С. К. Ахметкалиева А. Ш. Оразымбетова

 
60 
 
 
4 ТАРАТУ ЛОГИСТИКАСЫ  
 
4.1 Тарату логистикасының міндеттері мен мақсаттары 
 
Дайын  өнімді  тарату  деп  кәсіпорынның  логистикалық  жүйесінің 
жұмысының 
табиғи  және  қисынды  аяқталуын  айтамыз.  Тарату 
логистикасының негізгі мақсаты қажетті тауарларды қажетті орынға, қажетті 
уақытта ең аз шығындармен жеткізуді қамтамасыз ету болып табылады.  
Нарықта    тауарлардың  көп  болуы  және  сатушы  нарығынан  тұтынушы 
нарығына  ауысу  фирмаларды  өзінің  қызмет  ету  механизмін  ауыстыруға 
мәжбүрлейді.  Тұтынушы  үшін  бәсекелік  күресте  фирмалар  өндірушілер 
өткізуді  оңтайлы  ұйымдастыру  көмегімен  айналым  саласында  тауарларды 
жүзеге асыру үрдісіне ерекше көңіл бөлу керек.  Нарықта тауарларды тарату 
логистиканың  функциясы  ретінде,  тарату  логистикасы  оңтайлы  әдістер  мен 
тәсілдер    қолдану  арқылы  өндіру  орнынан  тұтыну  орнына  тауарларды 
жеткізуді  жоспарлау,  ұйымдастыру  және  жүзеге  асырумен  айналысады.  
Тарату  логистикасы үшін келесі ерекшелік орын алады:  тарату логистикасы 
минималды  логистикалық  шығындармен  қажетті  уақытта  тұтынушыларға 
тауарлар  мен  қызметтерді  ұсыну  мақсатында  бәсекелік  ауыстыру  үрдісінде 
серіктестер қалыптастыратын құрылым ретінде құрастырылады  [16].  
Тарату    логистикасы  функция  ретінде  қайта  өндіру  үрдісінің  кезеңін 
өткізуге  сәйкес  келеді  және  мұнда  негізгі  үлестік  салмағын  дайын  өнімнің 
тұтынушыға  тарату  үрдісінде  шешілетін  материалдық  ағындарды  басқару 
бойынша есептер құрайды.  
Қазіргі нарықтық жүйеде тарату келесі түрде беріле алады: 
−  шаруашылық қызығушылығын  жүзеге асыруға мүмкіндік беретін тауар 
өндірушінің шаруашылық қызметінің соңғы кезеңі; 
−  сатып алушыға жеткізу технологиясы; 
−  тауардың  құнының  формаларының  ауысуы  (өндірістік  капиталдың 
ақшаға айналуы); 
−  материалдық ағын түріндегі тауардың жылжуы; 
−  өнімді жеткізу бойынша шаруашылық байланыстар. 
Тарату  орталықтарының  оңтайлы  орналасуын  анықтаудың  жиі  кездесетін 
бірнеше әдістерін қарастырайық.  
Шекті  нүкте  әдісі  тұрақты  және  айнымалы  шығындардың  ерекшеліне 
байланысты  бірнеше  баламалардан  таңдау  кезінде  тарату  орталығының 
орналасуының  оңтайлы  нұсқасын  анықтауға  мүмкіндік  береді.  Тарату 
орталығының  тұрақты  шығындарына  біз  жалдау  төлемдерін,  жабдықтың 
амортизациясын,  ғимаратты  ұстауға  арналған  шығындарды  және  басқа  да 
үстеме  шығындарды  жатқызамыз.  Айнымалы  шығындарға  әрбір  клиентке 
қызмет көрсету кезінде немесе әрбір тапсырысты орындау кезінде туындайтын 
шығындар  жатады.  Айнымалы  шығындарға  әрбір  клиентке  қызмет  көрсету 

