Олифирова Т. И. Мұхаммед Хайдар

Олифирова Т.И.

Мұхаммед Хайдар

Дулатидің

тарихи

тәлімдік

тағылымдары...

 

Автор:.             Батырша Лана

                             Амантаева Асель

Олифирова Т.И.

МЫРЗА МҰХАММЕД ХАЙДАР ДУЛАТИ

(1499-1551)

Қазакстан мен Орта Азия тарихында, әсiресе,

кейiнгi орта ғасыр да тарих атамай кетуге

болмайтын бір тұлга бар. Ол Мухаммед Хайдар

Дулати немесе ежелгi кітаптарда көрсетілген

Мырза Мухаммед Хайдар бен Мухаммед

Хусайын Коресаг Дулати. Әдеби

шыгармаларда Мырза Хайдар немесе

Мухаммед Хайдар деп аталған.

Мырза Хайдар байырғы аксүйектер тұқы

мынан, дулат тайпасынан шыққан. Оның

бабалары сол тұста Моғолстан аумағына

кірген. Оңтүстiк-Шығыс Қазақстанның ұлыс

бектерi мен тархандары болған. Мырза Хайдар

өте қиында қайшылықты уакытта өмiр сүрді,

шонжарлар тегінен шыққанына қарамай

тағдыр оны онша еркелете қоймаған. Анасы

Хуб Нигар ханым Моғолстан билеушiсi Жүнiс

ханның қызы.

Олифирова Т.И.

"Тарихи Рашиди" атты еңбекте

қазақ хандығының қалыптасуы

туралы, мұнан кейінгі Жетісу

мен Шығыс Дешті—Қыпшақта

болған оқиғалар,

Моғолстанның құлауы,

феодалдық соғыстар, қазақтар,

қырғыздар және өзбектердің

сыртқы жауға қарсы күресте

өзара одақтасуы туралы дерек

бар.

Олифирова Т.И.

XIY-XY ғасырларда Орта Азия

және Жетісу өңірінде қилы-

қилы этносаяси өзгерістер

етек жайды. Түркі тілдес

ұлыстар жергiлікті халық

қауымдастығына топтасу

кезеңін әрқалай қарқындатты.

Жаңа хандықтар құрылып,

олардың әлеуметтік

құрылымы өзгеріп, тұрмыс-

салты жаңғырып, жер-жерде

ел баскарудың дәстүрі

түрленіп жатты. Әркiм билiктi

өз жерi мен елiне тартушылың

белең алды.

Осы кезде қазақ хандығын

құрудың алғышарттары қазақ

дуниетанымына ықпал ететiн

рухани-саяси негiздер және

рухани шипагерлік дәстүрлер

тамыр жайды.

Олифирова Т.И.

Рухани-саяси негiз ұлыстардың шежірелік, тарихи,

исламдық түп-тамырына, мемлекет аралык факторларга

сүйенсе, рухани-шипагерлік дәстүр халықтың даналығын,

салауатты жан мен тән тазалығын сақтайтын тәжiрибенi

тiрек етті. Дәстүрдiң екi түрi де адамгершілікті жоғары

тұтты, адамгершіліктің үлгiлерiн жинақ тады. Бұл қазақ

философиясы тарихының жаңа арнасы, ұлағат тұтарлық

ұстанымы дерлiк.

Халқымыздың осы тарихи өткенi мен ұйымдасу өткелiнiң

бас тұлғасы мен кеш бастаушысының бірегейi - мырза

Мухаммед Хайдар Дулати (1499-1451) болды. Мырза

Мухаммед Хайдар Дулати Азия әлеміне әйгiлi, шыгыс

мәдениетіне өзіндік өрнек қалдырған өнердің де,

мемлекеттiн де көрнектi кайраткерінің бірі. Ол 17-18

жылдай Қашқар хандығында тұрып, сонда ержеттi.

Олифирова Т.И.

~МҰХАММЕД ХАЙДАР ДУЛАТИ~

Сен әлемді жаулап алма, өйткені, онда сансыз қайғы-қасірет

бар, сен одан да адамның жан дүниесін меңгер, оларда қанша 

әлем бар екенін көресің

.

Олифирова Т.И.

Мырза Мухаммед Хайдардын түрiк өркениетiне

ерекше зор, орталық Азияның, кейiн Кашмир

алқабының с шаруашылығын сауда-саттығын,

мәдениетін жетілдірудегі қызметi де ықпалды,

жемiстi. Оның көзқарасына мал мен егін

шаруашылығы, көшпелiлiк пен отырықшылық,

дала мен қала мәселелерi жиi оралады. Ондағы

турлі әлеуметтік топтардың, қауымдастықтардың

турмыс-салтын, еңбектену ерекшеліктерін саралап

бағалайды.  Мемлекеттегі жердің бас иесі ханның 

өзi болды

.

Олифирова Т.И.

Осы тұргыдан мырзаның  мына естелiгiн келтiрелiк: "

Олардың қатыгездiгiнiң шегіне жеткені соншалык, егер де

менiң "Хайдар" (Ержүрек) деген атымның мәнiн ұғынатын

болса (менде де өмiр бар деген) әрине менің қамымды

деп,өздеріне өлім тілегін болар еді.

Өлең:

Сен жұмаққа бет алсаң, соңына ертіп халықты,

Кейбіреулер сен үшін дайындайды тамұқты.

 

Бiрак менiн олар хақындағы  ойым былай:

 

Сенiн шерiң һәм құсан-уайым-қамым ол менiң,

Қаталдықтың өзімен сүйеу болып келгенiн.

 Көзің түстi-мен үшiн соның езi зор бакыт,

"Бул да менiң тұтқаным" деп білгейсiн бiр уакыт".

Олифирова Т.И.

•

•

•

Пайдаланылған әдебиеттер

~

Наследие и могила Мухаммада

Хайдар Дулати в Индий

~

Қ.Б Жарықбаев&О.С Саңғылбаев/

Педагогика Психологиялық

сөздіктер

Олифирова Т.И.



Назарларыңызға

рақмет