Нервтік және гуморальды реттелуі

Жүректің жиырылу жиілігі мен күші көбейеді.Жүрек жиырылу жиілігінің 

баяулауын брадикардия, тездетуін тахикардия дейді. 

 

Жүрек және тамыр қызметтерінің жүйкелік реттелуі  

 

 

Жүрек қызметіне жүйке жүйесінің әсері. Орталык жүйке жүй-сі жүрекке өзінің бір бөлігі 

— всгетативтік жүйке жүйесі аркылы осер етсді (32-сурет). Ол — қос нейронды жүйе 

екені белгілі.  

Олардьщ біреуі орталық жүйке жүйесінде, ал екіншісі мидан тыс шеткі туйіндерде 

(ганглийдерде) орналаскан. Алғашқы нейрон өсіндісі ұзын преганглийлік ал екінші 

нейрон өсіндісі постганг-лийлік жү-йке деп аталады. Соңғысы белгілі бір агзаға, жүрекке 

барып тарамдалады. Бүлар жүрек етімен жоне оның арасындагы ганглийлердің 

эфференттік нейрондармен синапс құрады. Сөй-тіп, парасимпатикалық және 

симпатикалық жүйке жүйесі жүрек-ке өз ықпалын жүрек ішіндегі нсйрондар арқылы да 

жүргізеді. Жүрек қызметін реттейтін парасимпатикалық жүйке жүйесінің бірінші нейроны 

сопақша мида, ал екінші нейроны жүрек тканін-дегі, яғни интромуральдық ганглийде 

орналасқан, демек СОЦРЫ аталған нейронның постганглийлік өсіндісі өте қыска болады 

Оң жақтағы кезеген жүйке жүректіц синоатриальдық түйінінде, мио-кардта, коронарлық 

қан тамырларра тарамдалған, ал сол жақта-ғы кезеген жүйке жүрскше мен қарынша 

аралығындагы артио-зсптрикулярлық түйінге дейін жетеді.  

  

Жүректіц симпатикалық жүйке жүйссінің бірінші ІІейронда-ры жұлынныц бастапқы 1—5 

көкірек сегменттерініц бүйір мүйіз-дсрінде орналасқан. Бұлардыц преганглийлік жүйкесі 

жүлдыз тә-різді ганглпйге жстеді, ал постганглийлік симпатикалық жүйке жүректегі 

метасимпатикадык, нейрондар арқылы қарынша мио-цнттеріне әсер етеді. Кезеген жүйке 

үшынан ацетплхолин медиа-торы, ал симпатикалық постганглийлік жүйке ұшынан 

норадре-налин мсдиатры бөлінеді.  

  

Парасимпатикалық (кезеген) жүйкенің әсері. Қезеген жүйкенің жүрекке әсерін 1845 жылы 

ағайынды Э. және Г. Веберлер ашты. Олар үй қояны-ның мойнында орналасқан кезсген 

жүйкені кесіп, оның ұшын электр тогімен тітіркендірген, осы кезде жүректің соғуы сиреп, 

жиырылу күші әлсіреген. Бүл жүйкені үзақ уақыт қатты тітіркен-дірсе, жүрек диастола 

кезіндс тоқтап калатыны байқалған. Сөй-тіп, ксзеген жүйкс жүрек қызметін тежейтіи 

жүйке екені дәлел-дснді.  

  

Кезеген жүйкеніц әсерінен жүректің автоматия қасиеті тө-мендейді, япіп жүрек соғуы 

сирейді. Осы сәтте әрекет потенциа-лының диастолалық деполяризациясы ұзарады. 

Осыны хроно-троптық теріс эсер деп атайды. Сондай-ак. жүректің козу қабілеті де 

төмендейді, ЯРІІИ батмотроптық теріс әсер туады. Осыған орай журек еті қозу 

табалдырыгынан жогары күшке ғана жауап бе-реді.  

  

Кезеген жүйксніц әсерінец жүректің жиырылу күші (сызық-тық амплитудасы) төмендейді, 

яғни жүрек олсірейді. Бұны теріс инотропты эсер деп атайды.  

  

Қезеген жүйке, сондай-ақ жүрек етінің қозу өткізу жылдамды-гып да төмендетеді, әсіресе 

жүрекше мен қарынша аралыгында-ғы (атриовентрикулярлық) кідіру кезеңін ұзартады. 

Бүл тсріс дромотроптық эсер деп аталады.  

  

Қезеген жүйке жүрек етініц Іпирығу дәрежесін төмендетеді. Жүрск еті катаймай солгын 

тартады, ал диастола кезінде қатты босаңсиды. Осыған орай кардиограмма диастола 

кезінде төмен к.арай ыгысады. Мүны теріс тонотроптық әсер дейді. Жүрек кар-

диограммасы кезеген жүйкені тітіркендірген кезде жазып алынса, оның амплитудасы 

төмендейді, жүректің жиырылуы сирейді, ягни диастола кезеңі созыла түседі және жүрек 

еті қатты босайды, сызықты жазған калам төмен карай ығысады. Қезеген жүйкені 

қаттырақ тітіркендірсе, жүрек диастола кезінде тоқтап та калады. Тітіркеидіру токтамаса 

біраздан кейін тоқтаған жүрек кайта сога бастайды, ол тіпті бүрынрыдан жиірек соруы 

мүмкін. Мұны жүрек-тің кезеген жүйке әсерінен «сусып» қүтылып кетуі дейді. Бүл құ-

былыс, Зубковтың топшылауымен миокардтың ацетилхолинге (ва-гртроптык заттарға) 

деген сезімталдырының төмендеуіне, адрена-линге (симпатикотроптық заттарра) деген 

сезімталдыгынын ЖОРЗ-рылауына байланысты. СОҢРЫ кезде, жүректің катты 

тітіркендір-гіш әсерінен тоқтауын диастолалық деполяризацияның орнына жү-рек 

жетекшелерінде гиперполяризацияиың пайда болуымен түсін-діреді.  

  

Симпатикалық жүйкенің әсері. Симпатпкалық жүіікеніц жүрек. етіие тигізетін әсері 

көбінесе кезеген жуйке әсеріие карама-қар-сы. Оныц жүрекке әсері 1863 жылы 

анықталды. Бүл мәселені ше-шуге, Петербург университетініц профессоры арайыпды М. 

Цион меи И Цнон (1866) және Германиядары А. Б^цольд (1863) үлкеи сңбек сіціреді.  

  

Симпатикалық жүйке жүрек етінің барлық физиологиялық қа-білетін кушейтеді, ЯРНИ оң 

хронотроптық, батмотроптык, дромо-троптық, инотроптық және тонотроптық осер етеді. 

Бұл жүйке ті-тіркендірілсе, кардиограмма амплитудасы жоғарылайды, жүрек соғуы 

жиілейді, тонусы күшейеді, демек диастола кезінде айтар-лықтай босаңсымайды.  

  

Парасимпатикалық және симпатикалық жүйкелер әссрі жү-рекке үнемі қарама-қарсы бола 

берменді. Проф. Удельнов кезе-геп жүйкені сирек әлсіз тітіркендірген кезде жүрск соғуы 

жиілей-тіиін байқады. Қазіргі кезде кезеген жүйкенің әсері жүрек куыс-тарының және 

тәждік тамырлардың қанға толу дәрежесіне бай-ланысты екені анықталып отыр. Жүрек 

қанга онша толмаса, еті-Ігіц механорецепторлары сәл қозатын болса, кезеген жүйке жү-

ректің қызметін күшейтеді. Бұл құбылыс жүйкенің жүректегі интрамураьлдық 

эфференттік адренергиялық нейрондар арқьілы осер етуімен баііланыстырылады.  

  

1887 жылы И. П. Павлов жүректің кезеген және симпатика-лық жүйкелеріп аса зор 

Іпсберлікпен талдап, олардың орқайсы-сын жеке тітіркендіре отырып, қызметі жағынан 

төрт түрлі жүй-ке бар скенін дәлелдеи берді. Бұларды орталықтан тебетін жү-рек 

жүйкелері деп, ал жүрекке тигізетін әсеріне қарай жиілетуші, күшейтуші, элсіретуші, 

сиретуші жүйкелер деп атады. Сонғьг скеуі одетте кезеген жүйкеніц талшығы, ал алдыңғы 

екеуі симпа-тикалық жүйкенің құрамына кіреді. Жиілетуші жүйке жүрек со-гуыц 

тсздетеді, бірақ оның жиырылу күшін өзгертпейді, ал күшей-туші жүйке жүректің 

жиырылуын күшейтеді, сору жиілігін өзгерт-ІІсйді. Сиретуші, әлсіретуші жүйкелсрдің 

әсері де өз аттарына сойкес. Күшейтуші жүйкені И. П. Павлов трофикалык, жүйке деп 

атады, ол жүрек етінің зат алмасу қарқынын, қоректенуін, қуатты болуын қамтамасыз 

етеді. И. П. Павловтың бұл ой-пікірін кейін академик Л. А. Орбели шәкірттерімен одан әрі 

дамытты.  

  

Жүрек қызметінс осер ететін эфферентті кезеген жүйке мен симпатикалық жүйке 

арасында афференттік (сезімтал) жүпке-лер де бар. Эфференттік жүйкеде миелинді және 

мнелинсіз тал-шықтар болады. Миелинді талшықтың ұшы екі түрлі А, В меха-

порецепторлармен байланысқан. А — рецептор жүрек етінін, жи-ырылып катаюын. В —

рецептор диастола кезінде босап созылу-ыц қабылдайды. Бұл рецепторлар афференттік 

жүйкелер арқылк орталық жүнке жүйесіне көптеген акпараттар жеткізіп, интро-және 

экстракардиялық рефлекстердің бір-бірімен байланысты түрде өтуін камтамасыз етеді.  

  

Үштары жалаңаш миелинсіз симпатикалық жүйкелер эндо-кардтыц астында қалыц тор 

құрады. Бүл афференттік жүйкелер миоциттердіц бұзылуын және тамырлардын. қатты 

тарылуын қа-былдап, ауырсыну сезіміи тудыруға қатысады. Жүрек қызметініц рефлекстік 

реттелуі жүрек пен орталық арасындағы екі жақты афференттік және эфференттік 

байланысқа негізделген, мұның өте зор маңызы бар.  

Жүрек қызметінің гуморальдық реттелуі 

 

  

Гормондар, иондар, медиаторлар т. б. күпіті хпмиялық заттар каннан миоциттерге өтіп, 

жүрек қызметіне тікелей әсер етеді. Химиялық заттарды деиеден бөліп алынгаи жүректің 

коректік ерітіидісіне қосып, кардиограмма жасау арқылы олардын, әсерін білуге болады. 

Қальций мен адреналии әсері симпатикалық жүй-кс әсеріне ұқсайды: жүрск соғуын 

жиілетіп (хронотропты әсер), амплитудасын биіктетіп (инотропты осер), тонусын 

күшейтеді (тонотропты әсер), қозу мен қозу өткізу касиеттеріи де көтереді (батмо, 

дромотропты осер).  

  

Хлорлы калий, гистамші, ацетилхолин ксзеген жүйкс сияқты, /хүректіц барлық 

қасисттеріп төмендетеді: жүрек олсірсп, согуы сиренді, қозу кабілеті тәмсндеп, қозу 

өткізу қарқыиы баяулаГІды, кейде бүл заттардың әсерінен диастола ксзінде тоқтан 

қалады. Әсері кезеген жүйке әсеріис ұксас заттар ваготропты, ал симпа-тикалық жүйке 

әсері сияқты химиялық заттар симпатикотропты заттар деп аталады.  

  

Гуморальдық заттар жүрекке орталықтағы ксзеген жүіікс то-нусын өзгертуі арқылы әсер 

етуі мүмкіп. Бүл әсер олардың жү-рекке тікелей тигізетін әсеріне қарама-қарсы болады. 

КСІ, аце-тилхолин кезеген жүйке неіірондары тонусын әлсіретіп, сішпатн-калық жүйке 

тонусын күшейтеді, сөйтіп, жү_рек қызметін жақсар-тады, ал адреналин, хлорлы кальшш 

ксзеген жүйке орталыгын қоздырып, жүректің кызметін бәсендетеді, әрі әлсіретеді.  

  

Организмде сан қилы функциялардың жүйкелік және гумо-ральдык, реттелуі бір-бірімен 

тыгыз байланысты процестер. Мұн-да жүйке жүйесінін, қатысуымец реттелу жетекпіі 

роль атқарады, ал кан арқылы реттелу оның әсерін тканьгс өткізетін тәуелді про-цесс. 

Оны мынадан байкауға болады.  

  

1. Гуморальдық осері күіпті заттардьщ деңгейі жүйке әсеріне тәуелді. Мәселен, қандағы 

адреналин денгейі жүйке жүйесінің бүйрекүсті безге тигізетін әсеріне байланысты; 2. 

Белгілі бір жүй-ке нақты тканьге ықпал ету үшін алдымен өзінің үшынан химия-лык зат 

бөліп шыгарады да, сол арқылы әсер етеді. Жүйкенің тканьге химиялық заттар арқылы 

осер етстінін тұңғыш 1892 ж. Қазан уннверситетінің профессоры А. Ф. Самойлов 

болжаған. Бүл пікірді 1921 жылы Австрия физиологі Отто Леви тәжірибе жүзінде 

долелдеді. Екі көлбаканың жүректері денеден бөлініп алынады, бірақ біреуінің кезеген 

жүйкесі одеттсгідей бүтін күйінде сақталады. Екі жүрек кос ашалы шыны түтікшемен ілі-

«іи бекітіледі де қан немесе қоректік ерітіндіге толтырылады. Со-нымсн екі жүрек бір 

ыдыстан коректенеді. Олардың әрбіреуінің жиырылу жұмысы белгілі тәртіппен жазылып 

алынады. Сақта-лып қалған кезеген жүйксні тітіркепдіріп кардиограммара жазып, оныц 

кызметініц сиреп әлсірегенін көруге болады. Біраздан кей-ін екінілі жүректің (жүйкесі 

сақталмаран) кардиограммасы да осылайша өзгере бастайды. Ал кезеген жүйкеиі үзақ 

уақыт тітір-кендірсс, алдымен біріиші соңынан екіншісі диастола кезінде тоқтап қалады. 

Екінші жүректің кейінірек тоқтау себебі, бірінші жүрек жүйкесінің ұиіынан бөлініп 

Іпыққан химиялық зат шыны түтіктегі ерітіндіге, одан скінші жүрекке өтіп әсер етуі үшін 

біраз уақыт керск. Бүл затты алғашкы ксздс вагустштоф дсп атаған. Кейін, хнмнялық 

қүрылысы анықталған соң, онын ацетилхолин скені белгілі болды. Қезеген жүйке орнына 

жүректіц постганг-линлік симпатикалык жүйкесін тітіркендірсе, оның үшынан нор-

адреналин бөлшетіні, қос жүректіц жиырылуы күшейетіні анық-талды.  

  

Жүйке әсерін тканъге жсткізетіц хпмиялық зат медиатор дсп аталды. Самойлов пен О. 

Леви ецбектері медиаторлар туралы ілім қалыптасуына түрткі болды. Бұл ілім адам 

денесіндегі функ-цияларды реттейтін біртұтас нейрогуморальдық механизм бар екені 

туралы пікір түгызады. Бұл пікірдің дүрыс екепіпе гумо-Іальдық заттардыц жүйке 

орталықтарыиа тікелеп әссрі де қосм-иа дәлел болады.    

жүктеу/скачать 3,06 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: