Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы


ө дыбысы үшінші бітеу буында сирек айтылады да



Pdf көрінісі
бет106/287
Дата07.01.2022
өлшемі1,76 Mb.
#20525
1   ...   102   103   104   105   106   107   108   109   ...   287
Байланысты:
8e10fd01cc60087f7a7a338573861826

ө дыбысы үшінші бітеу буында сирек айтылады да, ашық буын-ды
жоғарыдағы түбір сөздерден басқа жағдайда, мысалы, түбір мен
жалғау жағдайында үшінші буын е болып дыбыстала-ды. Болмаса
өзінен еріндігі әлсіз ү болып айтылады. Мысалы:
көркемдік – көркөмдүк, өзенге – өзөңге, көркемдеу – көркөмдеу.
Тіліміздегі ерін үндестігінің жаппай қамтитын құбылыс емес
екенін жалғаулар арқылы білуге болады. Жалғаулар қатарында  ө-
мен келетін еріндік варианттар жоқтың қасы. Сондықтан сөз
ашық буынды болса да, үшінші буындағы жалғау езулікпен ай-
тылады. Мысалы: төбеле – төбөле, төпеле – төпөле.
Мына сөздерді айтылу нормасына сай жаттығып көріңіздер:
төбеден – төбөден төбелес – төбөлес төлдеме – 
төлдөме төменде – төмөнде төпелеу – төпөлеу 
төредей – төрөдей
Жалпы,  ұ,  ү  ерін   дауыстылары   алғашқы   үш   буында   естіліп,
айтылады   да,   ары   қарай   солғындайды.   Мысалы:  сүйініш  –
сүй
ү
нүш,   сүйінішсіз   –   сүй
ү
нүшшіз,   түскіліктің   –   түскүлүктің,
тұзды – тұздұ, тұщылық – тұшшұлұқ, борышсыз – борұшшұз,
құйыну – құй
ұ
нұу, құйыршық – құйұршұқ, құйрықты – құйрұқтұ,
құзғындық – құзғұндұқ, құбылу – құб
ұ
лұу, құбыжық – құб
ұ
жұқ,
құбылыс  –  құб
ұ
лұс.  Ал  ө  дыбысымен   айтылған   екінші   буыннан
кейінгі  і  әрпі  ү  дыбысына ұқсап, айтылып барып, ерін үндестігі
солғындайды.   Мысалы:  төбесінің  –  төбөсүнің,  көгершін  –
көгөршүн.  Сондай-ақ  көбөлөк, дөңгөлөк  сияқты үш буынға дейін
ө-мен айтылатын сөздерде ерін үндестігі төрт буынға да бара-
ды:  көбелектің  –  көбөлөктүң,  дөңгелекті  –  дөңгөлөктү,  бірақ
көбелекке – көбөлекке, дөңгелекке – дөңгөлөкке.
Бұл құбылысқа  байланысты мына бір ерекшелікті  көрсете
кетуге болады. әліпбидегі у таңбасы ұу және үу дыбыс тіркес-
терін, не үнді дауыссыз дыбысын беретіні белгілі. Мысалы: су
– сұу, суық – сұуұқ, бу – бұу, сурет – сүурөт, тулақ – тұулақ,
қуаныш – құуаныш, қуат – құуат. Бірінші буындағы ұ, ү
дауыстыларының   әсерінен   екінші-үшінші   буында   жазылатын
езулік дыбыстар еріндікке айналады. Мысалы: қуғын – құуғұн,
қуқыл – құуқұл, құжыңдау – құужұңдау, қулық – құулұқ, шулы
–   шұулұ,   тумыс   –   тұумұс,   туылу   –   тұуұлұу,   туырлық   –
тұуұрлұқ, туыс – тұуұс, тумыш – тұумұш.
Сондай-ақ  у  дауыссыз   дыбысынан   басталған   буын
құрамындағы езуліктер де еріндік болып айтылады. Мысалы:
тауық – тауұқ, сауық – сауұқ, бауыр – бауұр, сауыр – сауұр,
туыс – тұуұс, туылу – тұуұлұу, сауу – сауұу, сауылу – сауұлұу,
туу   –   тұуұу,   суу   –   сұуұу,   серуен   –   сер
ү
уөн,   серуендеу   –
сер
ү
уөндеу, керуен – кер
ү
уөн, керуенбасы – кер
ү
уөмбасы.
Соңғы мысалдардағы буын санын ықшамдау үшін және ашық
буыннан қашу мақсатында екі бітеу буын аралығындағы ү, ұ
148
149


дыбыстары жартылай немесе толық түсіріліп (редукцияланып)
айтылады. Осы қатарға шаруа – шар
ү
уа, меруерт – мер
ү
уерт
сөздері де жатады.
Мына сөздердің айтылу сазын сақтап жаттығыңыздар:
рәсуа – рәс
ү
уә қонағуар – қонағ
ұ
уар 
керуен – кер
ү
уөн серуен – сер
ү
уөн сәруар 
– сәр
ұ
уәр меруерт – мер
ү
уөрт пәруана – 
пәр
ү
уәна пәтуа – пәт
ү
уа шаруа – шар
ұ
уа 
қалуа – қал
ұ
уа белуар – бел
ұ
уар сөзуар – 
сөз
ұ
уар
Ал   екі   бітеу   буындағы   еріндіктердің   көрші   буынға   әсері
алдыңғыларға қарағанда әлсіздеу болатынын білген жөн. Оның
үстіне, екінші буындағы ы, і дыбыстарына қарағанда, е езулігін
өзгерту тіпті қиын. Сондықтан мұндайда екінші буындағы ды-
быс таза е де, таза ө де емес болып айтылады. Қараңыз: құрмет
–   құрмөт   ,   құрметте   –   құрмөтте,   сүрме   –   сүрмө,   сүрмелеу   –
сүрмөлеу, сурет – сүурөт. Е мен ө-нің арасындағы аралық реңкті


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   102   103   104   105   106   107   108   109   ...   287




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет