БӨЛІМ.  СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ

Баланың сөйлеу тілі туа біткен процесс емес екенін  көптеген авторлар  

байланысты.  Сөйлеу  тілінің  дамуы  мидің  орталықтарының  және  оларды 

жалғайтын  жолдарының  қалпына,  баланың  ой-өрісі  мен  дене  дамуына 

байланысты болады. 

Баланың  сөйлеу  тілі  дамуын    зерттеген  ғалымдардың  көпшілігі  (А.  Н. 

Гвоздев,  Г.  А.  Розенгард-Пупко,  А.  Н.  Леонтьев)  екі  негізгі  кезеңге  бөледі: 

сөйлеу тілі шыққанға дейінгі (баланың туылған кезінен бір жасқа дейін) және 

сөйлеу тілі шыққан кезен (бір жастан кейін). 

Өйткені  бұл  кезде  баланың  сөйлеу  тілін  меңгеруге  дайындық  жүреді. 

Баланың  туылған  кезінен  бастап  дауыс  реакциялары  пайда  болады.Олар 

айқай және жылау. Бірақ бұлар әлі де адамның сөйлеу тілінің дыбыстарынан 

бөлек.  Сонда  да  айқай  да,  жылау  да,  сөйлеу  аппаратының  үш  бөлігінің 

(демалу,  дауыс  шығару,  артикуляция)  әр  түрлі  қимылдарының  дамуына 

әсерін  тигізеді.  Екі  аптадан  кейін  бала  айналасындағы  сөйлеген  адамның 

дауысына  назар  аударады,  жылауын  қояды,  адамдар  оған  сөйлегенде  

«тыңдайды». Бір айдың аяғында баланы әлдилеп жұбатуға болады. Сөйлеген 

адамға  басын  бұрып  және  оның  артынан  көзімен  қарайтын  болады. 

Интонацияға (дауыс ырғағына) реакция береді: жылы және қатты сөйлегенді 

сезеді. Бұл кезде баланың уілдеуі әр түрлі интонациямен шығады. Ең бірінші 

пайда  болатын  дауысты  дыбыстар  (а,  о,  у,  э).  Содан  кейін  еріндік  дыбыстар 

(б,п,м)  пайда  болады.  Бұл  физиологиялық  ему  процесіне  байланысты.  Ең 

соңында  шығатын  тіларты  дыбыстар  (к,г,х).  Бұл  физиологиялық  жұту 

процесіне  және  тілдің  түбінің  көтеріңкі  болуына  байланысты  (баланың 

шалқасынан жатуы). Уілдеу баланың еркіне байланысты емес. Ол өз бетімен 

пайда болады (рефлекторлы). Баланың 5-6 айында былдыр пайда болады (ба-

ба-ба, ма-ма-ма, па-па-па, т.б.). 

Былдыр  дегеніміз  белгілі  дыбыстық  комплекстердің,  дауыссыз  және 

дауысты  дыбыстардың  тіркестерінің  пайда  болуы.  Уілдеу  мен  былдыр 

қарым-қатынас қызметін атқармайды. 

7-8  айында  бала  ересектердің  сөйлеу  тіліне  еліктейді.  Бала  естіген  дыбыс 

тіркестерін  заттармен  және  олардың  іс-қимылдарымен  сәйкестендіреді  (тик-

так, бух, бах). Бала міндетті түрде айналада тек қана дұрыс сөйлеу тілін есту 

керек. Бірақ бала әлі де ситуацияға, интонацияға, сөзге бір реакция береді. Ал 

10-11айында  сөздің  өзіне  реакция  беретін  болады  (ситуацияға  және 

интонацияға  сүйенбей  ақ).  Бірінші  жылдың  аяғында  балада  алғашқы  сөздер 

пайда  болады.  Осы  кезеңде  баламен  жиі  қарым  -  қатынаста  болу  керек. 

Баланың  сөйлеу  тілінің  дамуы  оның  жеке  ерекшеліктеріне  байланысты.  Бір 

бала  бірнеше  сөз  айта  алатын  болса,  екінші  бала  он  шақты  сөз  қолданады. 

Бұл  баланың  соматикалық  жағдайына,  нерв  жүйелерінің  түріне,  тәрбиесіне, 

 

25 

т.б.  байланысты.  Баланың  алғашқы  сөздері  шыққаннан  бастап  дайындық 

кезеңі аяқталады. 

Сөйлеу тілі шыққан кезең өзара үш кезеңнен тұрады. Мектеп жасына 

дейінгінің алдынғы кезеңі бір жастан үш жасқа дейін созылады.  Сөйлеу тілі 

оны  құрайтын  компонентері  бойынша  дамиды:  дыбыс  айтуы,  сөздік  қоры, 

грамматикалық құрылысы. 

Сөйлеу  тілінің  фонетикалық  жағының  дамуында  баланың  күнделікті 

еститін  сөйлеу  тілінің  маңызы  зор.  Бала  осы  кезде  айналада  тек  қана  дұрыс 

сөйлеу  тілін  естуі  керек.  Бұл  кезеңде  бала  дыбыстарды  алмастырып, 

шатастырып, бұзып айтады, немесе мүлдем айтпайды. 

Баланың  бірінші  сөздері  жалпылама  мағынада  қолданылады  (бір  сөзбен 

немесе дыбыс тіркестерімен бала затты, сезімін, өтінішін білдіреді). Мысалы, 

«су» деген  «мынау су», «су бер», «су суық» дегенді білдіруі мүмкін. Баланы  

тек  жағдайға  (ситуацияға)  қарай  түсінуге  болады.  Сондықтан  бұны 

ситуациялық  сөйлеу  деп  атайды.  Бұндай  сөйлеуде  бала  ишара  және  мимика 

көп  қолданады.  Баланың  сөздік  қорының  дамуы  2-3  жастың  арасында 

белсенді болады. Әр түрлі авторлар баланың сөздік қорының толуы жайында 

әр түрлі сандық мәліметтер береді. Ең көп таралған мәліметтер мынандай:  

1ж.6айда-10-15 сөз; 

2ж. соңында – шамамен 300 сөз; 

3ж. қараған шағында -1000 сөздің көлемінде. 

3  жасқа  қараған  шағында  балада  сөйлеу  тілінің    грамматикалық    жағы 

қалыптаса    бастайды.  Алғашқыда  бала  өзінің  өтініштерін  бір  сөзбен 

білдіреді,  содан  кейін-қарапайым  фразалармен.  («Апа  Мина  шай  іш»  -Апа, 

жүктеу/скачать 5,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: