Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы



Pdf көрінісі
бет82/287
Дата07.01.2022
өлшемі1,76 Mb.
#20525
1   ...   78   79   80   81   82   83   84   85   ...   287
Байланысты:
8e10fd01cc60087f7a7a338573861826

қасірет,   қауесет,   қиямет,   қажет,   қолет,   қауырт,   қазір,
камшат, қабір, қауіп, қате, қанден, іждағат, қадім, қасиет,
қапер, қатер, қорек, құзырет) сөйлеуде жіңішке әуезде айты-
латынын   оңай   байқауға   болады   дейді.   Мысалы:   [қ
ІО
үрмөт],

ОІ
үдүрет], [қ
ОІ
өшемет], [мәслійх
І
әт], [рах
І
імет], [қәб
І
ілет],
[қәсірет],   [қәуөсет],   [қійәмет],   [қәжет],   [қөлет],   [қәдір],
[қәзір], [камшат//кәмшәт], [қәбір], [қәуүп], [қәте], [қәнден],
[іждәғат], [қәдім], [қәсійет], [қәпер], [қөрек], [қүзірет].
Ендеше   А.Байтұрсынұлы   әліпбиінде   негізделген,   қазіргі
қазақ   жазуында   жалғасын   тапқан   <қ>,   <к>,   <ғ>,   <г>
фонемаларының   бір-бір   таңбаға   ие   болуы   “бір   фонемаға   бір
әріп” деген қазақ графикасының қағидасына сәйкес. Әріпке ие
болатын дыбыс өзінің дыбыс қоры болуымен ерекшелену керек
десек, аталған фонемалардың дыбыстық қоры мынадай:
<қ>   [қ]   [ақ]  ақ,   [қылт]  қылт,   [қ
о
ол
о
]  қол,   [қ
о
ұш
о
]  құш,  [қ
І
]

І
әзір] қазір, [тығішіңе] тық ішіңе, [қ
ОІ
өлет] қол ет, [қ
ОІ
ұдірет]
құдірет.
<ғ> [ғ] [ғасыр]  ғасыр,  [шығын]  шығын,  [ғ
О
  ой]  ғой, [ғ
О
ұн]
ғұн, [ғ
І
] [жоғ
І
ән] жоқ ән, [қырығ
І
ішік] қырық ішік, [ағ
ОІ
өлөң] ақ
өлең, [жоғ
ОІ
үн] жоқ үн.
<г> [г] [көгала] көк ала, [көг
О
ұрсұн] көк ұрсын, [тег
О
от
ұ
рұу]
тек отыру, 
І
] [гәп] гәп, [jегіз] егіз, [jегде] егде, [бүг
ОІ
үн] бүгін,

ОІ
өрү] гөрі, [г
ОІ
үр] гүр.
Тілдің   даму   жүйесінде   қатаң   дыбыстан   ұяң   дыбысқа   қарай
дауыстың жұмсару процесі белең алатын сияқты. Мысалы, XVIII-
XIXғғ. араб жазулы ескерткіштер тіліндегі чықармасаңыз,
йоқарыда, жолуқұсұб, достылықым, йарлықым, йаманлықына,
тынычлықын,   қылғанлықы  деген   сөздер   бүгінде  ғ  дыбысымен
айтылып, жазылады. Сондай-ақ қазіргі қазақ тілі айтылу норма-
сында <т> фонемасы [д] вариантында жұмсалатын сияқты: тат
басу   –   [тадбасұу]   (Әдетте   үйлестік   қатаң   дыбыстың   ұяңды
өзіне айналдырып алуымен сипатталатын еді: тат басу – [тат
пасұу]).   Кезінде   Т.Шонанов:   “Шамасы,   түбінде   біздің   сөз
басындағы к  дыбысымыз  айтылымда  г  дыбысына   айналатын
сияқты. Ал түрікмен, осман және тағы басқа оңтүстік тілдер
қазірдің өзінде г-ге айналдырып алды” деген екен.
Сонда   тіларалық   қатынастың,   өзге   тіл   дыбыстық
құрамының,   жазба   тілдің   әсерінен   ұяңдану,  салдырдан   үннің
басымдық алуы жүріп отыратын сияқтанады.
Сонымен,   қазақ   әліпби   құрамында   <қ>,   <к>,   <ғ>,   <г>
фонемаларының таңбалары болуы жазба тіл мен ауызша тілді
бір деп түсінген қазақ тілі үшін ұтымды шыққан деп ойлай-
мыз. Екі таңбамен төрт вариантты берген түрік, өзбек, қырғыз,
әзірбайжан тілдері бүгінде ауызша тілдің айтылу нормасынан
ауытқып отыр.
Қ.Күдеринова «Қазақ жазуының
теориялық негіздері» Алматы, 2010.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   78   79   80   81   82   83   84   85   ...   287




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет