Бағдарламасы бойынша жарық көрді Сақ Қ. С 17 Алаш мұрасы./ Қ. Сақ. Алматы: «Қазығұрт» баспасы, 2014
жүктеу/скачать 1,34 Mb. Pdf көрінісі
|
| «Болады Тургайский уалаятым,
Тайпам – арғын, мадияр – асыл затым. Бұл сөздің мүхаррирі һəм наширы Дулат-оғлы Мир-якуб – өзім атым». Ал «Азамат» осы аттас өлеңдер жинағы шыққаннан кейін, «Қауіп Қатеров» айдау, абақтыда жүрген кезінде, «М.Д.» қысқарту əдісі арқылы жасалған бүркеншік аттары екендігі ешқандай күмəн келтірмейді. Мұндай ат таңдау тəсілдері қазақ журналист, жазушыларының творчествосында оты- зыншы жылдарға дейін кең қолданылып келген өнімді жол екенін айта кету лəзім. Ал «Түрік баласы» деген бүркеншік аттың М.Дулатовқа қатысты екендігін деректанушы-ғалым Қ.Атабаев өзінің «Қазақ баспасөзі – Қазақстан тарихының дерек көзі» деген еңбегінде дəлелдеген. 1 Жалынды журналист өз шығармашылығында XX ғасыр- дың бас кезінде қазақ қоғамында қалыптасқан қайшылыққа толы күрделі əлеуметтік-рухани ахуалды терең жəне то- лық бере алған. Ол қандай күрделі тақырыпқа барса да жəне қандай жанрда жазса да сол тарихи кезеңдегі қазақ шын- 1 Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі – Қазақстан тарихының дерек көзі. – Алматы: Қазақ университеті, 2000, 229-230 бб. 104 дығын терең меңгеріп, оның ең өзекті мəселелерін жанынан өткізіп отырып жазған. Сондай күрделі мəселелердің бірі қазақ даласына орыс шаруаларының жаппай көшіп келіп қоныстануы, соған байланысты өлкеде саяси жағдайдың шиеленісе түсуі болды. Осы тақырыпта жазылып, газеттің 1914 жылғы 30-санында жарияланған «Қоныстану жəне қа- зақтар» деген мақаласында журналист ащы шындықтың шымылдығын түреді. Бұл процестің себеп-салдарын талдап, оны түсіндіруге тырысады. Ол қоныс аударған орыс шаруа- ларына: «Неге келдің деп өкпелеуге болмайды. Басы артық жерге ақсүйектер мен байлар ие болып, қатын-баланың күн көруі қиынға айналып, бұзауын арқандап бағатын болса, пəлен жерде жақсы жер бар деп қуса, мұжық сияқты қазақ та аумас па еді», – дей келіп, мəселені ушықтырып отырған отарлау саясатын пəрменді жүргізуші Ресей патшалығы екендігін əшкерелейді. «Көршілер тату болса, екі жағына да пайдалы. Мұны өкімет те, жұрт та ескеретін жұмыс», – деген қорытынды жасайды. Осыдан Міржақып Дулатовтың адамгершілігі мол, демократияшыл журналист екенін тануға болады. Ол күнкөріс қамымен жер ауып келген орыс шаруаларының халін қазақ кедейлерінің жағдайымен тең салыстыра қарайды. Сөйтіп, дау-жанжал туғызып отырған тығырықтан қалай шығуға болатыны жөнінде мың ойланып, басын ауыртады. Ақырында екі жақ үшін де татулықтың керектігін насихат етеді. Сол кездегі қазақ саяси өмірінің, қоғамдық ойының ең белсенді өкілдерінің ұлттық басылым төңірегінде тоғысуы кездейсоқтыққа жатпаса керек. Оларды мұнда тоғыстырған, əрине, XX ғасырдың бас кезінде қазақ жерінде қалыптасқан саяси жəне əлеуметтік ахуал, соның нəтижесінде ұлттық мүдделердің бұрын болмаған дəрежеге көтерілуі болды. Творчестволық мүмкіндіктері мол А.Байтұрсыновтың, Ə.Бөкейхановтың жəне М.Дулатовтың «Қазақ» газетінде тоғысуы оларға сол тарихи кезеңдегі қазақ қоғамының ең өзекті мəселелерін белсенді публицистика тіліменен бүкіл қоғам алдына қойып, оларды қоғам болып шешу жұмыстарын қарастыруға мүмкіншілік тудырған еді. Та- 105 рихи тұрғыдан алғанда бұл қазақ қоғамы үшін жаңа руха- ни күш болатын. Бірақ бұл мəселеге байланысты шындық мұныменен шектелмесе керек. Біздің түсінігімізше, ең негізгі шындық сол – Міржақып үшін газет те, творчестволық ең- бек те түпкілікті мақсат жолындағы құрал ғана болатын. Оның газет бетінде жарияланған көлемді дүниелерінен бас- тап, кішкене хабарларына дейін сол негізгі мүддеге қызмет етеді. Отаршылдық озбырлық пен ортағасырлық мешеу фео- далдық тəртіптер үстемдік құрған қазақ қоғамын ояту жəне өзгерту жолындағы бұл айтулы еңбек оны 1917 жылға дейін ұлт-азаттық қозғалыстың рухани басшыларының біріне ай- налдырғаны да рас. Міржақып Дулатұлының «Қазақ» газетіндегі өндіре жаз- ған тақырыбының бірі – халқымыздың өзінен бұрынғы ірі- ірі тарихи тұлғаларына алғашқы болып қалам тербеп, шын асылын тани білгендігі. Оның ұлы Абай мен Шоқан жай- лы жазған көлемді ғұмырнамалық очерктері бүгінгі күні «абайтану», «шоқантану» аталатын ғылым салаларының бастауында тұрған сүбелі үлес екендігін бұрын айттырмай келсе, енді ғана сəті түсіп, ауызға алуға мүмкіндік туып отыр. Мəселен, ол апталықтың 1914 жылғы 48-санын- да жарияланған, ұлы ақынымыз Абайдың өліміне он жыл өтуіне байланысты жазған «Абай» атты мақаласында: «...1904 жылы июнь айының басында Омскіге барғанымда Абай өлеңдерінің жазбасын алғаш Ахмет Байтұрсыновтан көрдім. Сонда Байтұрсынов айтты: «Естуімше, Абай өз өлеңінің басылып шығуын тілемейді һəм бастыруға ешкімге рұқсат бермейді екен. Күз Қарқаралы қаласына барамын, сонда əдейі бұрылып Абайға сəлем беремін, танысамын һəм өлеңдерін бастыру жайынан сөйлесемін», – деп. Ахметке Абайды көруге нəсіп болмады. Абай өмірі күзге жетпей, сол июньнің 23-інде опат болады», – деп жазып, екі шындықтың шымылдығын түреді. Біріншіден, бұл арқылы біз Абайдың кейбір жұмбақ мінезін аңғара түссек, екіншіден, оның есімі сол кездері жұрт арасында кең таныла қоймағанын байқаймыз. Олай болса, Абай есімін кең далаға тегіс тара- тып, оның құнды да құнарлы шығармашылық мұрасын исі 106 қазақтың ортақ қазынасы ету керек болды. Осы міндетті журналист өз мойнына алса, бұл да бір оның халқының қамын жеген азаматтық болмысын танытатын қасиеті екені даусыз. Міржақып Дулатовтың бұл туындысын осы күнгі газет жанрларының очерк түріне, атап айтқанда, портретті очерк- ке жатқызуымыз керек. Өйткені, онда да жанрдың осы түрі талап ететін элементтер толық сақталған. Мəселен, көркем портретті очерктің тек өзіне ғана тəн ерекшеліктері өмірдің нақты фактілеріне, оқиғаларына сүйенетіндігі, кейіпкердің аты-жөні, болған оқиғаларының орны – барлығы өмір шын- дығымен сайма-сай келетіндігі болса, осы талаптар мұнда да орындалған. Енді соған кезімізді жеткізейік: «Əдебиетіміздің негізіне қаланған бірінші кірпіш Абай сөзі, Абай аты болар- ға керек. Абайға шейін қазақта қолға алып оқырлық, шын мағынасында жазба əдебиеті дерлік бір нəрсе болған жоқ еді. Абайдың бізге қымбаттығы да сол. Бəлки, мұнан кейін Абайдан үздік, артық ақындар, жазушылар шығар, бірақ ең жоғарғы, ардақты орын Абайдікі. Қазақ халқына сəуле беріп алғашқы атқан жарық жұлдыз – Абай... Абайдың өлген кү- нінен қанша алыстасақ, рухына сонша жақындармыз», – деп жазыпты журналист. Енді осында əлгінде айтқан өмір шындығы, кейіпкер болмысы азаматтық пафоспен, асқан шабытты публицистикалық сарынмен əңгімеленіп отырған жоқ деп кім айтады? Көркем портретті очеркке қойылатын тағы бір талап – оның баяндауы ширақ болғаны, жазылу əдісі жағынан зерт- теуге жақын келуі керектігі екен. Осы жағынан келгенде де мақаланың очерк жанрына жақын екендігін бағдарлаймыз. Сондай-ақ, баспасөз жанрының бұл түрі жайлы сөз жазғанда факті жəне жазушы фантазиясынан бұрын типтендіру проб- лемасы айтылатынын білеміз. Бұл мəселе де материал- да қажетінше қамтылған. «Үнемі бұл күйде тұрмас, халық ағарар, өнер-білімге қанар, сол күндерде Абай құрметі күннен-күнге артар. «Бірінші ақынымыз» деп қабірін халқы жиі-жиі зиярат етер, халық пен Абай арасы күшті махаб- батпен жалғасар. Ол күндерді біз көрмеспіз, бірақ біздің 107 рухымыз сезер, қуанар...» – деген жолдар соның айғағы болса керек. Абай образын осы уақытқа дейін дəл осылай типтендіріп, қысқа əрі құнды етіп бейнелей суреттеген жазушының екеуі болса – бірі, біреуі болса өзі емес пе? Бұл публицистің журналистік қаламын жазушылық өнерімен ұштай түскен шығармашылық қабілетінің жан-жақтылығын байқатады. Шоқан жөніндегі апталықтың 1914 жылғы 56 санында жарияланған «Шоқан Шыңғысұлы Уəлиханов» атты мақа- ласы да терең ойшылдығымен ерекшеленеді. Журналист мақаланы бастамас бұрын: «Шоқанды һəм оның шығарған кітабын жалпы қазақ түгіл, оқығандар арасында білушілер өте сирек болса керек. Соның үшін «Қазақ» арқылы жұртты Шоқанның өзі һəм кітабымен таныстырғым келеді», – деп оқырманға мақсатын түсіндіре кетеді. Сөйтіп, Шоқанның істеген игі істеріне, шығармаларына шолу жасайды: «Шо- қанның кім екенін қазақтың білмеу себебі – оның опаты- на биыл 49 жыл өтті. Қазақ сияқты, өнер-білімнің асылын танымаған, қаламмен қызмет етушілердің қадірін білмеген жұртқа 49 жыл – ұмытарлық көп заман. Қылышынан қан тамған батыр болмаса, оқушысы жоқ біздің қазақ ғылым жолында еңбек сіңірушілерді тез ұмытқыш келеді!» – деп өзі куəсі болған шындыққа қынжылыс танытады. Бірақ кү- дері үзілмейді. «Заман өткен сайын халықтың көзі ашы- лып, əдебиеті гүлденіп, матбуғаты жайыла бастаған кезде естен шыққан Шоқандардың артында қалдырған сөзі қайта тіріліп, кім екендігін білдірмей қоймайтынына» сенеді. Шы- ғарманың соңында «міне, қазақ үшін сол дəуір 50 жыл де- генде туып отыр» деп қуанады. Мақала көркем тілмен, терең ойлау сезіммен жəне болашақты болжай білетін публицис- тік сарынмен жазылған. Міне, журналист армандаған, соған жетуге мақсұт тұт- қан күн де туды. Бүгінде Шоқанды білмейтін қазақ жоқ шығар. Дей тұрсақ та, мірдің оғындай журналистің «Шоқан Шыңғысұлы Уəлиханов» атты ғұмырнамалық очеркін қо- лына алып, оқып шыққан кісі болса, танымының бір саты өсе түсетіні сөзсіз. 108 М.Дулатовтың «Қазақта» жарық көрген толып жатқан мақала, өлең жəне тағы басқа туындаларын түгел атап, же- ке-жеке талдау – арнайы бір зерттеудің жүгін арқалауға тұрарлық еңбек. Біз оның бірқатар еңбектеріне ғана тоқталу арқылы журналистік шығармашылығы мен газеттегі үлес салмағының қаншалықты салмақты екендігін аңғартуды мақсат тұттық. жүктеу/скачать 1,34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|