 
61 
 
кезінде  немесе  әрбір  тапсырысты  орындау  кезінде  туындайтын  шығындар 
жатады. 
 Тарату  орталықтарын  орналастыру  кезінде  шекті  нүктені  анықтау  үш 
кезеңде жүргізіледі: 
-қарастырылып  отырған  нұсқалардың  әрқайсысы  бойынша  тарату 
орталығын  орналастырумен  байланысты  тұрақты 
және  ауыспалы 
шығындардың шамасын анықтау;  
-әрбір  нұсқа  бойынша  сату  көлемінен  (тарату  орталығының  жүктеме 
деңгейі) толық шығындардың тәуелділік графигін құру;  
-жүктеудің болжамды деңгейі кезінде ең аз жиынтық шығындар сәйкес 
келетін орналастыру нұсқасын таңдау.  
Айталық,  біздің  кәсіпорын  көрші  аймақтардың  бірінің  нарығына 
шығуды жоспарлап отыр. Осы нарықта тиімді жұмыс істеу үшін біз жергілікті 
таратушымен  шарт  жасай  аламыз  немесе  аймақ  аумағында  өз  тарату 
орталығын (көтерме қойма мен сервистік орталықты қамтитын) орналастыра 
аламыз. Тарату орталығын орналастыру туралы қорытынды шешім қабылдау 
үшін біздің компания өз мақсаттарын, ұзақ мерзімді жоспарларын, шығындар 
деңгейінің  өзгеру  үрдістерін,  нарыққа  жаңа  өнімдерді  шығару  баламаларын 
және т. б. мәселерді мұқият зерттеуі тиіс.  
Тарату орталығын (көтерме қойма, клиенттерге қызмет көрсету пункті немесе 
сервистік  орталық)  орналастырудың  оңтайлы  орнын  таңдау  міндеті  көтерме 
сауда  немесе  сервистік  желілердің  жұмысында  жиі  кездеседі.  Егер 
орналастыру  орнын  бастапқы  таңдау  кезінде  қате  жасалса,  ұйым  күрделі 
жағдайға түседі: бір жағынан, таңдалған жердегі жұмыс қосымша шығындарға 
әкеледі,  ал  екінші  жағынан,  орналасу  орнын  ауыстыру  қосымша  күрделі 
шығындарды талап етеді. 
Тізбекті таңдау есебі (Ардаланның эвристикалық әдісі) 
Алғаш рет бұл әдісті 1984 жылы Алиреза Ардалан «сервис объектілерін 
тиімді  орналастыруға  эвристикалық  көзқарас»  мақаласында  сипаттаған. 
«Эвристика»  термині  «кейбір  күрделі  пәндік  салада  қол  жетімді  шешім 
жиынтығын  шектеуге  мүмкіндік  беретін  эмпирикалық  ережені»  білдіреді. 
Тізбекті  таңдау  есебі  көп  нұсқалардың  ішінен  орналастыру  орындарының 
белгілі  бір  санын  таңдау  қажет  болған  жағдайда  қолданылады.  Бұл  әдістің 
кемшілігі  -  тарату  орталығын  қандай  да  бір  нүктеде  орналастыру  бойынша 
шешім қабылдау бастапқы тапсырманы өзгерту мүмкіндігі. Егер біз Ардалан 
әдісін қолданбасақ, балама орналастыру орындары көп болса, бізге жеке  көп 
есептерді  шешуге  тура  келеді.    Біздің  компания  Қостанай  облысының 
қалаларында  екі  автосервис  және  автоқосалқы  бөлшектерді  сату 
орталықтарын ашуды жоспарлап отыр. Орындар   келесі  қалаларда орналасқан 
қабылданады:  (А),  (В),  (С)  және  (D).  Әр  қала  тұрғындары  басқа  қалалардың 
автосервисіне  жүгіне  алады.  Мұндай  қарым-қатынастың  салыстырмалы 
қолайлылығы қалалар арасындағы қашықтықты көрсетеді. 
4.1-кестеде қалалар арасындағы қашықтықтар, халық саны және оларда 
автомобильдерге  сервистік  қызмет  көрсету  пунктінің  орналасуының 

 
62 
 
салыстырмалы  маңыздылығы  келтірілген.    Автосервис  және  қосалқы 
бөлшектер дүкені қаласында орналасудың салыстырмалы маңыздылығы - бұл 
сараптамалық жолмен анықталатын кешенді көрсеткіштері. Бұл жағдайда ол 
халықтың  сатып  алу  қабілетін,  табыстың  орташа  деңгейін,  қала  мен  оның 
маңайдағы жол жабынының жай-күйін, халықты жынысы мен жасы бойынша 
бөлуді, бәсекелестер сервистері және т.б. болып табылады. 
 
4.1-кесте 
Арақашықтық,  халық  саны  және  орналастырудың 
салыстырмалы маңыздылығы 
 
Бастапқ
ы пункт 
Қалаға дейінгі қашықтық, км 
Халық, 
мың 
адам 
Салыстырмал
ы 
маңыздылығ
ы 
A 
B 
C 
D 
A 
0 
26
0 
36
3 
11
4 
4
3 
0.8 
B 
26
0 
0 
43
9 
14
6 
3
2 
1.2 
C 
36
3 
43
9 
0 
47
7 
9
9 
1.4 
D 
11
4 
14
6 
47
7 
0 
4
3 
1.0 
 
Ең  алдымен,  қалалар  арасындағы  қашықтықты  халық  санына  және 
автосервисті дәл осы қалада орналастырудың салыстырмалы маңыздылығына 
көбейте отырып, әрбір қозғалыс бағыты үшін келтірілген қашықтықты есептеу 
қажет.  Мысалы,  (А)  мен  (В)  қалалары  арасындағы  келтірілген  қашықтықты 
білу үшін 260 шақырымды 43 мың адамға және 0,8 коэффициентіне көбейту 
қажет.  8944  алынған  мән  (В)    орналасқан  автосервис  қызметіне  жүгінумен 
байланысты  (А)  қаласының  тұрғындары  үшін  салыстырмалы  қолайсыздық 
көрсетеді.  Алынған  мән  неғұрлым  көп  болса,  біздің  тұтынушыларымыздың 
ыңғайсыздығы  соғұрлым  арта  түседі.  Келтірілген  ара  қашықтық  бірінші 
кезеңде ескеріледі және 4.2-кестеде көрсетілген. 
 
4.2- кесте  
Келтірілген қашықтықтар, 1-кезең, шарт. бірл. 
Бастапқы 
пункт 
 
межелі Пункт 
A 
B 
C 
D 
A 
0 
8499 
12487 
3922 
B 
9984 
0 
16858 
5606 
C 
50311 
60845 
0 
66112 
D 
4902 
6278 
20511 
0 
Сома 
65197 
76067 
49856 
75640 
 

 
63 
 
Демек,  (С)    қаласында  автосервисті  орналастыру  кезінде  басқа 
қалалардың  тұрғындары  үшін  қолайсыздық  ең  аз  болады.  Егер  бізге  тек  бір 
ғана сервистік пункт орналастыру қажет болса, онда біздің пайымдауымызды 
аяқтауға  болады.  Тағы  бір  автосервис  үшін  орынды  таңдау  қажеттілігі 
тапсырманы  біршама  қиындатады.  4.3-кестеде  бір  сервистік  орталық  (С) 
қаласында  орналасқанын  ескере  отырып,  келтірілген  қашықтықтар 
көрсетілген.  (С)  тұрғындары  басқа  қалада  орналасқан  автосервиске  үнемі 
хабарласпайды.  Демек,  (С)  тұрғындары  үшін  басқа  қалаларда  автосервис 
орналасудан күтілетін қолайсыздық нөлге тең болады.  4.4 кесте - АВ және АС 
ұяшықтарын  салыстырайық.  (А)  тұрғындары  (В)  орналасқан  автосервиске 
жүгіну  үшін  келтірілген  қашықтық  (С)-да  орналасқан  автосервиске 
жүгінгеннен  аз.  Сондықтан,  егер  (В)  қаласында  автосервис  болса,  (А) 
тұрғындары 8944-тен артық емес шақырым жүдеді. 8944 мәнін 4.3-кесте  АВ 
ұяшығына жазамыз. Басқа ұяшықтарды толтырамыз. 
  Егер  келтірілген  АВ  арақашықтығы  АС  қашықтығынан  артық  болған 
жағдайда,  біз  АС  мәнін  келесі  АВ  ұяшығына  жазуымыз  керек  еді.  Біз 
зерттелетін қалалардың тұрғындары аз қашықтықты жүргісі келетінін, үлкен 
қашықтықта  орналасқан  автосервис  қызметін  пайдаланбайтынын  негізге 
аламыз.  4.3-кестеде  келтірілген  қашықтықтарды  нақтылағаннан  кейін  ең  аз 
сома – D бағанындағы екені анықталды.  
С  бағаны  бойынша  сома  бұл  жағдайда  есепке  алынбайды,  себебі  (С) 
қалада бір сервистік орталық орналасқан. Осылайша, екінші автосервисті біз 
(D)  қаласына  орналастыру  керек,  өйткені  бұл  опция  басқа  қалалардың 
тұрғындары үшін ыңғайсыз.  
 
4.3-кесте Келтірілген қашықтықтар, 2-кезең, шарты бірл. 
 
Бастапқы 
пункт 
 
Жеткізу пункті 
A 
B 
C 
D 
A 
0 
8944 
12487 
3922 
B 
9984 
0 
16858 
5606 
C 
0 
0 
0 
0 
D 
4902 
6278 
20511 
0 
Сома 
14886 
15222 
49856 
9528 
 
Осы пайымдаулардың нәтижелері 4.4-кестеде келтірілген 
 
4.4-кесте  
Келтірілген қашықтықтар, 3-кезең, шартты бірл. 
 
Бастапқы 
пункт 
 
Жеткізу пункті 
A 
B 
C 
D 
A 
0 
3922 
12487 
3922 
B 
5606 
0 
16858 
5606 

 
64 
 
C 
0 
0 
0 
0 
D 
0 
0 
20511 
0 
Сома  
5606 
3922 
49856 
9528 
 
Осылайша, кезекті сервистік орталық (В) қаласында орналасуы тиіс. 
Бізде тағы бір сервис орталығын ашу үшін жеткілікті бос қаражат пайда 
болды. 4.4-кестедегі АВ ұяшығын зерттейміз. (А)  қаласының тұрғындары (А) 
үшінші автосервис (В) қаласында болған жағдайда B, C немесе D қалаларына 
жүгіне  алады.  Бұл  мәнді  АВ  ұяшығына  жазамыз.  Сол  сияқты  ВА  ұяшығын 
зерттейміз. 
Бұл  әдісті  пайдалану  кезіндегі  негізгі  қиындық-таңдау  талдау 
параметрлерін  анықтау  және  салыстырмалы  маңыздылық  мәндерін  анықтау 
немесе сервистік орталықты сол немесе өзге қалада орналастыру. 
Айталық,  жоғарыда  қарастырылған  мысалда  «халық  саны»  параметрінің 
орнына  «осы  қаладағы  автомобильдер  саны»,  «осы  қалада  тіркелген 
автомобильдер саны» немесе «осы қаланың тұрғындарына тиесілі белгілі бір 
марканы  сатып  алу»  параметрін  қолдануға    болар  еді.  Іріктеу  кезінде 
параметрлерді  белгілі  бір  ақпараттың  қол  жетімділігіне  сүйену  керек. 
Сонымен, 
егер Қазақстан қалалары халқының саны  «Статистика бойынша агенттіктің» 
сайтында қол жетімді болса, (www.gks.ru), мысалы, «Хонда» автокөліктерінің 
санын білу  айтарлықтай оңай болар еді. 
Жүйенің гравитация орталығын анықтау 
Біз  есепті  шығару  кезінде  қолданылатын  нұсқаларды  таңдауда 
шектелмеген  болсақ,  жүйенің  гравитация  орталығын  анықтау  әдісін 
пайдалансақ  болады.  Осы    әдістің  көмегімен  біз  барлық  тұтынушылар  тең 
жағдайда болатын нүктені табамыз. 
Мұндай  есеп  бұрыннан  Ежелгі  Қытайда  қалыптасуы  мүмкін.  Сол 
уақытта жергілікті жерде орналасқан әскерлерді азық-түлікпен және жеммен 
қамтамасыз  ететін  қойманы  орналастыруға  тиіс  нүктені  анықтау  қажеттілігі 
жиі пайда болды. Мұнда  қойманың орналасуы тасымалдау көлемін азайтуы 
тиіс еді, ол тоннокилометрмен көрсетілген.  
Бастапқыда  мұндай  есептер  жергілікті  жердің  рельеф  картасын  жасау 
арқылы  шешілді.  Бұдан  әрі  алынған  модель  металл  қадаларда(штырь) 
теңдестірілді.    Тарату  орталығы  модельдің  тепе-теңдігі  нүктесінің  жанында 
орналасуы тиіс.   
Біздің  мекеме  Акмола  облысы  қалаларында  көтерме  тамақ  өнімдері 
саудасымен  айналысады.    Компанияның  бас  қоймасы  Астана  қаласында 
орналасқан. Соңғы уақытта біздің клиенттерімізге тауар алу ыңғайсыз болды. 
Бұл    қоймада  қаладан  шығатын  тығындарда  уақыттың  көп  кетуіне 
байланысты. 
Сонымен  қатар,  біздің  компания  тауарды  өткізу  көлемі  ұлғайтқысы 
келеді,  бірақ  бұл  мүмкін  емес,  өйткені  қолданыстағы  қойманың 
сыйымдылығының  жеткіліксіздігіне  байланысты  мұны  жасай  алмайды. 

 
65 
 
Басшылық    кеңесінде  біздің  ұйым  аймақтық  қойма  ашу  туралы  шешім 
қабылдайды,  оны  Көкшетау,  Щучинск,    Степняк  қалаларынан  және  Ақкөл, 
Аршалы,  Атбасар  ауылдарынан  тұтынушылар  пайдаланар  еді,  4.5-кесте 
аталған қалалардың қажеттіліктері келтірілген.                                                                                                                      
 
4.5-кесте.  Қалалар бойынша тұтыну көлемі 
Қала 
Тұтыну 
көлемі,бірлік 
Қала 
Тұтыну 
көлемі,бірлік 
Көкшетау 
300 
Ақкөл 
100 
Щучинск  
200 
Аршалы 
180 
Степняк 
80 
Атбасар 
300 
Есіл 
150 
 
Бұл  жүйенің гравитация  орталығын  анықтаймыз.  Ең  алдымен,  қажетті 
жергілікті  жердің  картасына  координаттық  тор  салу  керек.  Осьтердің 
бағытталуы  маңызды  емес,  бір-біріне  перпендикуляр  болуы  маңызды.             
4.7-кестеде тұтынушылардың координаттары ұсынылған. 
       
4.7-кесте. Тұтынушылардың  координаттары 
Тұтынушы 
Қажеттілік, 
бірлік 
ОХ  осі  бойынша 
координата,  
ОУ  осі  бойынша 
координата  
Көкшетау 
300 
2,5 
6,5 
Щучинск  
200 
5 
6,5 
Степняк 
80 
2,5 
5,5 
Есіл 
150 
5,5 
5 
Ақкөл 
300 
4,5 
2,5 
Аршалы 
100 
4,5 
1 
Атбасар 
180 
1 
2,5 
Сома 
1310 
 
 
 
 
Табылған гравитация орталығының төңірегіне зерттеу жүргізе отырып, 
біз Есіл қаласының шетіне тарату орталығын орналастыруды ұсынамыз. Бұл 
жағдайда  бізде  ғимаратты  сатып  алу  және  осы  бөлімшені  персоналмен 
жабдықтау  мәселе  болмайды.  Сонымен  қатар,  Есіл  бізге  көлік  қатынасында 
ыңғайлы:  біз  тауарды  темір  жолмен,  ал  қалған  тұтынушыларға  автокөлік 
жолдары арқылы жібере аламыз. Бұл елді мекенге дейін тікелей поездар жоқ, 
ал  ірі  автомобиль  жолдары  арқылы  айналып  өтуге  тура  келеді.  Алайда,  бұл 
мәселені екінші дәрежелі жолдардың көмегімен шеше аламыз. 

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: