мүддесін ғана ойлау, жағымпаздық, құр уәде мен терең сенім т.б

беру,  дер  кезінде  ақпарат  беру  болды.  Олардың  жұмысына  аудандық  пратия 
комитеті жіберген қағаздарына қарай баға беретін болды. Партия ұйымдарына 
басшылық  жасаудың  нәзік  әкімшілік  тәсілдері  неғұрлым нық орныға бастаған 
сайын,  оның  барлық  қызметіндегі  жанды  мазмұн  соғұрлым  жойыла  түсті. 
Кейбіреулер  бұған  тез  бейімделіп  те  алды.  Партияға  кіруге  мансапқорлар 
ұмтыла бастады. Жағдайдың бұлай өзгере бастауы жұмысшылардың СОКП-ға 
деген  көзқарасына  да  әсер  етті.  Партия  қатарындағы  жұмысшылар  санын 
жасанды түрде реттеуге жол ашылды. 
Елде  белгілі  бір  өзгерістер  жасамауға  болмайтындығын  1985  жылы 
билеуші партияның Бас хатшысы болған М.С.Горбачевта жақсы сезінді. Соның 
тікелей  бастамашылығымен  КОКП  Орталық  Комитетінің  1985  жылғы  сәуір 
Пленумында  елде  “қайта  құру”  бағдарламасын  іске  асыру  арқылы  қоғамды 
одан  әрі  дамыту  туралы  шешім  қабылданды.  Оның  аяғы  немен  тынғандығы 
тарихтан  жақсы  белгілі.  Басқа  емес,  сол  басқарушы  партияның  Бас 
хатшысының  тікелей  өзінің  бастауымен  және  Орталық  Комитеттің 
мақұлдауымен  елді  “қайта  құру”  бағытында  басталған  нақты  іс-шаралар,  көп 
ұзамай  ондаған  жылдар  бойы  қалыптасып,  әбден  қатып-семген  әміршілдік-
әкімшілдік  жүйенің  бір  топ  жоғарғы  басшылығының,  “қытай  қорғанындай” 
мызғымас  қарсылығына  тап  болды.  Қортындысында  1991  жылдың  күзінде 
КСРО  мемлекет  ретінде  өмір  сүруін  тоқтатты.  Ал,  М.С.Горбачев  КСРО-ның 
тұңғыш және соңғы Президенті ретінде тарихта қалды. 
КСРО  сияқты  алып  империяның  іргесін  шайқалтқан  1985  жылғы  сәуір 
пленумы  туралы  содан  тура  20  жылдан  кейін  баршаға  танымал  “Еуразия 
жүрегінде”  атты  еңбегінде  Н.Ә.Назарбаев  нақ  сол  жылы  М.Горбачев  мәңгі 
мызғымастай  көрінетін  Кеңес  Одағының  тағдырына  шешуші  ықпал  еткен 
бағдарламаны өзі бастап қолға алғаны белгілі болды. Кеңес Одағының қуатты 
әлеуетіне  кәміл  сенетіндіктен,  КОКП  Орталық  Комитетінің  сәуір  1985  ж. 
пленумын, сол пленумдағы М.С.Горбачевтың кеңес қоғамын ауқымды тұрғыда 
жаппай  қайта  өзгерту  қажеттігі  туралы  тосын  идеясын,  “қайта  құру”  деген 
қарапайым  ғана  аталып,  жалпақ  жұртқа  жария  етілген  әйгілі  баяндамасын 
қалың бұқара үлкен сеніммен қабылдады. Оның өзі де қоғамға үлкен өзгерістер 
қажет екендігін ұғынтты. 
Жоғарғы  басшылықтың  қандай  да  болмасын  өзгеріске  жанталаса  қарсы 
тұру  себебі  туралы  Н.Назарбаев  өз  еңбегінде:  “1985  жылы  СОКП  Орталық 
Комитеті сәур Пленумының шешімдерін жан жүрегімен қабылдаған және оған 
шын ықыласымен  сенген  адамдардың  ең  ізгі  ниеттері қасарысқан  қарсылыққа 
неге  душар  болғанын  мен  кейінірек  қана  түсіндім.  Қоғам  мен  халықтың 
мүдделерін  ондаған  жылдар  бойы  ең  жоғарғы  мақсат  ретінде  көпірме 
сөздермен  жариялап  келген  әміршілдік-әкімшілдік  жүйенің  ат  төбеліндей  аз 
ғана  тобы  өздерінің  іс-әрекеттерін  бір  ғана  нәрсеге  -  өздерінің  жағдайларын 
нығайтуға  жұмсап  келді.  Сондықтан  да  салтанатты  түрде  отырып  алып, 
көркейіп  өсе  түскен  топ  ол  жүйеге  ең  кішкентай  сызат  түсіруге  қаблетті 
нәрсенің  бәрі  де  мейлінше  нақты  адамдардың  қаймағы  бұзылмай  отырған 
тыныш өміріне қатер төндіру болып табылады деп негізсіз есептеген жоқ” - деп 
кезінде анық жазған. 

Н.Назарбаев  еңбектерінде  елде  басталған  “қайта  құрудың”  берген 
алғашқы нәтижелеріне талдау жасай отырып, КСРО-ның құлауына алып келген 
саяси  себептердің  көріністері  туралы  өте  құнды  пікірлер  айтқан.  Ол  соңғы 
жылдары “қайта құру” деген сөз өзінің құнын әдәуір түсіріп алды десек, мұның 
өзі  айтарлықтай  жаңалық  бола  қоймайды…  Ендігі  жерде  бұлай  өмір  сүруге 
болмайды  деп  алғаш  рет  айтылған  кезде,  жұрт  бұған  әбден  келіскен  болатын. 
Өйткені  ендігі  жерде  шындығында  да  бұлай  өмір  сүруге  болмайтынын  әрбір 
адам  жақсы  түсінген  еді.  Демократияландыру  мен  жариялылық  бағыты 
жарияланған  кезде,  жұрт  мұны  да  қолдады.  Өйткені  ауасы  бұзылған  бұрынғы 
ахуалда  тыныс  алудың  өзі  барған  сайын  қиындай  түскенін  бәрі  де  түсінді. 
Алғашқыда көптеген адамдар сөз бостандығына, пікір білдіру еркіндігіне толық 
қол жетсе-ақ болды, өміріміз бен экономикамыз өз-өзінен оңалып жүре береді 
деп  те  ойлады.  Бірақ,  демократияландыру  мен  жариялық  қайта  құрудың 
мақсатынан гөрі оның маңызды құралы екені, ал бұл құралды дұрыс пайдалана 
білуді  үйрену  қажет  екені  көп  ұзамай-ақ  айқын  болды.  Мемлекеттік  және 
экономикалық құрылым негіздерімен тікелей айналысуға кезек келгенде әбден 
абыржу  келді.  Неден  бастау  керек,  нені  керексіз  деп  қиратып,  лақтырып 
тастауға  болады,  нені  сақтап,  нені  жаңадан  салуымыз  керек  екенін  ешкім  де 
жөнді  білмеді.  Пікірлер  бір-біріне  қарама-қайшы,  қызу  әрі  ымырасыз  бола 
бастады.  Батыл  өзгерістер  жасау  қажеттілігін  бірінші  болып  мәлімдей  отырса 
да,  партия  қоғамға  қайта  құрудың  біртұтас  және  сындарлы  бағдарламасын 
ұсына  алмады  өйткені  СОКП-да  нағыз  ақыл-ой  орталығы  тапшы  болатын. 
Партияның  орасан  зор  қызметшілері  болғанымен  ірі  ғылыми-оқу  мекемелері 
атам  заманғы  қасаң  қағидаларынан  айырылмай,  аппараттың  ұсақ  мүдделеріне 
ғана қызмет етуді одан әрі жалғастыра берді,  замануи ғылыми және қоғамдық 
ақыл-ойдан мүлдем артта қалып қойғаны аян болды. 
Ал  1996  жылдың  басында,  яғни  КСРО  құлағаннан  кейін  4  жылдан  соң, 
жарық  көрген  Н.А.Назарбаев  “Ғасырлар  тоғысында”  атты  кітабында,  КСРО-
ның  құлауының  саяси  және  әлеуметтік-экономикалық  себептерін  көрсетіп, 
оларға талдау жасады және өз пікірін толығырақ жария етті. Мысалы, ол КСРО-
ның құлауына қатысты сол жылдары айтылып жүрген әр түрлі пікірлердің бар 
екендігі  туралы:  “КСРО-ның  құлау  себептері  жайындағы  әр  алуан  пікірлер, 
негізінен,  екі  арнаға  тоғысады.  Бірі,  КСРО  өздерінің  бірден-бір  идеологиялық 
және  геосаяси  бәсекелесінің  көзін  құртуға  тырысқан  сыртқы  және  ішкі  іріткі 
күштердің  бірлескен  қимылы  нәтижесінде  болса;  екіншісі,  бұл  әлдеқашан 
математикалық  дәлдікпен  жете  мөлшерленген,  ешқандай  объективті  де 
субъективті де себепсіз-ақ, тап осы кезеңде қалай да болмай қоймайтын заңды 
құбылыс  еді.  Әрине,  бұл  екеуі  –  бір-біріне  еш  қиыспайтын  ең  кереғар 
көзқарастар деген талдау жасаған. 
Н.Ә.Назарбаевтың  тұжырымынша  Кеңестер  Одағы  ақпараттық  және 
мағыналық шабуылды күшейтіп, жүйелі түрде іргесін сөге беруді көздеген көп 
жылғы  іріткі  әрекеттің  нәтижесінде  құлады  дейтін  пайымдаудың,  аясында 
талдағанда  көбірек  қисынға  келіңкірейтіні  ақиқат.  Дегенмен,  ол  қауіпсіз  де 
пікір  емес.  Ондай  пікірдің  астарында  не  жатқандығы  туралы  Президент  егер, 
КСРО  геосаяси  бәсекелестерінің  ақпараттық  шабуылы  нәтижесінде  құлаған 

болса, ТМД-ның ешбір елінің тәуелсіз дамуының келешегі жоқ болып шығады. 
Басқаша  айтқанда,  бұл  мемлекеттер  орасан  ақпараттық  шайқастың  орнында 
қалған мүгедек мүсіндер болып шығады. Талайға дейін естерін жиып, етектерін 
жаба алмайды. Бұл пікірдің төркінінде, ондай мемлекеттер не одан әрі өз-өзінен 
күйреп жоғалуға тиіс, не қайтадан бір мемлекеттің қатал уысына бірігуі керек 
деген түйінді дәлелдейді. 
КСРО-ның  құлауын  таза  ішкі  процесс  ретінде  қарастыратын  екінші 
пікірдің де көңілге қона бермейтіндігі туралы Н.Ә.Назарбаев, екінші жағынан, 
ТМД  елдерінде  болып  жатқан  өзгерістер  –  ешқандай  реформа  емес,  саналы 
түрдегі бүлдіру мен күйрету деген пікірдің де еш қисыны жоқ.  Бүлдіру болса, 
нені бүлдіру? – деген сұраққа ой бұрады. 
Оның  үстіне,  КСРО-да  қоғамдық  ғылымдардың  дамуының  соншалықты 
мардымсыз  болуы,  мемлекеттің  құлағанына  біршама  уақыт  өтсе  де  құлаққа 
кіретіндей  түсініктемені  ешкімнің  айтып  бере  алмай  жүргендігі  де  оған  әсер 
еткен.  Демек, 
зерттеушілер 
КСРО-ның 
ыдырау 
себептері 
туралы 
Н.Ә.Назарбаевтың  “Ғасырлар  тоғысында”  атты  еңбегінде  айтқан  пікірлерін, 
келтірген  дәлелдерін  КСРО-ның  күйреу  тарихының  дерек  көздері  ретінде 
пайдалана алады. Сондықтан тарихымыздың аса бір күрделі құбылысы сырын 
ашуға көмектесетін дәйектер ретінде сол пікірлерге тоқталайық. Н.Ә.Назарбаев 
бұл  оқиғаларды  “ақпараттық  соғыс”,  “элита  сатқындығы”,  “психологиялық 
шабуыл”  сынды  арзанқол  терминдермен  түсіндіру  орынсыз  дей  келе,  оның 
төрінде  жатқан  күрделі  себептеріне  талдау  жасаған.  Сол  себептерді  тәуелсіз 
тарихымыздың ширек ғасырлы сапары аясында мынадай ретпен тұжырымдаған 
жөн болар: 

жүктеу/скачать 2,03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: