Жануар физол
Ауыз қуысындағы ас қорыту
жүктеу/скачать 9,54 Mb. Pdf көрінісі
|
Zhanuarlar-fiziologiyasy Nesipbaeb
| 8.4. Ауыз қуысындағы ас қорыту
Малдың ас қорыту жүйесінің алғашқы бөлімі - ауыз қуысы. Мұнда қабылданған азық механикалық жəне химиялық өңдеуден өтеді. Ауыз қуысы сүйекті тұлға сүйеніші мен арнаулы органдардан тұрады. Бұл органдарға ерін, ұрт, тіс, қызыл иек, тіл, таңдай, тілшік, ауыз қуысына бөлу өзектері ашылатын үш жұп сілекей бездері жəне көмекей бездері жатады. Ауыз қуысының тұлға сүйеніші жоғарғы жəне төменгі жақ сүйектерінен, олардың байлам сіңірлері мен еттерінен тұрады. Жақ сүйектерінің арасында
170
ауыз қуысы орналасады да, оның бүйір беттері ұртпен шектеліп, алдыңғы жағында үстіңгі жəне астыңғы ерінмен бітеді. Ерін аралығында ауыз қақпасы, ал көмекей мен тілшік аралығында жұтқыншақ орналасады. Ішкі жағынан ауыз қуысы көп қабатты жалпақ эпителийден құралған сілекейлі қабықпен астарланады. Осы сілекейлі қабықта көптеген шырышты жəне сілекей бездері болады. Олар өздерінің орналасу орнына қарай ерін, ұрт, тіл, тілшік бездері деп аталады.
Ерін - ауыз қуысын көмкеріп тұратын терілі ет қыртысы. Ерінде көптеген сезімтал жүйке ұштары орналасады да, ол қабылданатын азықты түйсінуде зор рөл атқарады.
Ауыз қуысы алдыңғы жəне бүйір жағынан тістермен шектеледі. Əрбір тістің сауыты, мойыны жəне түбірі болады. Тістің негізгі заты дентин де, сауытының сыртын кіреуке (эмаль), ал түбірін цемент қаптап тұрады. Тістің ішінде көптеген қан тамырлары мен жүйкелер өтетін кеуекті дəнекер ұлпамен толған қуыс болады. Тіс сауытын жауып тұратын кіреуке тісті бұзылудан сақтайды. Тістің кіреукесі көшсе, не шытынаса оның дентині бұзылып, тісте шұңқыр пайда болады да, оның қуысындағы жүйке ұштары жарақаттанады. Бұдан тіс қатты ауырады, азықты шайнау процесі нашарлап, ас қорыту бұзылады, малдың қоңы мен өнімділігі төмендейді. Пішіні мен атқаратын қызметтеріне қарай тіс күрек тістерге, кіші жəне үлкен азу тістерге бөлінеді. Күйіс малының үстіңгі жағында күрек тіс болмайды да, төменгі жақ сүйектің əр бетінде олар төрт–төрттен орналасады. Күрек тістер мен кіші азу аралығында тіссіз ернеу жатады. Азу тістер кіші жəне үлкен азу болып бөлінеді. Жоғарғы жақ сүйек азулары төменгі азулардан ірірек келеді. Ауыз қуысына үш жұп сілекей бездерінің (шықшыт, бұғақ жəне алқым) өзегі ашылады. Алқым безі сопақша пішінді келіп, төменгі жақтың астында бірінші мойын омыртқаға дейін созылады орналасады. Бұғақ безі тілдің астында, оның екі бүйір жақ шетін алып жатады. Бұл бездердің өзектері тілдің астыда ашылады. Шықшыт безі көлемі жағынан екінші орын алады. Ол сопақша пішінді болып келеді де, төменгі жақтың арт жағын ала, құлақтың астында орналасады. Бұл бездің өзегі жоғарғы ұртта 3-5 азу тістердің тұсында ашылады. Ауыз қуысындағы тағы бір маңызды орган - тіл. Ол етті мүше. Тіл ауыз қуысының түбінде орналасып, əр текті бүртіктері бар кілегей қабықпен қапталады. Тілде түрлі тітіркендірулерді қабылдайтын жүйке талшықтары –
орталық жүйке жүйесіне импульстер бағыттап, қабылданған азықтың жарамды-жарамсыздығын анықтауға қажет дəм түйсігі пайда болады.
жағынан терімен қапталып, іш жағынан сілекейлі қабықпен көмкерілген ет қабаттарынан құралады. Ұрттың сілекейлі қабығында ұшы ауыз түбіне қарай
171
бағытталған конус тəріздес бүртіктер болады. Бұл бүртіктер шайнау кезінде азықтың түсіп кетпеуіне жəрдемдеседі. Таңдай – көлденең бедерлі, қатты сілекейлі қабық. Ол мұрын қуысын ауыз қуысынан бөліп тұратын сүйекті қаптап жатады. Ауыз қуысының түп жағында таңдай жұмсақ пластинка тəрізді салбырап тұратын таңдай
ұшымен жанасып, ауыз қуысын жұтқыншақтан бөліп тұрады. Жұту кезінде таңдай шымылдығы жоғары көтеріледі де, ауыздың мұрын қуысына баратын жолын жауып қалады. Сол сəтте көмекей қақпағы көмекей жолын жабады. Сөйтіп азық жентегі жұтқыншаққа түседі.
қуысын өңешпен, ал мұрын қуысын көмекеймен байланыстырады. Осы жұтқыншақтың тікелей жалғасы болып келетін етті түтік - өңеш. Ол арқылы жентектелген азық жұтқыншақтан қарынға бағытталады. Өңеш мойын, кеуде жəне құрсақ бөліктеріне бөлінеді. Жұтқыншақтан шыққан жерде өңеш кеңірдектің үстіңгі жағында орналасады да, 5-ші мойын омыртқа тұсында ол кеңірдектің сол жағына шығып, одан əрі кеуде қуысына енеді. Онда өңеш қайтадан кеңірдектің жоғарғы жағына шығып, жүректің үстімен қолқаның оң жағынан көкеттің арнаулы тесігі арқылы құрсақ қуысына еніп, қарынмен жалғасады. жүктеу/скачать 9,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|