С. К. Ахметкалиева А. Ш. Оразымбетова

 
92 
 
6. ҚОЙМАЛАУ ЛОГИСТИКАСЫ  
  
6.1  Қоймалау логистикасының жалпы мәселелері 
 
Қойманың жұмысын басқару логистиканың маңызды бағыттарының бірі 
болып табылады. Көбінесе  логистика деп тек қойма қызметін ұйымдастыру 
түсіндіріледі. Біз логистиканың бұл түсінігін қолдамаймыз, бірақ оның негізі 
бар.  Қойма  деп  әдетте  қорларды  сақтауға  арналған  орын  түсіндіріледі. 
Экономикада әрқашан қоймалар қолданылады, өйткені тауарларды өндіру мен 
тұтыну ырғақтарын тегістеуге қажеттілік туындайды.  
Қоймалардың бірнеше түрлері бар: 
−  техникалық  құрылғы  бойынша:  ашық  алаңдар,  жартылай  жабық, 
жабық; 
–  өнім  түрі  бойынша:  шикізат,  материалдар,  аяқталмаған  өндірістің, 
дайын өнім, қалдықтар, ыдыс және т. б. жинақтаушы қоймалар; 
- орындалатын функциялар бойынша (төменде қойманың функциялары 
қаралатын болады); 
-  жұмысты  ұйымдастыру  тәсілі  бойынша:  автоматтандырылған, 
механикаландырылған және механикаландырылмаған; 
-  санаттар  бойынша  (Батыс  классификациясы  ұсынған  қойманың 
техникалық  жабдықтау  деңгейі  мен  сервис  деңгейін  көрнекі  бағалауға 
мүмкіндік береді. Қойманы А+, A, B, C, D санаттары бойынша бөліп алады. 
Қойма қызметінің негізгі міндеттеріне келесілерді жатқызуға болады: 
- қоймалау стратегиясын таңдау (компания жалға алынған қоймаларды 
пайдалануға  немесе  оларды  меншікке  сатып  алуға  ұмтылады.  Осы 
стратегиялардың 
артықшылықтары 
мен 
кемшіліктері 
төменде 
қарастырылады); 
- қоймалар санын анықтау; 
қоймалардың орналасу орнын таңдау («тарату логистикасы» тарауында 
біз тарату орталықтарын орналастыру туралы айттық. Бұл ойдың логикасын 
қойманы орналастыру кезінде де қолдануға болады); 
- 
қоймалық  желіде  қоймаларды  жабдықтау  нысанын  таңдау 
(орталықтандырылған немесе орталықтандырылған жабдықтау нысаны); 
- қойманы жобалау (қажетті қызмет көрсеткіштерін қамтамасыз ету үшін 
қажетті қойма ауданын есептеу, қойма жабдығын орналастыру сұлбасын құру, 
әр түрлі аймақтарды бөлу қажет); 
-  жүк  өңдеуді  ұйымдастыру  (қоймадағы  жұмыс:  тауарларды 
орналастыру,  қалдықтарды  есепке  алу  және  бақылау,  буып-түю,  таңбалау, 
тауарларды  сұрыптау,  қойма  ішіндегі  орын  ауыстыру,  қоймадан  және  т.  б. 
тауарларды беру.); 
-  аралас  қызметтермен  (маркетинг  бөлімімен,  бухгалтериямен,  көлік 
бөлімшелерімен) жұмысты үйлестіру. 
 Қоймалардың  қызметтері төменде көрсетіледі: 

 
93 
 
1.  Сақтау.  Сақтау  қоймалары  -  ең  кең  таралған  қоймалар  түрі.  Олар 
материалдық қорларды жинақтау үшін арналған. Осы қоймаларға қойылатын 
басты екі талап - үлкен сыйымдылық және жүктердің сақталуын қамтамасыз 
ету.  Бұл ретте сақтау ұғымына жұмыстың қажетті техникалық параметрлерін  
сақтау  (температура,  ылғалдылық  және  т.б.),  сондай-ақ  тауарлардың  бүліну 
және жоғалу пайызы аз болуы тиіс. 
2.  Тиеп-түсіру.  «Жүк  айналымы  қоймалары»  деп  аталатын  қоймалар 
ауыстырып тиеу қоймалары болып табылады. Көлік желісінің тораптарында: 
тауарлық темір жол станцияларында, теңіз және өзен порттарында, кейде ірі 
қалалардың  шетінде  орналасады.  Олар  қысқа  мерзімді  сақтауға,  тауарларды 
басқа  көлік  құралдарына  қайта  тиеуге  және  оларды  одан  әрі  жөнелтуге 
арналған. Осы қоймаларға қойылатын негізгі талаптар-қоймадан тауарларды 
қабылдау мен берудің жеделдігі мен құжат айналымын нақты ұйымдастыру. 
3.  Комиссияландыру  -  бұл  клиенттердің  тапсырыстарына  сәйкес 
жиналмалы  біртекті  жүк  бірліктерін  жасау.  Комиссияландыру  қоймалары  - 
бұл  ең  алдымен  сауда  кәсіпорындарының  қоймалары.  Олар  түрлі 
өндірушілердің өнімінің қажетті түрлерін жасауға арналған. Негізгі талаптар - 
үлкен  сыйымдылық,  түгендеу  жүргізу  жеңілдігі  және  жөнелтуге 
тапсырыстарды жинақтау үшін ыңғайлы алаңдардың болуы. 
4. Басқа функциялар. Бұл топқа міндеті сақтаудан, ауыстырып тиеуден 
және  комиссиялаудан  ерекшеленетін  функцияларды  орындау  болып 
табылатын  қоймалар  жатады.  Мысалы,  қалалық  қоқыс  орындары  немесе 
радиоактивті қалдықтарды көму орындары, мал көмінділері. Бұл қоймаларда 
қандай да бір объектілерді «сақтау» жүргізіледі деп айтуға болмайды, өйткені 
сақтау  одан  әрі  пайдалануды  болжайды,  ауыстырып  тиеу  және 
комиссияландыру  да  болмайды.  Қоймалардың  бұл  тобына  айыппұл 
тұрақтары, кедендік тәркілеу қоймалары және т. б. жатқызуға болады. 
 Әдетте қойма алаңдарының төрт түрі бар. Олар келесілер: 
1.  Жүк  (пайдалы)  алаңы  тікелей  қорларды  сақтау  үшін  арналған  алаң. 
Бұл  алаң  стеллаждар,  бункерлар,  жәшіктерді  орналастыруға  арналған. 
Қоймалық алаңдардың көп бөлігі пайдалы алаңға жатады. 
2.  Жедел  алаң-қойма  операцияларын  орындау  үшін  қажетті  кеңістік: 
қабылдау,  орнын  ауыстыру,  таңбалау,  орау,  сұрыптау,  қорларды  беру.  Бұл 
алаң көлемі бойынша екінші алаң. 
3.  Қызметтік  алаң  –  қойманың  қосалқы  және  басқарушы 
қызметкерлерінің  жұмысына  қажетті,  сондай-ақ  тұрмыстық  және  қосалқы 
орындармен  қаматамасыз  етеіген  алаң.  Қойма  бастығының  кабинеті,  күзет 
бөлмесі,  дәретханалар  және  себезгі  бөлмелері,  келіссөздерге  арналған 
бөлмелер  және  т.  б.  –  осының  барлығы  қызметтік  алаң.  Қойманың  мөлшері 
мен  мақсатына  байланысты  бұл  алаң  кішкентай  және  өте  үлкен  де  болуы 
мүмкін. 
4.  Конструктивтік  алаң-ғимараттың  конструктивтік  ерекшеліктеріне 
байланысты  пайдаланылмайтын  кеңістік.  Бағаналар,  сатылар,  есіктер  мен 

 
94 
 
терезелер,  декоративтік  элементтер  қойма  алаңының  бөлігін  пайдалы 
пайдалануға мүмкіндік бермейді. 
Әр  түрлі  функцияларды  орындайтын  қоймалар  үшін  әртүрлі  қойма 
алаңдарының  өз  пропорцияларына  төзуі  тиіс.  Мысалы,  ауыстырып  тиеу 
қоймалары  үшін  жедел  алаңның  маңызы  зор.  Мұндай  қоймалардың 
сыйымдылығы үлкен емес болуы мүмкін, бірақ егер олар тез және кідіріссіз 
тауарларды  ішкі  қоймалау  орнын  ауыстыруды  және  беруді,  қабылдауды 
амтамасыз ету қабілетін жоғалтса, олардың пайдасыз болмайды. 
Қойма 
 
логистикасының 
орталықтандырылған 
 
және 
орталықтандырылмаған сақтау нысаны 6.1-суретте көрсетілген. Көрсеткіштер 
материал ағынының қозғалыс бағытын көрсетеді. 
 
6.1-сурет.  Орталықтандырылған  (а)  және  орталықтандырылмаған  (б) 
сақтау нысандары 
Орталықтандырылған сақтаудың артықшылықтарына мыналар жатады: 
- қалдықтарды есепке алу және бақылау, орталық қоймада толтырудың 
жеңілдігі; 
-  жоғары  білікті  мамандардың,  оның  ішінде  логисттер,  жүйелік 
басшылар, маркетологтар, талдаушылар санының  аздығы. 
орталық қойманы біліктілігі жоғары, ал басқа жерлерде аз білікті және 
оңай ауыстырылатын жұмысшылар жұмыс істейді; 
- орындарды іздеудің қарапайымдылығы. Шеткі «нүктелер» орындарын 
жалға ала аласыз және қажет болған жағдайда оларды нөмірі мен орналасқан 
жері  икемді  түрде  өзгерте  аламыз.  Жоғары  талаптар  тек  орталық  қоймаға 
қойылады; 
-  сақтау  жабдықтары  мен  техникаларына  үнемдеу:  бұл  жағдайда  бізге 
тек 3-4 емес, жеткізудің орталықтандырылмаған түріндегі жағдайдағыдай бір 
ғана техникалық құрал-жабдық жиынтығы қажет. Олар:  
-  тауарларды  жеткізуді  ұйымдастырудың  бірліктері:  маршруттар 
бекітілген, тауарлардың күнделікті келуі уақытын белгілей аламыз. 
Орталықтандырылмаған сақтау түрі  (6.1, б-сурет) тең құқылы бірнеше 
қоймалардың  болуын  қарастырады,  олардың    әрқайсысы  тұтынушыларға 
қызмет көрсетумен айналысады. 

 
95 
 
Егер  бір  қоймада  тауарлар  болмаса,  басқа  қоймаларға  тсапсырыс 
жіберіледі, ал тауарлар клиентке жеткізіледі.  
Жеткізудің  орталықтандырылмаған  түрінің  келесі  артықшылықтарын 
атап өтуге болады: 
-  тұтынушыларға  қызмет  көрсету  жылдамдығы.  Қажетті    өнімнің  ең 
жақын қоймада табылу ықтималдылығы қойма көлемінің ұлғаюымен артады. 
Тауар    орталық  қоймадан  жеткізілгенше  тұтынушыда  күту  қажеттілі 
туындамайды; 
-  клиенттерге  сапалы  қызмет  көрсету.  Үлкен  қоймада    біз    білікті 
қызметкерлерді,    кеңесшілерді,  бухгалтерлерді,  сату  бойынша  мамандарды 
жұмыс істете аламыз. Мұнда қосымша қызметтер ұйымдастырылуы мүмкін: 
буып-түю, жеткізу, күйге келтіру, қызмет көрсету және т.б .; 
-  ақпарат  беру  арналарының  қауіпсіздігін  жоғарылату.  Егер  А  және  В 
қоймаларын байланыстыратын арна істен шықса,  олардың әрқайсысында тағы 
екі 
байланыс 
арнасы 
болады. 
Сонымен 
қатар, 
үлкен 
қойма 
орталықтандырылған жүйеде жұмыс істеу кезінде  перифериялық сату сақтау 
пунктіне қарағанда оқшаулан түрде ұзақ уақыт жұмыс істей алады; 
- ірі қоймалар желісі компания имиджіне көбірек әсер етеді.  
Көлік  және  сақтау  жүйесіндегі  қоймалар  санын  анықтау  әдістемесі  әр 
түрлі жалпы шығындарды салыстыруға негізделген.  
Шығындардың жеті негізгі категориялары бар: 
1)  қоймаларды  салу  және  пайдалану  құны  (С1).  Мұнда  қоймалар 
санының артуымен шығындар артады; 
2) тауарларды қоймаларға жеткізу құны (С2). Қоймалар  саны көбейген 
сайын тауарларды қоймаларға жеткізу құны артады; 
3) қорларды сақтауға кеткен шығындар (сақтау шығындары) (С3).  
4)  қорларды  сатып  алуға  арналған  шығындар  (С4).  Қоймалар  санының 
ұлғаюымен оларға орналастырылатын өнімді сатып алуға арналған шығындар 
ұлғаяды; 
5)  қалдықтарды  есепке  алумен  және  бақылаумен,  ұйымдастырумен 
байланысты  шығындар  (С5).  Бір    қоймада  қалдықтарды  есепке  алу  және 
бақылауды ұйымдастыру оңай; 
6) тұтынушыларға тауарларды жеткізуге арналған шығындар (С6). Егер 
компанияда  тек  бір  қойма  болса,  барлық  тұтынушылар  өнімді  алу  үшін  сол 
жерге  баруға  мәжбүр  болады.  Егер  компания  тағы  бір  қойма  ашса,  әрбір 
тұтынушы көлік құралының шамасын бағалайды. Егер жаңа шығын сомасы аз 
болса,  тұтынушы  үнемдеу  мүмкіндігін  алады.  Егер  жаңа  қойманы  ашу 
шығындары жоғары болса, тұтынушы ескі қойманы пайдаланады және ештеңе 
жоғалтпайды.  Осылайша,  қоймалар  саны  ұлғайған  кезде  тұтынушыларға 
тауарларды  жеткізуге  жұмсалатын  шығындар  орташа  есеппен  азайтуға 
болады; 
7)  сатудан  пайда  болған  шығындар  (С7).  Тұтынушы  тауарды  алыс 
немесе ыңғайсыз жерде орналасқан жеткізушіден сатып алудан бас тартады. 

 
96 
 
Қоймалар саны көбейген кезде тұтынушылар артады. Осылайша, жіберілген 
сатылымдардың шығындары азайтылуы мүмкін. 
Көріп  отырғаныңыздай,  аталған  шығындар  қоймалар  саны  өзгерген 
кезде әртүрлі өзгеруі мүмкін. олардың кейбіреулер өседі, кейбіреулері азаяды.  
Қойманың орналасу орнын таңдауға әсер ететін бірқатар көрсеткіштерді 
атауға болады: 
- көлік байланыстарының болуы; 
- темір жол көлігін пайдалану мүмкіндігі; 
- тұтынушыларға  дейінгі  немесе  қоймадан  жабдықталған  объектілердің 
болуы; 
- жер құны; 
- қойманы осы орналастыру құны (жергілікті салықтар мен 
алымдар, жұмыс күшінің құны, қызмет құны және т. б.); 
- жергілікті билікпен қарым-қатынас, рұқсаттар және т. б. 
Қоймалар жұмысының тиімділігін бағалау 
-Қойманы пайдаланатын әрбір кәсіпорын оны пайдалану тиімділігі қалай 
бағаланады деген мәселені өзі үшін шешіп алуы тиіс. Әңгіме ақша қаражатын 
(тауарды  сатып  алу  жүргізілген  жалға  алу  төлемдері  мен  ақша  қаражатын), 
негізгі  құралдарды  (қойма  ғимараты,  әртүрлі  құрылыстар  мен  қойма 
техникасы) немесе қойма персоналын пайдаланудың тиімділігі туралы болуы 
мүмкін.  Әдетте  қоймалар  жұмысының  тиімділігін  бағалау  үш  топқа  бөлуге 
болатын бірқатар көрсеткіштерді есептеу жолымен жүргізіледі. 
- Көрсеткіштердің бірінші тобы-қойманың ауданы мен көлемін пайдалану 
тиімділігінің  көрсеткіштері.  Қойманың  пайдалы  қолданылатын  ауданының 
коэффициенті  К
пайд
    қойманың  жүк  алаңының  Қ
жүк
  оның  жалпы  ауданына 
Қ
жалп.ауд
  қатынасын көрсетеді. 
 
                                 
      К
пайд.
=
Қ
жүк
Қ
жалп.ауд.
∗ 100%                                   (6.1) 
                       
Бұл  көрсеткіш  қойманы  жоспарлау  тиімділігін  бағалау  үшін  пайдалы 
болуы  мүмкін.  Біз  бұрын  айтқандай,  түрлі  функцияларды  орындайтын 
қоймалар үшін ол әртүрлі мәнге ие болуы мүмкін. 
Пайдалы қолданылатын көлем коэффициенті осыған ұқсас анықталады: 
 
                                       
К
пайд.
=
Қ
жүк
∗Қ
ұзд.
Қ
жалп.ауд.
∗Қ
жалп.ұз.
∗ 100%                       (6.2) 
 
Мұндағы: 
 К
пайд. 
- пайдалы пайдаланылатын көлем коэффициенті; 
 Қ
ұзд.
 - жүкті сақтау кезінде пайдаланылатын қойма орнының биіктігі, 
м; 
 Қ
жалп. ұз.
-қойма орнының жалпы биіктігі, м.  
           

 
97 
 
         «Қойманың үлестік жүктемесі» көрсеткіші (Н
үж
) қойма алаңының 
1  м
2
  келетін  жүк  массасын  сипаттайды.  Бұл  көрсеткішті  есептеу  кезінде 
пайдалы алаңы да, қойманың жалпы алаңы да пайдаланылуы мүмкін. 
 
                                          
Н
үж
=
М
Қ
жүк
                                                       (6.3) 
 
мұндағы  М-қоймада  сақталатын  тауарлардың  жалпы  салмағы.  Бұл 
көрсеткіш  қойма  алаңын  пайдалану  тиімділігін  сипаттайды.  Егер  бұл 
көрсеткіш  қойманың  пайдалы  алаңы  бойынша  есептелген  жағдайда,  ол 
«қойманың жүк сыйымдылығы»деген атауды иеленуі мүмкін. 
           Көрсеткіштердің 
екінші 
тобы-қойма 
жұмысының 
экономикалық көрсеткіштері. Оның негізгісі - тауар тоннасына (немесе жүктің 
басқа бірлігіне) жалпы логистикалық шығындар. 
                                               
ЛШ
т
=
∑ Ш
М
                                              (6.4)     
 
мұндағы  ∑ Ш-логистикалық  шығындар  сомасы.  Осы  көрсеткішті 
есептеу кезінде жалпы сомаға қандай шығындар енгізілуі тиіс екендігі туралы 
бірыңғай пікір жоқ.  
Шығындардың  бірнеше  көрсеткіштерін  параллель  есептеу  арқылы 
өнімнің  бірлігі  үшін    одан  әрі  талдау  жүргізумен  есептеуге  болады.  Бір  
қызметкердің  жүктерді  дайындау  мен  қайта  өңделетін  құны  уақыт  бірлігіне 
байланысты  есептеледі. Бір  қызметкерге шаққандағы сағаттық өңдеу мына 
формула бойынша есептеледі: 
                                                
Өс =
Қж
С∗Т
                                               (6.5)     
Мұндағы: 
Өс -  бір қызметкердің сағаттық өңдеуі; 
Қж – бір жыл ішінде қоймада қайта өңделген жүктердің құны, бірлік 
С - қойма қызметкерлерінің саны, адам, 
Т - бір қызметкер бір жылішінде  жұмыс істеген сағаттардың орташа 
саны, сағ. 
Қоймалық  тауар  айналымы-қойманың  жасайтын  жұмыс  көлеміне 
байланысты.  Қойманың  жүк  айналымы-белгіленген  уақыт  аралығында  (ай, 
тоқсан,  жыл)  қойма  арқылы  өткен  әртүрлі  атаудағы  өнім  көлемі  ретінде 
есептелетін  көрсеткіш.  Мұнда    өнім  көлемі  натуралды  бірліктермен,  яғни 
тоннамен,  данамен,  метрмен  және  т.  б.  көрсетіледі.  Жүк  айналымының  екі 
жеке көрсеткіші,  келу бойынша жүк айналымы және жөнелту бойынша жүк 
айналымы есептелуі мүмкін.  
Артық жүктеме коэффициенті-бұл қоймада жұмыс істеу барысында әрбір 
физикалық  тонналық  жүктен  жасалған  операциялардың  орташа  мөлшері. 
Қайта  тиеу  коэффициенті  тоннооперация  сомасының  осы  операциялар 
қолданылған  жүктің  нақты  тонна  санына  қатынасы  ретінде  есептеледі. 
Тонналық  операция-бұл  бір  тонна  жүктің  тиеу-түсіру  жұмыстарының, 

 
98 
 
сұрыптау, жинақтау операцияларының барысы, таңбалау және т. б. аяқталған 
орын ауыстырылуы. 
Қойманы  тиеудің  әркелкілік  коэффициенті  ең  жұмысы  көп  айдың  жүк 
айналымының  қойманың  орташа  айлық  жүк  айналымына  қатынасы  ретінде 
есептеледі. 
Қоймадағы өнімнің айналымдылық коэффициенті (Кайн) өнімнің қойма 
арқылы  өту  қарқындылығын  сипаттайды  және  келесі  формула  бойынша 
есептеледі:  
 
К
айн 
=365/t
cақ                                                                                      
(6. 6)
 
 
Мұндағы t
сақ
-қоймада тауарды сақтаудың орташа уақыты, күн. 
Кәсіпорын  қызметіне,  қойманың  көлеміне,  стандарттар  саласында 
қабылданған стандарттарға байланысты қойманың жұмысын бағалау кезінде 
көрсеткіштердің  әртүрлі  жиынтығы  қолданылатын  болады.  Мысалы,  сауда 
жасайтын дүкен қоймасы үшін, иномаркаларға бөлшек құралдар сататын жүк 
айналымының  көрсеткіші  іс  жүзінде  маңызды  емес.  Керісінше,  құбыр 
зауытының  дайын  өнімдері  қоймасы  үшін  қойманың  жүк  айналымыең 
маңызды көрсеткіштердің бірі болып табылады. 
 

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: