Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы


Ерін   үндесімін   таңбалау  туралы



Pdf көрінісі
бет161/287
Дата07.01.2022
өлшемі1,76 Mb.
#20525
1   ...   157   158   159   160   161   162   163   164   ...   287
Байланысты:
8e10fd01cc60087f7a7a338573861826

Ерін   үндесімін   таңбалау  туралы.  А.Байтұрсынұлы   қазақ
тілі үндесімі тек екі түрлі: бірі жуан, екінші түрі жіңішке деп,
тек лингвалды сингармонизмді қазақ тілінің өзіндік ерекшелігі
екенін   айқындағанын   көреміз.  Оған   төмендегі   пікірлерді
оқып, өз қорытындыларыңызды айтыңыздар.
о – дыбысы сөздің бас буынында ғана естіледі. Басқа буын-
дарында һәм дауысты дыбыстардан соң қазақ өзгеше у әрпі ыу,
іу дыбыстарының тіркесінен тұрады дейді. “бас буыннан басқа
орында яки дауысты дыбыстан соң (о) жазылса, (ұ) қылып оқу
тиіс”.
«Алыб демей, алуб десек, келіб демей, келүб десек, онда
алұу, барұу деуге болады. Оның үстіне алыуды – алыс, барыуды
– барыс, келіуді – келіс деген сөздермен алмастыруға болады.
214
215


Ендеше  у-дың алдына  ұ,  ү  әріптерін салудың  еш қисыны жоқ”.
Сонда ғалымның ойынша, дүдәмал естілген ы мен ұ дыбысы
ы болып таңбалануы тиіс.
Бірақ сөз басында  уақыт  сөзін  ұуақыт,  уақ  сөзін  ұуақ  деп
айтылатынын ескерткен.
“ы” әрпі жазылу-жазылмауы естілуінше: естілсе жазылады,
естілмесе жазылмайды. Мәселен: лыпа, леп, лепес, лап қойды,
лаулап жанды, лоқы, лықылдап, Ленін, Лепсі деген сөздердің ал-
дында   келген   “л”   тап-таза   “ы”-сыз   естіліп   тұр.   Оған   “ы”
жазудың   керегі   жоқ.  “Ылай,  ылайық,  ылаж,  ылау,  ілім,  ілік,
ылғи”  деген сөздерде “л” алдында “ы” анық естіліп тұр». Ал
күмәнданатын жердің тексеру әдісі өлең өлшеуі болады деген.
Ғалым  һ  әрпін қазақ тілінде бар дыбыстың таңбасы деген:
«Шаршағанда  –  уһ,  жақтырмағанда  түһ,  өкінгенде –  аһ  және
әһ,  үһлеу,   үһлеген,   аһламақ  дейміз».  Қолданылатын   реті   аз
болса да, тілде бар дыбыс болған соң, жоқтығы сезіледі дейді.
Ал  х  дыбысын  қ-ның реңкі деп табады. Өйткені ғалым  х-
ның мағына айыратын қызметі шамалы дегенге саяды.
Мысалы: халық – қалық, құрметті – хұрметті, хажы – қажы
деген сөздердің қайсысын қолдансақ та түсінікті дейді. Автор
көрсеткен бұл сөздердің ішінде тек  халық  сөзі ғана бүгінде  х
әрпімен   таңбаланады.  Ал  құрметті,  қажы  сөздері   негіз-гі
реңкке көшкен. Бұл қатарды дастархан – дастарқан, дихан
– диқан, рахмет – рақмет деген сияқты, екінші сыңары жазуда
кодификацияланып   кеткен   сөздермен   толықтыра   беруге
болады. Ендеше, әліпби құрамын өзгертудің қазіргі қарсаңында
һ әрпін алып тастау туралы ойлану керек.
Сонымен,   А.Байтұрсынұлы   қазақ   грамматикасы   мен
әліпбиін,   емле   ұстанымы   мен   орфограммалау   әдістерін
саралаған алғашқы лингвистердің бірі.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   157   158   159   160   161   162   163   164   ...   287




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет