Метафизика горизонттары: Платон және Антикалық академия

«Саясаткер»,  «Мемлекет»  «Сократқа  апология»  деген  еңбегінде  ұстазының 
атынан ӛзінің кӛзқарастарын ұсынады. 
Платон  және  Сократ  софистердің  философиялық  кӛзқарастарын 
құлиеленуші мемлекеттің тұрақтылығын қорғайды деп есептейді. Олар мұны 
Грекиядағы  афиналық,  анархиялық  демократияның  жабайы  түрі  деп 
есептейді.  Егер  софистердің  «жеке»  бостандық  идеясы  ӛмірде  жүзеге  асса, 
индивидтер мен жекелер арасында қарама-қайшылық туады. Құлиеленушілік 
қоғамда  азаматтардың  бір  бӛлігінің  екіншісіне  сӛзсіз  бағынуы  үлкен 
қоғамдық  апаттарға  алып  келеді.  Платон  мұны  ӛмірден  байқаған.  Мұндай 
құбылыстардан шығу жолы мемлекеттіің, демократияның заңдарды күшейту 
емес,  азаматтардың  моральдық  танымы  мен  саяс  кӛзқарастарын  қолдау 
болып табылады.  
Платонның  сенімі  бойынша  Демокриттің  атомдық  ілімі  біржақты. 
Атом  түсінігінде  адам  –  ӛзін-ӛзі  түсінетін  атом  (ежелгі  грек  тілінен  латын 
тіліне аударғанда атом – «бӛлінбейтін зат»). Мұның ӛзі құлиеленуші қоғамға 
ӛте  қауіпті.  Платон  үшін  «атомшылар»  мен  «софистер»  теория  мен 
идеологияның  басты  жаулары.  Антистік  философияны  желдің  бағытымен 
жүретін,  желсіз  желкенді  меңзейтін  ой  деп  бағалады.  Бұл  бағытты  ол 
идеализм  тұрғысынан  түсіндіргісі  келеді.  Платон  адам  баласын  тәрбиелеуді 
этикалық  тепе-теңдік  рухында  ұсынады.  Ӛзі  мемлекет  идеалды  болу  керек 
делінетін ұғымын ұсынады.  
Платонның  еңбектерін  үш  кезеңге  бӛлуге  болады:  ол  Сократтың 
«этикалық  рационализм»  идеясын  философиялық  антропология,  сонымен 
танымның диалектикалық әдісі.  
Танымның негізге мақсаттық ӛзіндік ерекшелігін тану үшін ерекше әдіс 
керек.  Платон  оны  диалектика  «болмыс  туралы  ілім»  («мемлекет»)  деп 
атады.  Бұл  әдіс  бойынша  кӛптік  бір,  бірден  бірнеше  болмыстар  болуы 
мүмкін.  Танымның  келесі  сатысын  кӛптен  жекеге  бӛліну  деп  есептейді. 
Платонның  диалектикалық  әдісі  бойынша  ой  тӛменнен  жоғары  қарай 
қозғалады,  болмыстың  бар  екендігі  идеяға  апарады.  Жоғарыдан  тӛменге 
идеямен  жүзеге  асады.  Диалектиканың  осы  екі  әдісін  Платон  ӛзінің 
«Федресінде»:  «жалпылықты  тани  отырып  екі  идеяға  ұласады»,  басқаша 
айтқанда болмыстың барлық түрін ажырата білу – оның табиғи бӛлшектерін 
тану.  
Платонның  идеяларын  гносеологиялық  және  логикалық  тұрғыда 
түсіндіруде мыналарды ескеру керек: болмыс жоқ, ол туралы ой мен түсінік 
бар.  Бұл  ойдағы  заттарға  қатысты  жалпы  идея.  Платонның  диалектикасы, 
анығырақ  айтқанда,  заттардың  болмысын  оған  қарама-қарсы  заттардың 
болмысымен салыстыру. 
Платонның  айтуы  бойынша,  тек  қана  мәңгілік,  ӛзгеріссіз  ӛмір  бар  ой 
әлемі бар. Ол ӛзін «біріккен материалдық Парменида болмысы» ретінде емес, 
нақты құрылыс сияқты етіп кӛрсетеді. Онда иерархия биіктігінде Жақсылық 
ойы  тұрды.  Біздің  мәңгілік,  материалдық  әлеміміз  –  ой  әлемінің  тек  қана 
әлсіз жарығы. Ол ӛзгеріп, әрқашан ауысады және ешқашан тоқтамайды. Бұл 

нақты  болмыс  емес  ой  ғана.  Басқаша  айтқанда  біздің  әлемнің  заттары  мен 
құбылыстары идеяларға еліктеп, және оған жету мақсатында пайда болады.  
Платон  басқа  жолмен  келеді,  бірақ  оның  ілімі  қарама-қайшы. 
Ұсынылған пікірлерді соңына дейін жеткізе алмаған кездері де болған. Оның 
ойлары  сан  алуан,  ал  әрекет  ӛрісі  кең.  Диоген  Лаэрций  Платонның 
кӛзқарастарында  осыдан  ілгері  идеалистік  кӛзқарастар  ықпалы  жеңіл 
шешімін  табады  деп  айтқан.  Бірақ  бұл  компиляция  емес  ақырында  толық 
жаңа  бір  нәрсе  шығатын  қайта  шығармашылық  ойластыру.  Осылай  Платон 
философияға ең бірінші болып дәстүрлік, физикалық, сезімнен тыс, идеалдық 
және ақыл жетерлік ой әлемін орнатқан. Айтып ӛткендей, Платонның идеясы 
түсініктемені  емес  ойды  білдіреді.  Бұл  «идея»  категориясындағы  ұғынудың 
жаңа деңгейі. Платонның ӛзгермейтін эйдос әлемі перменойдтардың тұрмыс 
жайлы  оқуын  еске  салады.  Сонымен  Платонның  тұрмыстық  оқуында 
мәңгілік  әлем  тұрмыстыққа  және  тұрмыссыздыққа  қатысты.  Мәңгілік 
әлемнің  құрылуы  біріккен  қарсылық  болып  саналады.  Бұл  тұрмыстық  және 
тұрмыссыздықтың диалекті.  
Платон  тұрмыстық,  сезімдік  және  материалдық  түсініктерімен 
шеттенеді.  «Тимейде»  ол  «әрқашан  маңызды  болатын  нәрселерді  таба  білу 
керек»  деген  тезис  шығарады.  Басқа  сӛзбен  айтқанда,  ол  екі  түрлі  тұрмыс 
түрін  қарастырады.  Тұрмыс  –  барлық  заттар  мен  құбылыстар  әрқашан 
ауысып  отыратын  материалдық  әлем.  Идеялар  расында  бар,  олар 
материалдық әлемнің заттары мен құбылыстарының мәні.  
Идеялар  әлемін  Платон  тӛлтума  тұрмыс деп  санайды,  ал  материалдық 
әлемді  екінші  деп  есептейді.  Платонның  ойынша  идея  мен  формасыз 
материяның қосылуы рас нәрсе. Сонымен, материалдық әлемде ағаштардың 
болуы тек эйдос әлеміне ғана қатысты.  
Платон бойынша сезімдік заттар әлемінде бір ғана немесе кӛп құбылыс 
бар.  Бұл  ӛмірдің  диалектикасы  тұрмыстық  пен  тұрмыссыздықтың 
арасындағы  қарсылық  қарым-қатынастары.  Белгілі  әлемде  мәңгілік  және 
қозғалыссыз  нәрсе  жоқ.  Идея  диалектикасында  тұрмыстық  пен 
тұрмыссыздықтың арасындағы қарсы қарым-қатынастардан құралады. 
Сонымен,  Платон  ӛз-ӛзіне  қарсы  тұрып  эйдос  әлеміне  қозғалыс  пен 
дамуды  кіргізеді.  Мәңгілік  идеялар  әлемі  біртұтас.  Бірақ  бірлік  ӛзіне  кӛпті 
кіргізеді,  кӛпсіз  бірлік  болмайды,  ал  кӛптік  тек  бірлікте  болады.  Платон 
иерархиялық  идеяларын  қолданып  элеаттар  ӛз  уақытында  шеше  алмаған 
диалектикалық  қарама-қайшылықты  шешуге  тырысады.  «Федр»  мен 
«Мемлекетте»  бір-біріне  тәуелді  кӛп  идеядан  тұратын  ой  әлемі  бар  екенін 
айтады.  Заттар  идеясы  ӛзімен-ӛзі  күнелтеді.  Олар  материалдық  әлемнен 
бӛлек  тұрады  және  оған  тәуелді  емес.  Платонның  бұл  оқуы  объективті 
идеализмнің  ӛзегі  болып  есептеледі.  Ол  идея  әлемін  заттар  әлемінен 
ажыратады. 
Заттар  идеясы  ӛздігінен,  негізсіз,  материялды  әлемнен  тыс  және  оған 
тәуелсіз  тіршілік  етеді.  Олар  объективті.  Бұл  платондық  ілім  жайындағы  – 
ядро  оның  объективті  идеализмінің  және  жалпы  объективті  идеализмнің 
ережесі.  Ол  идея  әлемін  заттар  әлемінен  ажыратады.  Шындығында,  Платон 

ӛзінің  қызметінің  соңғы  кезеңінде  атап  ӛткендей  ӛзінің  заттар  мен  идеялар 
қатынасы пайымдауларын қайта қарап, идеялар заттарда болатынын айтады.  
Қарама-қайшылықтардың – болмыс пен болмаудың, жалғыз бен кӛптің 
бірігуін  қарастыра  отырып,  Платон  диалектиканың  негізін  салады.  Оны  –
болмыс  пен  болмаудың  байланысы  қарама-қайшылықтың  бірігуі  болып 
табылатын қалыптасуға әкеп соғатынын ары қарай Гегель жетілдіреді. Бірақ 
Платон  «диалектика»  терминін  басқа  мағынада  қолданады.  Оның 
диалектикалық  әдіс-тәсілі  екі  операциядан  –  түсініктің  бӛлінуі  мен 
жинақталуынан  құралады.  Жинақталу  операциясы  ойлардың  тӛменнен 
жоғарыға  қозғалысын  білдіреді  –  сезімдік  заттардан  олардың  болмысын 
түсінуге  дейін,  ал  одан  ойға  дейін;  бӛліну  –  біз  бір  нәрсені  идея  арқылы 
түсіндіргендегі жоғарыдан тӛмен қарайғы қозғалыс.  
«Софиста»  мен  «Федрада»  ол  диалектика  заттарды  және  заттардың 
түсінігін  тектерге,  оның  ішінде  түрлерге  бӛлу  ӛнерінің  жоғары  дәрежесі 
екенін  белгілейді.  Кӛрініп  тұрғандай,  Платонның  түсінігі  бойынша 
диалектика  ол  екі  түрлі  жолмен  түсінуге  болатын  ғылым.  «Федрадағы» 
бірінші жолы гипотезадан ойға ӛтуді Платон «қосылу» деп атайды, ал екінші 
жолды  «бӛліну»  дейді.  Диалектика  бірден  барлығын  байқап,  бӛліп  және 
біріктіре алады. 
Платон  диалектикасы  қарама-қайшылық  арқылы  дамыту  туралы 
гераклитті ілім ғана емес, түсініктерді анықтау әдістері, түсініктер түрлері 

жүктеу/скачать 1,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: