанын
оның есіне түсіріп, С.Сейфуллин: “Əзірше қазақтың байлар табы
бар
болып тұрған кезде ұлтшылдық та (Алашорда) өмір сүреді” деген
қорытындыға
келді.
Содан
кейін ақын Тоғжанов ұлтшылдық насихаты деп кінə таққан
шығармалар
бойынша нақты түсінік берді. Сонда айтылғанындай,
мұсылман
мейрамы туралы “Айт” өлеңін ол Ақмоладағы приход
училищесінде
оқып жүрген бала кезінде, өзі “марксизм туралы тіпті
естімеген
” уақытта жазған екен. Тоғжанов күстаналаған “Анама хат” өлеңі
туралы
Сейфуллин:
“...Біріншіден, менің аналық махаббатты бəрінен жоғары қоятыным туралы
айтылғандар
— жалған... Мен ананы əлде революцияны жоғары қоямын ба
— бұл өлеңнің өзінен көрініп тұрған жоқ па?...” — деп жазды.
Кейінгі
жағдайлар көрсеткендей, түсіндіруден де, өкінуден де ешқандай
пайда
болған жоқ.
Коммунистік
төрешілдік туралы айыптауға С.Сейфуллин былай жауап
берді
:

“1928 жылдың 30 қаңтарында, Мəскеудегі Комакадемияда (Коммунистік
академия
— ауд.) Громовтың эмигранттық əдебиет туралы баяндамасы
тыңдалды
. Громов Бунинді мақтап, біздің жазушыларға одан үйренуді
ұсынды
. Жарыссөзде жолдас Фриче сөйлеп, былай деді: “...Біздің лирика
эмигранттықтан
жоғары тұр. Біз Буниннен үйрене алмаймыз, өйткені ол —
мистик
. Эмигранттық жазушылар өз табымен бірге тапталған, сондықтан
олар
жоққа тəн. Бұл жазушылардың сыртқы көріністегі шеберлігі уақыт
өткен
сайын көмескіленіп, өшіп барады. Біздің жазушылардың олардан
алатын
ештемесі жоқ” (“На литературном посту”, 1928, №4). Міне, беделді
марксистік
сыншы жолдас Фриченің сөзі осындай. Мейлі, жылай берсін, ал
біз
алашордалық мистик — Мережковскийдің, Бальмонттың шəкірті
Жұмабаевтан
үйренгіміз келмейді...”
Сол
кездегі əдеби айтыстартыстың деңгейі осындай болды. Түптеп
келгенде
, ол қазіргі айқастардан ешбір айырғысыз...
Ол
кез үшін ең таңырқарлығы — дарынның мүлдем бағаланбауы. Оны
халықтың
игілігі ретінде де түсінбеді, одан Құдайдың берген қасиетін де
көре
алмады. Дарынды тіпті құрметтеген де жоқ. Əдеби еңбектің өлшеуіші
өсекаяң
деңгейіндегі дөрекі де қарадүрсін идеология болды.
“Жолдас Фриче” секілді есеппен сөйлейтін ақылгөйлер жаңа жазушыларды
“таптық” қамшымен жаттықтырды. Сəл басқа жаққа бұрылса, бітті —
айдаудағыдай
қашқын ретінде қабылданып, қолмақол от ала жүгірді...
Айтыстартыс
барысында (өзара саяси кінəласуға көбірек ұқсайтын)
өздерінің
дарынды əдеби əріптесі Мағжан Жұмабаевты жəне басқа
дарынды
жазушыларды қалайша қосылып бірге таптағандарын Тоғжанов
та
, Сейфуллин де тіпті аңғарған жоқ. Бірақ өздерінің көпшілік алдындағы
ашық
кінəласуларынан кейін ілешала “ұйымдастыру шаралары”
жүргізілетін
уақыттың да келетінін олардың алдын ала сезбеуі де
екіталайды
. Əрине, оның қандай болатынын ешкім де дəлмедəл болжай
алмас
еді. Мұны тек газет беттерінде ит қосып, ізіне түсіп қудалауды
ұйымдастыратын
, өлкелік комитетте отырған қоюшы режиссер ғана білді.
Иə
, ол білді...
Сейфуллиннің
мақаласындағы ең дұрыс айтылғаны дейміз бе, əлде (бұл —
мақаланың
соңғы жағы): мұнда ол көркем əдебиеттің тар шеңбермен
шектелгендігін
жанама түрде меңзеп айтады жəне өзінің əртүрлі тақырыпта,
оның
ішінде, қайғыны да жазуға қақысы бар екенін имене жеткізіп

ақталады
.
“...Жақсы ұйымдастырылған кедейлердің ауылшаруашылық артеліндегі
коллективтік
еңбек пен мəдениеттің қуанышты əнін шырқап тұр ған
сеператорды
көрген кезде осы бір тамаша мəдениет музыкасына қосылып
əн
айтқың келеді, коллективтің жұмысына сүйсінесің... ал киімдері
кіржағал
, азапты да ауыр еңбектен еңсесі түскен, белі бүгіліп, жүзін əжім
торлап
, төрт аяғы шатқаяқтаған арық есекпен ілбіп келе жатқан қазақ əйелін
көргенде
... сол кезде жан дүниеңіз ауырлап, көңіл күйіңіз еріксіз қайғылы да
мұңды
қалыпқа ауысады. Біздің өміріміздің басқа көріністері аз ба?
Осылардың
бəрі... еріксіз біздің көркем əдебиетімізде өз бейнесін табады”.
Еріксіз
... Неліктен керісінше ерікті емес?.. Ешбір күдік ойламастан түрлі
түсті
“жолдас Фричелерді” басшылыққа алған қазақтың “пролетарлық
жазушылары
” ұлттық мəдениеттің негізін шайқалта бастады, оның үстіне,
“жолдас Фриче” барлық ұлттықты ұлтшылдықпен теңестірген
бұйрықтарын
беріп, əрбір бұрыштан айғайлап жатты. “...Біздің жас қазақ
жұртшылығы
Абайдан емес, Маркс, Плеханов, Лениннен жəне басқа
марксизм
классиктерінен үйренуі керек... Біз Қазақстан партия ұйымының
идеологиялық
майдандағы бірінші кезекті міндеттерінің бірі — əдеттегі
буржуазиялық
қылқыбыр ретіндегі абаизмнен арылу деп санаймыз.
Сондықтан
қысқа мерзім ішінде Қазақстанның партиялықкеңестік
жұртшылығының
барша мəдени күштерін Абай іліміне жəне оның қазіргі
ізбасар
шəкірттеріне қарсы бағыттау қажет”, — деп жазды Ілияс Қабылов,
1928 жылдың 2 тамызындағы “Советская степь” газетінде.
Филипп
Исаевич Голощекин жаудың ізіне түсудегі өзіне тəн əккілігімен
Мағжан
Жұмабаевтың жəне басқа “ескі” қазақ жазушыларының соңынан ит
қосып
қуу науқанын жалғастырды. 1928 жылдың 23 мамырында
қызылордалық
партактивтің жиналысында баяндама жасаған ол былай деді:
“Жолдас Бухарин БЛКЖО (ВЛКСМ) съезінде жасаған баяндамасында
Жұмабаевтың
Қазақстанда теміржол салуды (шын мəнінде, мəдениетті
көтеріп
, өндіргіш күштердің дамуына жеткізетінді) барлық ескіден айырылу
деп
санаған өлеңінен үзінді келтіреді. Маған осы уақытқа дейін, кейбір
қазақтарда
Түркістан — Сібір теміржолына қарсы ағым бар деп айтқанда,
мен
оған сенбеген едім. Мен мұны көз алдыма елестете де алмадым. Міне,
енді
, жоғарыдағы жолдарды оқығанда, мен: “Иə, бар екен” деп ойладым
жəне
мен олардың жолы... буржуазиялық өзінөзі анықтау ұранына жəне

буржуазияға
сөзсіз тəуелділікке əкеледі деп санаймын”.
Ах
, осы бір “партияның сүйіктісі” жəне өнердің қамқоршысы деңіз! Япырау,
ол
Мəскеуден ең шет өлкеге дейінгі əдеби кеңістікке қашан ғана көз тастап
үлгерді
екен?! Бұдан оның бəрін көретін қырағы көзіне Мағжан
Жұмабаевтың
өлеңдері түсерден бір жыл бұрын Бухарин “Правда” газетінде
(1927 жылдың 12 қаңтары) “Ащы жазбалар” (“Злые заметки”) мақаласымен
оқыстан
дауыл соқтырып, іс жүзінде орыс крестьян ақындарына қарсы
бағытталған
науқан ашуға əмір берді. “Есениншілдікпен” күрес желеуімен
ол
С.Есенин поэзиясын “қымқуыт, əлемжəлем көріністерден: “төбет иттен”,
“иконнан”, “бала емізген əйелден”, “жарық майшамнан”, қайың, Ай, бұтақ,
Жаратушы
Құдай, қалыптан тыс жыныстық құмарлық... тағы сол
сияқтылардан
тұрады, осының бəрі диуаналық жалған халықтық
ұлтшылдық
қалпағының астына жасырылған” деп анықтап, орыстың
ұлттық
əдебиетіне ит қосып айтақтау науқанын өрістетті. (Бухарин
тізбелеген
образдар қатарында Жаратқан Ие мен икондар төбет итпен жəне
бұтақпен
араластырылуын түсінуге болады, өйткені Николай Иванович
балалық
шағында басқа ешкім де емес, антихристің дəл өзі болып шығуды
армандаған
болатын). Бұдан да ертерек, 1926 жылдың наурызында,
сталиндік
қуғынсүргіннен көп бұрын, Есениннің достарының бірі —
Троцкийге
қарсы поэма жазған ақын Алексей Ганин атып өлтірілген еді
(“тежеусіз əмірші” Сталиннің 1934 жылы өзіне қарсы бағытталған өлең
жазған
Осип Мандельштамды жер аударумен ғана шектелгендігін жəне тек
үш
жыл өткеннен кейін ғана ақынның көзін лагерьде жоя алғандығын еске
түсірейік
, бірақ басқа — басқа, ал Кобаның даңқы кекшілдікпен шыққаны
белгілі
, сондықтан оның Мандельштамның айтқан сөздерін ұмыта қоюы
екіталайды
).
“Бухариндік қуғынсүргін” деген термин жоқ, бірақ кім біледі, дəл осы бір өз
кезіндегі
құдіретті саясаткерге, сонымен бір уақытта Округтік Мемлекеттік
Саяси
Басқарма (ОГПУ) алқасының ықпалды мүшелерінің біріне, өзінің
тұтас
бір қатарын — крестьяндық əдебиетті жойғаны үшін тек орыс сөз
өнері
ғана емес, сондайақ алғашында “ұлтшылдар” деп, одан
соң
“контрреволюционерлер” деп жарияланып, 1929 жылдың өзіндеақ
заңсыз
жазаланған өзінің ең таңдаулы жазушыларының көзін жойғаны үшін
қазақ
əдебиетінің де “қарыздар” болуы əбден мүмкін.
Қарапайым
ғана жағдай: ұлттық интеллигенцияны өз мақсатына
“пайдаланған”, енді оны жоюды ойына алған (оның: “Біз бұл уақытша

одақтастарды
лақтырып тастай аламыз”, — деген көпмағыналы сөзін еске
түсірейік
— жендеттің сөздік қорында л а қ т ы р ы п т а с т а у дегеннің нені
білдіретіні
айтпаса да түсінікті) Голощекин өзінің “ұлтшылдарын” бүкіл
елге
көрсету үшін, яғни оларды тұтқындауға негіз қалау жəне сонымен бірге
Мəскеудің
, Саяси бюроның қолдауына ие болу үшін Бухариннің жеңінің
ұшына
М.Жұмабаев өлеңдерінің үзінділерін тықпалағаны анық. Қазақ тілін
түсінбейтін
Бухариннің қазақ ақынының шығармасындағы саяси “бүргені”
өз
көзімен көруі мүмкін емес қой! Саясаткерлерде кездейсоқтық болмайды.
Əрине
, бұл Филипп Исаевичтің Қазақстанның көрнекті интеллигенттерінің
үлкен
бір тобын тұтқындауға адамсүйгіш Кобадан рұқсат алғанын тіпті де
жоққа
шығармайды, ал бірақ жазалау дың — қазір айтылатынындай —
Голощекиннің
ұсынысымен жүзеге асырылатыны ешбір күмəн
тудырмайды
... Барлығын пайымдай келгенде, бұл — ұжымдастыру
алдындағы
артиллериялық дайындық еді: халықтың арқасын — шаруаларды
— опырар алдында оның билікпен ешқашан да жəне ешбір жағдайда да
келісімге
келмейтін рухани көсемдерінен бірден жəне біржола құтылу керек
болды
...
1929 жылдың 19 сəуірінде “Советская степь” “Жазушықазақтардың
шығармашылығы
туралы” (“О творчестве писателейказахов”) деп аталған
хатты
жариялады. Хаттың алдында шағын редакциялық алғы сөз болды:
“Правда” газетінің редакциясына жəне “Əдеби энциклопедияның”
(“Литературная энциклопедия”) редакциялық алқасына жекелеген
жазушықазақтардың
шығармашылығына берілген бағаға қатысты
“Энциклопедия” жіберген қателерге орай, бір топ жолдастардың қарсылық
хаты
жіберілген. Бұл хаттың үлкен қоғамдық мəнділігіне байланысты оны
толық
келтіріп отырмыз”.
Несі
бар, бұл хатта əңгіме болған жазушылардың тағдыры бүгін де ешкімді
бейтарап
қалдырмайды, сондықтан оның негізгі мəнжайын толық
келтірейік
:
“Қадірлі жолдастар!
...Біздің ойымызша, Əуезов пен Байтұрсыновтың шығармаларына мүлде
маркстік
емес тұрғыдан баға берілген. Алдымен Əуезов туралы.
“Литературная энциклопедияда” ол “осы заманның аса көрнекті жазушысы,
көркем
шығармалары ғажайып сезімталдығымен жəне тарихи

шыншылдығымен
ерекшеленеді...”, — деп жазылған. Біз мұның бəрі ең аз
дегенде
Əуезовтің өзін де, оның шығармашылығын да білмегендік,
түсінбегендік
деп санаймыз.
Біріншіден
, Колчак кезінде шығыс Алашорданың белсенді мүшелерінің бірі
болған
Əуезов Колчакпен күресе алған жоқ, күреспеді де, керісінше белгілі
екеніндей
, сол кездегі бүкіл Алашорда, оның ішінде, Əуезов те Колчакпен
одақтасып
, большевиктерге, Кеңес өкіметіне қарсы күресті...
Рас
, Кеңес өкіметі келген соң Əуезов оның жағына шығып, партияға өтті
жəне
біраз уақыт ҚырОАТКОМның (КирЦИК — ауд.) хатшысы міндетін
атқарды
, бірақ соның өзінде де бəрібір Əуезов саясатта да, əдебиетте де
қазақ
байшылдығының буржуазиялық ұлтшылидеологі болып қалады. 1922
жылы
Əуезов антипартиялық алашордалық идеологиясы үшін партиядан
шығарылып
... əдеби жəне педагогтік жұмысқа кетті. Ол бұл жұмысын осы
уақытқа
дейін жалғастырып келеді...
Өзінің
барлық шығармаларында ол қазақ өмірін өткенді аңсаған қазақ
байының
көзімен көреді, қазақтың ескіазиялық əйелдерін жырлайды, қазақ
хандарын
, аңызға айналған батырларын, “дана” билерін, құрметті
ақсақалдары
мен феодал мырзаларды дəріптейді жəне онымен қоймай,
оларды
үнемі бүгін де құрметтеуге, еліктеуге тұратын ұнамды бейнеде
суреттейді
(қараңыз: “Қарагөз”, “Еңлік — Кебек”...). Бұл аз дегендей, жазушы
Əуезов
бұл айдай айқын реакциялық идеологиясын өзінің “сынында” да
уағыздайды
...
Байтұрсынов
туралы бағаны да... мүлде дұрыс дей алмаймыз. Рас,
Байтұрсынов
революцияға дейін қазақтың ұлттық интеллигенциясы
жетекшілерінің
бірі болды, патшалық саясатқа қарсы күрес жүргізді жəне
ол
кезде ол объективті түрде қазақ өміріндегі прогрессивті буржуазиялық
революционер
болып табылды.
Алайда
мұның бəрі “Байтұрсынов — аса көрнекті қазақ ақыны” деп айтуға
ешкімге
құқық бермейді... Ол мұндай болған жоқ. Ол публицист болды жəне
солай
болып қалады да.
Байтұрсынов
... буржуазиялық ұлтшыл — қазақ байшылдығының идеологі
болып
қалады... Ол контрреволюциялық идеологияны уағыздады... Осы
заманғы
қазақ қоғамы Байтұрсыновты біздің партиямызға қарсы күрес
жүргізген
жəне жүргізіп келе жатқан қазақ байшылдығын ашық қорғаушы,

сол
реакциялық алашордалық интеллигенция көсемдерінің бірі деп
санайды
.
“Литературная энциклопедияның” редакциялық алқасы жіберген қателерді
түзету
мақсатында біздің бұл пікірімізді “Правданың” беттерінде
жариялауды
өтінеміз.
Коммунистік
сəлеммен, О.Исаев, І.Құрамысов, Ғ.Тоғжанов, С.Сафарбеков,
О
.Жандосов, Х.Юсупбеков, А.Байділдин”.
Ізге
түсу, қудалау науқаны соңына жетті. Қалғаны туралы — тұтқындау,
тергеу
жəне 14 қазақ жазушысы мен мəдениет өкілдеріне шығарылған үкім
жөнінде
— жалған құжат жасалған басқа процестердің (Шахтинск ісі,
Промпартия
ісі) баспасөзде егжейтегжейлі жазылғанына қарамастан, ол
кезде
бір ауыз да сөз айтылмады. Қазірге дейін бұл туралы жалпылама түрде
ғана
айтылуда. Міне, “Қазақстан Компартиясы ОК комиссиясының Мағжан
Жұмабаевтың
, Ахмет Байтұрсыновтың жəне Жүсіпбек Аймауытовтың
шығармашылық
мұрасын зерттеу бойынша қорытындысынан” үзінді.
Мағжан
Жұмабаев туралы:
“...1921 жылы “Алқа” (“Круг”) деп аталған коллегияны, оны Сібір
тұрғындарына
Қазақ республикасын кеңінен таныстыру мақсатында
Сибревком
жанындағы ҚазақАКСР өкілдігі ұйымдастырғанына қарамастан,
бейне
бір астыртын қызмет үшін құрды деген жалған айыппен 1929 жылы
10 жылға негізсіз түрме жазасын береді. Бұл ағартушылық коллегия
кейіннен
, сталиндік қуғынсүргін кезеңінде, қазақ ұлтшылдарының құпия
контрреволюциялық
ұйымы деген ат алды”.
Ахмет
Байтұрсынов туралы:
“20жылдардың соңы мен 30жылдардың басында революцияға дейінгі
интеллигенцияның
көптеген көрнекті қайраткерлері елде басталған
əділетсіз
қуғындау мен жазалауға ұшыраған кезде, Алашорданың бұрынғы
көсемдерінің
контрреволюциялық қызметінің бейне бір жаңа фактілері
жөнінде
А.Байтұрсыновтың үстінен де арыз жазылды. Ол баспасөздің
жапатармағай
шабуылының нысанасына айналды да, 1929 жылдың
маусымында
тұтқындалып, ОГПУ коллегиясының шешімімен сотталды
жəне
Архангельск облысына жер аударылды. Ал оның əйелі мен қызы
Томскіге
жіберілді”.

Жүсіпбек
Аймауытов туралы:
“...1929 жылы бейне бір астыртын ұлтшылдық ұйымға қатысқаны үшін
қайтадан
тұтқындалып, 1931 жылы атылған...
Ж
.Аймауытовтың трагедиялық қазасының себебі де М.Жұмабаев сияқты
жоғарыда
айтылған “Алқа” ағартушылық коллегиясының жұмысына
қатысқаны
болды... Бұған Ж.Аймауытовтың РК(б)Пның тарихи рөлі туралы
шын
жүректен шыққан мойындауы мен оның социалистік құрылысқа
қатысқан
практикалық қызметін ешбір елепескерместен, бұрынғы “Алаш”
партиясының
мүшесі болғанын қосты.
Республика
прокурорының қарсылық білдіруі бойынша, олардың
қызметінде
қылмыс құрамы жоқ болуына байланысты, Қазақ КСР Жоғарғы
сотының
шешімімен М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов жəне Ж.Аймауытов
қайтыс
болғаннан кейін толық ақталды”.
Міне
, бар болғаны осы ғана. Бұл қысқа мəліметтерден айқын көрініп
тұрғанындай
, Жұмабаев пен Аймауытов бір іспен өткен. Ал Байтұрсынов
ше
?
Бəрі
де бір ғана, 1929 жылы тұтқындалған... 1930 жылдың 1 қазанында
Голощекин
Алматы
ұйымының
қалалық партактиві жиналысында “Партия құрылысына 10
жыл
” (“10 лет партийного строительства”) деген баяндама жасады.
Ол
:
“Жолдастар, есте ұстауларыңызды сұраймын, менің баяндамам партия
ұйымының
тарихы емес. Менің қолымда оған жеткілікті материалдар жоқ,
ал
бірақ болған күнде де мен қазір тарихты жазумен шұғылданбаған болар
едім
. Қазір тарихты жасайды...” — деді.
Бұл
баяндамасында өлкелік комитеттің бірінші хатшысы өзінің кезеңдік
істеріне
— қазақ “ұлтшылдарының” талқандалу жайына нақты түрде
тоқталды
.
Бейне
бір партбилетті бетке ұстап, өздерінің алашордалық қызметін
жалғастыру
жəне Кеңестерді құлату үшін жаппай партияға кіруді өз
алдарына
мақсат етіп қойғандай болған Алашорданың 20жылдардың бас
кезіндегі
астыртын қызметі туралы айтқан шағын кіріспесінен кейін
Голощекин
:

“Жолдастар, мен жария ететін барлық құжаттар, бұлар... “Байтұрсыновтық”
деп
аталып, жойылған контрреволюциялық ұйым ұлтшылдарының
көрсетулері
(қазіргі кезде Тынышпаевтың, Ермековтің жəне
Досмұхамедовтің
тағы бір контрреволюциялық ұлтшыл ұйымы жойылуда)”,
— деді Голощекин. Голощекиннің басқалармен бірге Аймауытовтың
көрсетуін
əлденеше қайталап келтіргеніне қарағанда, олардың бəріне —
Жұмабаев
, Байтұрсынов жəне Аймауытов үшеуіне де бірдей айып тағылып,
бір
ғана іспен тұтқындалғаны түсінікті болады.
Істе
“контрреволюциялық қызметтің” бірдебір (!) жаңа фактісі жоқ екеніне
ешбір
шімірікпестен, оларды дерліктей он жыл бұрынғы “күнəлары” үшін
соттады
. Жəне он жыл бұрын орын алған əңгімелер “ұлтшылдарды” жою
үшін
кінə етіп тағуға болатын салмақты дəлел екеніне көрсетулерді оқып
тұрған
Филипп Исаевичтің өзі де толық сенімді болды (қай жағынан алып
қарағанда
да, алғашында олардың бəрін ату үшін жинады — мысалы,
Міржақып
Дулатовтың Бутырск түрмесінің өлім жазасы кесілгендер
камерасында
тоғыз ай отыруы тегін емес. Бірақ кейін “əлеуметтік
қорғаныстың
жоғарғы шарасы” * деп аталған өлім жазасын он жылдық
концлагерьмен
ауыстырды). Осы көрсетулер бойынша (олардың қандай
жолмен
жиналғаны жəне қаншалықты шындық екені əлі белгісіз), шын
мəнінде
, ешқандай да контрреволюциялық қызметтің болмағанына көз
жеткізу
қиын емес — “буржуазиялық ұлтшылдардың” бүкіл кінəсі олардың
өз
халқының тағдыры туралы ойлағандығында болды жəне олар табиғи
түрде
бұл халықты білмеген, түсінбеген, сүймеген, таусылып бітпейтін
нұсқаулардың
көмегіне сүйеніп, кабинеттен басқаруды жөн көрген
Голощекиннен
өзгеше ойлады. Қазақтардың шынайы өмірі оған мүлде жат
еді
. Оған тек “ауыл бұқарасын игеру”, ал ол үшін алдымен ұлттық
интеллигенцияны
“пайдалану”, одан соң “бұл уақытша одақтастарды
лақтырып
тастау” ғана керек болды. Жəне лақтырып тастады да —
қудалануға
, жойылуға лақтырды, ал сонымен бірге ұлттық мəдениетті де
лақтырып
тастады.
ІХ
1928 жылдың 15 ақпанында “Советская степь” əлдебір Томиловтың
“Деревня жазбаларын” (“Деревенские заметки”) басты. Ол былай деп
жазады
:

“ХV съезде тасталған ауыл шаруашылығын коллективтендіру ұраны
деревняда
, əсіресе кедейлер ортасында қызу қолдау табуда...
Коллективтендірудің
қарсыластары оның жақтаушыларын əскери
коммунизм
кезеңінде құрылған əртүрлі коллективтік шаруашылықтардың
(коммуналар) ыдырау мысалдарымен қорқытуда.
Коллективтендіру
мəселесінің біздің баспасөзімізде, біздің
үгітнасихатымызда
жəне біздің саяси ағарту жұмысымызда жеткілікті түрде
көрсетіліп
отырмағандығын мойындау керек.
Осындай
олқылықтардың салдарынан, кулактар шаруашылықты
коллективтендіру
туралы ұранды өңін айналдырып, қыңырқисық түсіндіру
арқылы
орташаларды “коммунамен” қорқытуға мүмкіндік алуда...
Шаруалар
жиналыстарының бірінде: “Міне, партия съезі
коллективтендіруді
жүргізуге шешім қабылдады. Ал ол қалай жүргізіледі —
ерікті
ме əлде мəжбүрлі түрде ме?” деген сұрақ қойылды”.
Көріп
отырғанымыздай, журналист сұрақты орынсыз деп санап,
аңқаулықпен
(немесе өтірік) таңғалады, ол тіпті оған жауап беруді қажет деп
те
санамайды. Мінберден айтылғанмен газетте жазылғанның бəріне
ойланбастан
еш күмəнсіз сеніп əдеттенген оның шаруалардың не себепті
алаңдайтынын
түсінуі мүмкін емес.
Х
V съезден оралған Голощекин Қызылордадағы партактив жиналысында
“жаңа асулар” туралы əмірлі үнмен сөйледі:
“...Большевизмнің бүкіл тарихын бір жеңістен екіншісіне өту түрінде
көрсетуге
болады, бірақ сонымен бір уақытта бұл — бір қиындықтан
екіншісіне
өту.
...Большевиктердің бүкіл тарихы — бұл екі майдандағы күрес тарихы. Біз
екі
жауды жеңуге тиіспіз. Негізгі жау — капитализм. Екінші жау күш — бұл
пролетариатқа
буржуазиялық жəне ұсақ буржуазиялық ықпал етушілік”.
Осыдан
кейін ол неғұрлым нақтырақ сөйледі: “Кулактар шаруашылығы”
кедейлер
шаруашы
лығына
қарағанда ірі шаруашылық ретінде шапшаңырақ өсуде. Кулактарға
шабуыл
— бұл, ең алдымен, ірірек коллективтік шаруашылыққа, кедейлер
мен
орташаларды коллективтендіруге бағыт алу”.

Филипп
Исаевич “кулак өсуде” деп бұрын да айтқан болатын, алайда бұл
кедейлерді
таптық жауына қарсы жақсырақ топтастыру мақсатында асырып
айтылған
сөз еді; іс жүзінде 1928 жылы “кулакбай” əлеуметтік тобы
Қазақстанда
6—8%дан 34%ға дейін кеміді (РСФСР бойынша 3,9%дан 2,2
%ға дейін).
Неліктен
мен “кулакбай” əлеуметтік тобын тырнақшаға алып отырмын? Иə,
“кəмпескеленген” байлардың байлығы туралы біз айтқанбыз: пішен
шабатын
жəне шөп тырмалайтын машина əрбір шаруашылықта болған жоқ
жəне
əрбір киіз үйде кілем де бола берген жоқ дедік. Ал “кулактар” деп
аталатынға
келсек, оның қатарына өкімет ең еңбексүйгіш жəне
пайымтүсінігі
бар шаруаларды (крестьяндарды) қосты (оларды кейін жою
үшін
), бірақ олар да байлар емес еді. Бертінірек кездері белгілі болған
объективті
деректер көрсеткеніндей, тəркілеудің алғашқы жылында, яғни
1930 жылдың басынан жазына дейін 320 мың кулак шаруашылығынан
кəмпескеленген
мүліктің құны 400 миллион сомнан сəл артық болған
(бұған үй, мүлік, мал т.б., ең ақыры, құс төсек пен құс жастыққа дейін
енген
). Бір кулак отбасы мүлкінің орташа құны 1250 сомға (рубль), яғни
маман
жұмысшының жылдық еңбекақысына теңестірілген. Міне, көрдіңіз
бе
, күнітүні пролетариат диктатурасын жоюды армандайтын ауыл (деревня)
кедейлерінің
сайтан алғыр қанаушылары бүкіл өмір бойында қаншама көп
байлықты
кедейден сығып алған десеңізші.
Көп
ұзамай халықтан астық жинау науқаны басталды. Сібірден оралған
Сталин
“заң негізінде алыпсатарлар мен кулактардың алыпсатарлық
элементтерінен
кəмпескеленген артық астықтың 25 пайызын кедейлерге,
ұзақ
мерзімдік несие түрінде олардың тұқымдық жəне қажет болған
жағдайда
тұтынушылық мұқтаждарын қанағаттандыру үшін беру” туралы
айтылған
“БК(б)Пның барлық ұйымдарына” директивасына қол қойды.
Ауыл
(село) — барлығы туралы бəрі білетін орын. Қиын күндерге арналған
астық
толы сақтық ұрасын “пролетарлық” қырағы көзден қалай жасырсаңыз
да
, міндетті түрде ерте ме, кеш пе, көршінің күншіл көзі іздеп табады, міне,
сол
кезде “саналы” кедей ауқатты орташаны көрсетіп, оның жасырған артық
астығын
тауып береді жəне жер өңдеп, егін егіп, тер төкпестенақ көршісінің
астық
қорының төрттен бір үлесіне тегін сый ретінде ие бола кетеді.
Осылайша
большевиктер ауылды (деревняны) тағы да бір рет сөз тасығыш
өсекшілерге
жəне басқаның игілігіне қолсұғушылардың құрбандарына,
сонымен
қатар олар өздері кімдерді қайыршыландырып, түрмеге тығуды, ал

отбасын
ел ақтатып, қаңғытып жіберуді ойлаған болса — сондайларға бөлді.
Сəуірдің
соңында, əдетте, Голощекин төменгі қызметкерлерге жабатын
əртүрлі
“асыра сілтеулер мен бұрмалауларға” қарамастан, астық дайындау
жөніндегі
жоспар орындалмай қалды. Ұжымдастыру əреңəрең аяғынан тұра
бастады
, ал бұл екіарада өлкелік комитеттің бірінші хатшысы ірі мал
шаруашылығы
жəне егін шаруашылығы кеңшарларын құру міндетін қойды.
Артық
та емес, кем де емес — бірден ірі кеңшарлар бер. Бұл — көшпенді
жəне
жартылай көшпенді мал шаруашылығында жəне көптеген ұсақ
егіншілік
шаруашылықтарында!..
Бұл
аралықта белсенділер астық ұраларын тексеріп, астық қоры тек
кулактарда
ғана емес, сонымен бірге орташалар мен кедейлерде де бар деп
реніш
білдіре мəлімдеді. Соғыс туралы жəне ЖЭСтің (НЭП) жойылуы
жөніндегі
“кулактық” өсекаяңды əшкереледі. Ал соғыс қаупімен кулак емес,
дəл
сол өкіметтің өзі қорқытты; ЖЭСті жойды, бұл дұрыс ойлай
білетіндердің
бəріне белгілі жай еді: селода азықтүлік салымы ысқырып
тұрды
. Адамдарды сұрапыл үрей билеп, олар аштықтан қорқып, сақтық қор
үшін
артық астық жинай бастаған болса, бұған таңғалатын несі бар, өйткені
əскери
коммунизмнің аштық жылдарынан бері көп уақыт өте қойған жоқ
еді
. Алайда қарны тоқ, қамқайғысы жоқ өкімет “артық” астығын арзанға
сатудан
жасыруға дəті барған шаруаларға қатты кейіді. “Қазір астық
дайындау
жөніндегі жұмыс барлық артық астықты дереу мемлекетке сату
үшін
үгіт жұмыстарын өрістетуге келіп саяды. Егер тек əрбір орташа шаруа
15—20 пұттан сататын болса, біз астық дайындау жоспарын мерзімінде
орындаймыз
. Қазіргі кезде əзірше ілгері басушылық жоқ...” — деп жазды
газеттер
.
“Советская степь” газетінде “Астық дайындауға зиян келтірушілерге соққы
берейік
” (“Удары по вредителям заготовок”) деген тұрақты айдар пайда
болды
.
12 маусымдағы нөмірі “Аштықты айтып кім зарлайды?” деген сауал
қойылған
тақырыппен жарық көрді.
Оның
жазуы бойынша, кезектен “алынған” төрт “тоғышардан”, тексеру
барысында
, “үлкен астық қоры” табылған екен. Бұлар болса,
“алыпсатарлар” (кезекте тұрған адам ешқандай себепсіз тұтқындалады, оған
тінту
жүргізеді жəне осы жағдайда оны “алыпсатар” деп атайды) жəне
“Ойбай, астық жоқ! Аштық келе жатыр! Құтылыңдар, қор жинаңдар!” деп

үрей
мен “дүрбелең туғызады”...
Көп
кешікпейақ революциялық айлашарғының халықты қайда бастап бара
жатқанын
адамдардың дұрыс түсінгені белгілі болды. Ал мұны басқалардан
бұрынырақ
болжап білгендерді қудалады жəне бірінші кезекте соттады.
“Советская степь” газетін парақтап көрейік.
1928 жылдың 18 маусымы. “Əлі де аштықпен қорқытушылар туралы. (Біздің
ақмолалық
тілшімізден.)
Ворошилов
болысының Вознесенская станицасы... Кедейлер жиналысында
ұйымдасқан
кулактар аштық туралы əртүрлі үрей туғызып, астық
дайындауға
қарсы тегеурінді үгітнасихат жүргізді. Кулактардың
қысымымен
жиналыс:
“Біздің аш екендігімізге жəне Совет өкіметі бізді аштан қырылуға айдап
салып
отыруына байланысты астық тапсырмаңдар, ал дайындалған астықты
өздеріңде
қалдырыңдар...” деген үндеу қабылдады.
Қандай
? Міне, кулактың мүйізі шығып келеді... Тексеру анықтағанындай,
станицада
20 000 пұттан аса бастырылмаған астық бар...
Бұл
қарсылық ақыр аяғында талқандалуға тиіс”.
Шаруаларға
қысым күшейе түсті, егіншілер мен малшылардың үш қабат
жон
терісін сыдырып алуға кірісті. Мұны өкімет жасырған да жоқ. 1928
жылдың
шілдесінде БК(б)П ОК пленумында Сталин былай деді:
“Бізде қазіргі кезде шаруалардың жағдайы мынадай болып тұр: ол
мемлекетке
əдеттегі тікелей жəне жанама салықтарын ғана төлеп отырған
жоқ
, сонымен бірге ол тағы салыстырмалы түрде жоғары бағада өнеркəсіп
тауарларына
артық төлейді— бұл біріншіден жəне ауылшаруашылық
өнімдері
үшін баға бойынша аздыкөпті кем алады — бұл екіншіден. Бұл
бүкіл
елге, оның ішінде, шаруаларға да қызмет ететін индустрияны көтеру
мүддесімен
шаруаларға салынған қосымша салық. Бұл — “алым” түріндегі
əлдене
, артық салық...
Бұл
іс, айтары жоқ, жағымды емес. Бірақ біз, егер бұл фактіні боямалап
көрсететін
болсақ жəне шаруаларға салынған бұл қосымша салықсыз,
өкінішке
қарай, біздің өнеркəсіп, біздің еліміз əзірше қиындықтан жол
тауып
шыға алмайтынына көз жұма қарайтын болсақ, онда біз большевик
болмаған
болар едік”.

“Большевиктік турашылдығына” қарамастан, ашық пікірлі Коба алымды
(дань — ауд.) құлданылған адамдар төлейтінін жəне бұл “əзіршенің”
мерзімін
анықтамағанын айтпай қалды... Ол аз десеңіз, шаруалар алым
төлеп
отырса да, осы жағдайдың өзінде де оларды өкіметтің қауіпті жауы
деп
санады. Азамат соғысы кезінде болғанға ұқсас, адамдар арасындағы
қатыгездік
қатерлі ісік сияқты өсіп, күнненкүнге насихат арқылы өрши
түсті
.
Газет
тақырыптары былайша айғайласты:
— Кулак пен байға шабуылды күшейтейік!
— Кулак бұзақыларының қолында.
— Бай мен ақсақалдың құшағында.
— Байлар мен қылмыскерлерді қуып шығайық!
— Кулактар мен байларды қаттырақ соғайық!
— Кулак пен байға шабуылға шығайық!
* * *
Ол
кезде құдіретті де əмбебап болып көрінген т а з а л а у əдісі күшіне мінді
(дегенмен бұл əдіс кеңес өкіметінің бірінші күндерінен бастап əртүрлі
жағдайда
қолданылды жəне оны өз кезінде Маяковскийдің: “Мен өзімді
тазартамын
қарап Ленинге, революциямен жүзу үшін əлі де...” деген
мейлінше
қызықты жолдармен жырлауы тегін емес).
Тазартты
... партияны жікшілдер мен ұлтшылдардан, ұжымшарларды
кулактар
мен байлардан; зауыттар мен фабрикаларды əлеуметтік жат
кадрлардан
; село мен ауылқыстақтарды шіркеуден жəне мешіттен; жоғары
оқу
орындарын табы бөтендерден; мектептерді кулак балаларынан... жəне
бəлкім
, əлдебір жерлерде балабақша мен яслилерді... тазартты. Ленин мен
Сталин
ашқан əлеуметтік жат элементтердің периодтық жүйесі
Менделеевтің
қарапайым кестесіне қарағанда əлдеқайда кең де күрделі
болып
шықты.
Бəрі
дайындалған, тексерілген, сынақтан өткен: алдымен тазалау, одан соң
асырасілтеушілікпен
күрес, одан кейін келесі тазалау...

Міне
, “Советская степь” газеті 1929 жылдың 24 қаңтарында екі шағын
мақала
жариялады: “Құқығынан айырылғандар өңін өзгертеді” (“Лишенец
меняет
кожу”) жəне “Асыра сілтеу сабақтары” (“Уроки перегибов” ).
Алғашқы
хабарламада сайлау комиссиясына сайлау құқығын қалпына
келтіру
туралы көптеген өтініштердің келіп түскені туралы айтылған.
Əрине
, автор өздерінің азаматтық құқықтары жөнінде ауыз ашуға ұялмаған
тап
жауларының айлашарғысына кейістік білдіріп, олардың бəрін
басбасына
“бай”, “молда”, “кулак” деп атайды. Ал оның қатарында
Қостанайдан
түскен хабар: Затобольск ауданында сайлау құқығынан
айырғандарды
тексеріп, 1222 адамнан тұратын тізімнің үштен екісін
қысқартқан
, өйткені “айырылғандар” санатына тіпті “орташалар” да кіріп
кеткен
болып шықты. Сірə, қостанайлықтар да павлодарлықтар сияқты тек
бір
ғана нəрсеге — тазалау жөніндегі жоспарды асыра орындауға асыққан
тəрізді
.
Халықты
таза жəне таза еместерге бөліп, мұны оның есіне қайтадан салды
жəне
тазалықтың шарты əлеуметтік шығу тегінде болды.
1929 жылдың 22 ақпанында “Советская степь” газеті “Пролетарлық
студенттер
үшін емтихан” (“Экзамен для пролетарского студенчества”)
мақаласында
:
“БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің оқу орындарын əлеуметтік жат
элементтерден
тазарту туралы соңғы шешімі — аса зор мəнге ие факт, бұл —
Қазақ
өлкелік комитеті үздіксіз жəне табандылықпен жүргізіп келе жатқан
саяси
бағыттың жалғасы жəне одан əрі нығаюы”, — деп жазды. Тарихи,
əйтсе
де орталықтың дағдылы партиялық нұсқауы бойынша дайындалған
шешімге
ұсақ... (бірақ) буржуазия қатарынан шыққан, алайда бұдан өзін
əлеуметтік
жат элемент деп санамайтын Голощекин қол қойды.
Бір
күн бұрын газет Ортаазиялық мемлекеттік университеттің əртүрлі
факультеттерінен
(сонымен бір уақытта комсомолдан) əлеуметтік жəне
идеологиялық
жат деп танылған “бетжүзін бояған” студенттерді қалай
лақтырып
тастағаны туралы Ташкенттен жазылған хатты басты.
“Кулактың еркетотайларына мектепте орын жоқ!” деп ұрандатты 10
наурыздағы
нөмірдің тақырыбы.
“Тап күресі өткірленді, — деп баяндады Голощекин 1929 жылдың 9
наурызында
Қызылордадағы партактивте. — Мен бүкіл Қазақстанды аралап

келдім
, қазірге дейін 50 миллион пұт дайындалды... 75 миллион сомның
тауары
жеткізілді, 50 миллион сомға астық сатып алдық”.
Баяндамашының
пікірінше, тап күресінің формалары елеулі түрде өзгерді.
“Қазірге дейінгі кулактар мен байлардың күресінің негізгі тəсілдері аузын
майлап
, өз жағына шығару, топ құру, рулық жікшілдік т.б. болып келген еді.
Биылғы
жылы кəмпескеден кейін... террор келді. Кулактар мен байлар
барған
сайын қожайындық орынды көбірек иелене бастаған кедейлер мен
орташаларға
жол бергісі келмейді”.
Қазіргі
кездің тарихшылары Б.Төлепбаев пен В.Осипов “Шындық
тұрғысынан
” (“С позиций правды”) деген мақаласында бұл кезең туралы
былай
деп жазады:
“Деревнялар мен ауылдарға өлкелік жəне округтік органдардан ең қатал
нұсқаулар
алған жəне аса үлкен құқыққа ие болған 4812 уəкіл
аттандырылды
. Қаталдық пен принципсіздік олардың мінезқұлқының
негізгі
белгісі болды. Басты соққы кулактар мен байларға берілуі тиіс еді.
Бірақ
жағдайды меңгерудің дұрыс жолын таба алмаған уəкілдер
орташаларды
, тіпті кейде кедейлерді де жиіжиі соққының астына алды.
Əкімшілік
шаралар экономикалық тиімділікке жеткізбеді, сотталған (34121)
“байлар мен кулактардан” 631 мың пұт астық, 53 400 бас мал тартып
алынды
, ал бұл астық дайындау жоспарының небəрі бір пайызға жуығын, ал
ет
дайындау жоспарының 3,5 пайызын ғана құрады. Мұның үстіне, БК(б)П
Қазақ
өлкелік комитеті 1929 жылдың көктемінде астық дайындаудың
жоспарын
84,3 пайызға орындауға, ал ет дайындауды: өткен жылғымен
салыстырғанда
, сиырдан 1,5 есе, қойдан 3 есе өсіруге қол жеткізілді деп
баяндады
.
Əрине
, астық дайындаудың негізгі ауыртпалығы орташа мен кедейдің
мойнына
түскені анық. Оның үстіне, олардың көпшілігінің астығы соңғы
дəніне
дейін тартып алынған еді. Астық дайындаудың жоспарына мүлде
егін
екпейтін қазақтың көшпенді шаруашылықтары да ілікті. Олар өздерінің
малдарын
сатып, оған астық сатып алуға мəжбүр болды...”
Сонымен
, “байкулак” қылмысының он жылдан аса мерзімінде 34 121 адам
сотталған
... Əйтсе де, бұл цифр қандай да бір түсініктеме беру мен
нақтылауды
қажет етеді.
Жоғарыда
келтірілген мақаланың авторлары саналы түрде немесе байыбына

бармай
, “мемлекеттік органдардың өкілдері деревнядағы күресті
арандатушылықпен
өздері шиеленістірді” дегенге күмəн келтіреді. Бұған
күмəнданудың
орны жоқ деп есептеймін: таптық, дұрысын айтқанда, тап
ішіндегі
соғысты тұтандыру большевиктік саясаттың негізі болды жəне бұл
саясат
Кеңес өкіметінің алғашқы күндерінен бастап жүргізілді: Қазақстанда
ол
Голощекиннің келуімен бірге жаппай жанданды. Бұған дəлел көп
келтірілді
де, ал мынау 1929 жылға қатысты куəлік.
Қазақстан
Халком Кеңесінің жаңа төрағасы О.Исаев 11 қыркүйекте қол
қойған
жарлық бойынша, əрбір ауқатты жəне бай, кулак шаруашылықтары
барлық
артық астықтарын 1929 жылдың 1 қарашасынан кешіктірмей
өткізулері
тиіс болды. Жалтарғандарға өткізуге тиіс болған астық құнының
бес
есесі көлемінде айып тарту немесе 61бап бойынша қылмыстық жазаға
кесілу
қаупі төнді. Екі аптадан кейін дайындаушыларға Филипп Исаевичтің
өзі
“жол болсын” айтты:
“...Ал кулак бізге бермейді, коммунистер кедейді оларға қарсы ұйымдастыра
білмейді
. Біз оған біл, ұйымдастыр, бұл кулакты соқ дейміз (қол
шапалақтау
). Өйткені бұл — тап күресін ұйымдастыру; бұл — аса ірі таптық
міндет
. Ал қалаға жол тартатын, алдынан қаладағы жұмысшылар мен
қызметшілер
шығып қарсы алып, шаруалармен бірге сап түзейтін мыңдаған
жүк
арбалардан тұратын қызыл керуендерді ұйымдастыру — əлде бұл
таптық
міндет емес пе?”
Адамдардан
тартып алынған астықты тиеп жолға шыққан мыңдаған қызыл
керуендердің
көңіл желпінтерлік көрінісі жəне өздерінің станоктары мен
кеңседегі
үстелдерін тастап, осы керуенді қарсы алуға шыққан шатшадыман
қуанышты
қалалықтар — міне, Голощекинді қандай ой билеп алған, міне, ол
дайындаушыуəкілдерді
немен сатып алғысы келеді? Ал оны тұқымдық
астығын
сыпырып алған, ашықпағанның өзінде бірін екіншісіне əреңəрең
жеткізерліктей
халге душар болған мыңдаған отбасының тағдыры тіпті де
қызықтырмайды
. Ол керуенмен сапарға шыққандарды осындай апофеоздық
(Құдайдың құдіретімен болған іс ретінде асыра дəріптелген. — ауд.)
көрініспен
— тоналғандарды дəл осы үшін қуанышты болып, керуендердің
алдынан
шыққандармен қорқытыпқуушы тонаушылардың сап түзеген
қатарымен
жігерлендірді.
Ұжымдық
ұйымдастырушы жəне насихатшы газеттер күн сайын астық
дайындау
туралы, бейне бір майданнан жолданған əскери мəліметтер

секілді
қысқа хабарлар беріп тұрды.
“КУЛАК-ТЕРРОРИСТЕРДІҢ АТЫЛУЫ
Петропавл
округтік соты Кеңес мүшелерін, белсенді қызметкерлерді, астық
дайындау
жөніндегі уəкілдерді соққыға жыққаны үшін кулактар тобын
əлеуметтік
қорғаудың жоғарғы шарасы — ату жазасына кескен үкім
шығарды
. Орал округтік соты ықпалды бай Өмірəлиев Рахманды ату
жазасына
кесті... Ол астық дайындауға көмек комиссиясының мүшесі
жолдас
Ханхажинді өлтіру мақсатында қастандық жасады.
Кулак
Ваганов Иван белсенді қоғамшыл — батырақ Саянинді өзенге
батырып
өлтіруге тырысты... Орал округтік соты Вагановқа ату жазасын
беруге
үкім шығарды.
Барлығына
қатысты үкім орындалды”.
...Өкімет тіпті қан төккені үшін емес, жұдырықпен ұрғаны үшін, қан төгуге
тырысып
, əрекет еткені үшін де қан төкті (ал бұл əрекет қандай болды: егер
бай
Өмірəлиев пен кулак Ваганов болмаса, басқа ешкім де белсенділерді
өлтірген
жоқ, суға да батырған жоқ).
“Астық сығып алушыларды” қорқыту үшін, оларға ескерту жасау үшін ғана
шапалақпен
тартып жіберген мұндай “лаңкестер” саны қанша болып еді?!.
“Үздік лениншіл жолдас Сталин” бастаған сенімді лениншілдер ЖЭСті
келмеске
кетірді; Голощекин, өлкелік комитеттің жаңадан сайланған екінші
хатшысы
Ізмұқан Құрамысовпен (32 жаста, ақтөбелік диқанның отбасынан,
бұрынғы
батырақ, Орынбордағы қасапта жұмысшы болған, 25 жасынан
партия
қызметкері) жəне Халком Кеңесінің жаңа төрағасы Ораз Исаевпен
(30 жаста, оралдық батырақтың отбасынан, бұрынғы милиционер, 20
жасынан
партия қызметкері) бірге астық жоспарының орындалмаған
бөлігінен
қалай құтылуды жəне көшпенділерді ұжымшарға қуып əкеліп,
отырықтанып
өмір сүруге мəжбүрлеуді ойластырды.
Халықтың
арқажонын опырудың “ұлы жоспары” белгіленді, машақат
жеткілікті
еді.
Қазақстанда
ұжымшар қозғалысын дамыту жоспары бойынша, 1929 жылы
ұжымшар
санын 2315тен 3215ке жеткізу, бірлескен шаруашылықтарға 34
000 жаны бар 18 668 отбасын тарту ұсынылды.

Жылдың
соңына қарай ұжымшарларда 194 490 жаны бар 41 700 отбасы
немесе
өлкенің бүкіл тұрғындарының 1928 жылғы 1,6%дың орнына 3,1 %ы
болуға
тиіс болды. Алғашында 1933 жылы крестьяндық
шаруашылықтардың
4%ы біріктіру үшін бесжылдық ішінде ұжымшар
санын
екі есе ұлғайту белгіленді. Алайда жоғарыда мұндай қарқынды
большевиктік
емес деп санағандықтан, көп ұзамай жоспар өзгеріп,
шаруашылықтардың
16—18 %ын ұжымдастыруға, яғни ұжымшар санын о н
е
с е арттыруға шешім қабылдады. Ұжымшар құрылысының еріктілігі мен
біртіндеп
жүруі туралы тіпті сөз де болған жоқ.
Бүкіл
ел үшін белгіленген ұжымдастыру қарқыны, əсіресе Қазақстан үшін
жəне
оған ұқсас тұрғындарының жартысы көшпенді немесе жартылай
көшпенді
болған аудандар үшін жарамсыз болды. Бірақ нұсқау билік алған
жерде
заң, парасатты адамдық пайым болған жоқ. 1929 жылдың өзінде
алдын
ала межеленген бесжылдық жоспар екіесе асыра орындалды:
ауылшаруашылығындағы
ұжымдастыру пайызы 6,9ға жетті.
Қарқын
тым үдеп, күніне емес, сағат санап өсіп отырды.
Социалистік
Қазақстанның кезекті тоғызыншы жылдығын əдеттегідей 4
қазанда
атап өтті. Қазақстан күнтізбесіндегі қызыл цифрлы күні,
қарапайымдылықпен
өзінің есімін “П.Зй” деген əріптермен белгілеген
кезекші
өлең шығарғыш “Мерейтой иесі — дала”* (“Степь — именинница”)
деген
ода құрастырды:
Берілтті
онда жас, мұңға,
Алаштың
жолы болмаған.
Жасыл
туының астында
Ақсақалдары
қолдаған.
Жұт
келіп жатты қиналып,
Қызығы
болмай көретін...
Анау
да мынау қалып,
Масақты
ғана теретін.
Азапты
ауыл жататын

Жылғасы
тиіп иекке.
Домбыра
мұңға бататын
Жатақтық
батып сүйекке.
Арада
өтті жыл, ай да,
Бұл
емес жанға батқаны.
Рақат
қандай, ұнай ма,
Теміржол
тулап жатқаны?
Теміржол
бойы ілесіп,
Киіздей
ұйлыққан азапқа.
Келеді
Октябрь күресіп,
Бақыты
үшін қазаққа.
Бұл
екі арада нұсқаулар шыңқұзынан “Кремль бүркіті” мен оның
құзғындары
құлатқан қар көшкіндері төмен қарай тау қопарғандай сұрапыл
екпінмен
құлдырады: республика ұжымдастыру құйынының астында
қалды
. “Ұлы бетбұрыс” өзінің тоқтаусыз топалаң күшіне мінді...

Х
Қамбадағы
астық қалдықтарымен бірге адамдардың жүрегінен Жаратушы
Иені
де жұлып тастады — болашақ ұжымшарларда дəл қаладағыдай Оған
орын
қалдырған жоқ. Құдайсыздар басшысы Емельян Ярославский, ол əрі
Губельман
жəне сондықтан Емельян емес, Мəскеуде отырып басқарған бұл
науқанға
Каганович жетекшілік етті. Олардың түсінігіндегі арұждан
бостандығы
бойынша, егер Құдай үйін құртып жібермейтін болса, соның
өзінде
оны сауда лəпкесіне немесе клубқа айналдыру керек болды. Əрине,
шын
берілген лениншілдер үшін ең бастысы басқада — орыс халқын жəне
ең
алдымен оның, тіпті өз атауын христиандық ғұрпынан алған байырғы
əлеуметтік
қабаты крестьяндықты толығымен арұждан сенімінен айыру
болды
. Крестьяндықтың арқажонын опырардың алдында оның басын алуға
шешім
қабылдады. 1929 жылдың басында Каганович бүкіл елге діни
ұйымдарды
бірденбір жасырын өмір сүріп жатқан контрреволюциялық күш
деп
жариялаған нұсқауын таратты. Сонымен бір уақытта Ярославский ел
тұтасымен
атеистік болып шығуы үшін құдайсыздық бесжылдығын
жариялады
. Шіркеу, часовня (кішкентай шіркеу), иконды... қысқасы, əскери
коммунизм
уақытынан бері бүлінбей аман келе жатқанның бəрін жаппай
жауып
, құрту осылай басталды.
Партияның
көмекшілеріне сылтау табыла кетті. Михаил Кольцов
(Фридлянд) алты ғасырдан астам уақыттан бері тұрған ұлттық жəне əлемдік
мəдениеттің
ескерткіші — Мəскеудегі Симонов монастырын талқандау
туралы
ұсыныс енгізді. Ол газеттерде насихаттық шу көтергеннен кейін Бас
ғылым
басқармасы орыс сəулетінің алты мың ескерткішін (сегіз мыңның
ішінен
) есептен шығарды, яғни жоюға үкім етті. Орыс ұлттық мəдениеті
мен
православияны ойрандаудың мəнмағынасы М.Кольцовтың Симонов
монастырының
талқандалуы туралы репортажынан анық көрінеді:
“...Пироксилин (қопарғыш зат — ауд.) салынған құтыларды қойып шықты...
Одан
соң тарсылгүрсіл... күткендегіден сəл бəсеңдеу... тағы бір соққы....
Таптаза
, аппақ мəрмəр төбешік жоғары қарай тік көтерілді... Жоқ, бұл ғажап!
Собордың
кірпіштері бүтін қалпында жанжаққа шашырап түсіп жатты.
Олар
бейне бір шақпақ қант тауына ұқсайды...
Лениндік
түннің* алты жылдығында Сталин жəне онымен бірге бүкіл
партия
пироксилин құтыларының жаңа қатарын қойып шықты: ескі
деревняның
орнына, оның сансыз көп кішкентай капиталистерінің

қалдығының
үстіне (ерекшелеген автор. — В.М.); оның ескі теріс
салттарының
ең терең тамырларының арасына — оның орнында жаңа,
қоғамдасқан
, социалистік салтдəстүр құру үшін. Он бесінші съезд де
бетбұрыс
жағында, біз ашық теңізбен, он алтыншының оттарымен кездесу
үшін
одан əрі барамыз. Жаңа жарылыстар жəне онымен бірге күні бүгінге
дейін
өмір сүріп келген жəне осы монастырьдың қабырғасы секілді берік
тұтас
бір тап жерден ажырап, аспанға ұшады”.
Айлық
таралымы жүздеген мың данаға жеткен антидіни баспасөз “бір бүтін
тұтас
таптан” тек “босанып шыққан молекулалардан” өзге бүтін ештеме
қалмауы
үшін құлшына күш салды.
Кейін
, неміс кеңірдекке пышағын тақаған кезде, бұрынғы семинарист Сосо
Джугашвили
өзі қыспаққа алып, жойған, аштықпен қырған “бауырлар мен
қарындастар
” туралы еске алды. Дана Коба (оның өз басын құтқаруы керек
болғанын
да ұмытпайық) сонда шіркеушілерге аздап кеңшілік жасады:
“Дұға оқыңыздар, бірақ сіздердің дінге сенетін адамдарыңыз жақсырақ
соғыссын
... Ал əзірше сөз жолдас Губельманға берілді” (Жолдас м а у з е р
өзінің
сөзін ондаған жылдар бұрын айтты — 1919 жылдың соңында ресейлік
360000 діни қызметкерден 40 000ы қалды). ОКдегi антидіни кеңесте (1929
жыл
.) Ем.Ярославский əскери əрекеттердің басты бағыттарын
тұжырымдады
: “Жуықтағы жылдарда, 1917—1921 жылдардағыға қарағанда,
біздің
басқа түрдегі капиталистік элементтерді КСРОда түп тамырымен
құртуымызға
тура келеді. Егер біз бұрын бірнеше ондаған мың
помещиктермен
жəне бірнеше ондаған мың капиталистермен істес болған
болсақ
, онда енді діни ұйымдардың негізгі белсенділерін құрайтын 34
миллион
кулактармен күресеміз... Олармен күрес шіркеулік ұйымдардың
қолдауына
ие помещиктермен күрестен жеңіл емес, тіпті одан күрделірек”.
34 миллион адамды, оның үстіне, отбасымен бірге “түп тамырымен құрту”,
яғни
большевиктік тілден аударғанда — жою бірнеше ондаған мыңға
қарағанда
күрделірек екені, əрине, түсінікті. Бірақ Ем.Ярославский
Сталинге
ұнау тілегінен бе, əлде тағы басқа себептен бе, бұрын істелінген
талқандаушылық
жұмыстарды көпекөрінеу азайтып көрсетті.
* * *
Осы
заманғы публицист И.Ачильдиев жұртшылыққа танымал “Юность”