Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

55
сарғарыб (жүзі сарғайып) сияқты тұрақты тіркестердің беретін 
мағынасы,  жасалу  моделі,  компоненттік  құрамы  жағынан 
қазіргі  қазақ  тіліндегі  фразеологизмдерге  келіп  ұласатынын 
көрсетуге болады. Тіпті «Алп Ер Тоңа өлді му» деп бастала-
тын өлең жолындағы Ер Тоңа жалқы есімінің құрылымы қазақ 
әдеби үлгілерінде күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқанын 
көреміз: ер, батыр, қыз, сұлу, есіл, сері, бай сияқты атрибуттар 
жалқы  есімнің  тұрақты  компоненті  болып,  оның  алдынан  да 
(Ер Тарғын, Ер Сайын, Қыз Құртқа, Қыз Жібек, Сал Біржан), 
соңынанда (Маман бай, Баян сұлу, Қамбар батыр, Ақан сері) 
келе беретінін білеміз.
XII ғасырдың орта кезі мен XIII ғасырдың бас кезінде өмір 
сүрген  Ахмед  Иүгнекидің  «һибат  ул-хақайик»  («Ақиқат 
сыйы»)  атты  дидактикалык  толғаулары  сол  кездегі  түркі  тіл- 
дес  тайпалардың  көбіне  түсінікті  болған  Қараханид  түркі- 
лерінің тілінде жазылған. Ал Қараханидтер дәуірі – түркі тай- 
паларының тарихында әдебиет өркендеп, мәдениет жанданған 
кезең болды. Осы кезеңде ғалымдар, жазушылар меп ақындар 
өсіп-жетілді. Бұл кезеңдегі жазба әдеби тіл түркі тайпалары- 
ның барлығына ортақ болды, ол тіл талайдан келе жатқан тари-
хи дәстүрлік нормаға бағынды
64
.
Зерттеушілердің  пайымдауынша,  дастанның  авторы  теңеу, 
антитеза,  метафора  сияқты  көркемдеуіш  құралдарды  кеңінен 
және шебер пайдаланған. Мысалы, әскер басы болған заман-
дасы  Ыспаһсаларды  теңізге,  өзін  тамшыға,  білімді  адам-
ды  таза  алтынға,  надан  адамды  құны  жоқ  жалған  ақшаға, 
шын сөзді балғаға теңеулері немесе білімді – надан, жомарт 
– сараң, тәкаппар – момын, адал – арам сияқты антитезала-
ры, дүниені керуен сарай деп, сараңдықты ем қонбайтын дерт 
деп ауыстырып атауы – осылардың баршасы, сөз жоқ, Ахмед 
Иүгнекидің  шебер  ізденістерінің  жемісі
65
.  Әмір  Нәжіп  «Хи-
бат ул-хақайиктің» тілі «Құтадғу біліг» пен кейінгі дәуірлерде 
өріс  алған  шағатай  тілін  өзара  жалғастырып  тұрған  өтпелі 
көпір деп санайды. Қазақ тіл мамандары – Ә.Құрышжанов пен 
Б.Сағындықов қазақ тілінде бұл шығарманың аудармасын жа-
сап, қазіргі қазақ жазуына көшірілген транскрипциясын және 
64
 Құрышжанов Ә. Ахмед Иүгінеки. - Алматы, 1985. - 8 -б .
65  
Келімбетов Н. Аталған кітап. 185-186-б. 

56
арабша жазылған түпнұсқаның фотокөшірмесін ұсынды (қара: 
Ахмед Иүгінеки Ақиқат сыйы. - Алматы: Ғылым, 1985). Деген-
мен  бұл  ескерткіш  тілінің  нақты  материалдарын  қазақ  әдеби 
тіліне қатыстыра қарап, түбегейлі зерттеу жұмысын жүргізу – 
алдағы міндеттеріміздің бірі болмақ.
Ерте  орта  ғасырлардағы  (XII  ғ.)  түркі  жазба  ескерткіште- 
рінің бірі – атақты Қожа Ахмет Ясауидің «Хикмет» («Пара- 
саттылық» немесе «Даналық») атты өлеңдер жинағы. Ясауиді 
кейінгі ғасырларда «Хазрат Султан арафин», ал қазақтар ара-
сында «Әзіреті Сұлтан» деп атаған.
Қожа  Ахмет  –  билеуші  топтардың  идеологиялық  құралы 
–  дәстүрлі  (ортодоксалды)  исламға  қарсы  шыққан  халықтық 
қозғалыстың  идеологиясы  ретінде  қызмет  еткен,  діни-мис- 
тикалық сипаттағы, антихалифаттық суфизм (сопылық) ағым- 
ның  ірі  өкілі  және  ұраншысы,  осы  ағымның  түркі  тілдес 
тармағының негізін қалаушы діни қайраткер әрі ақын. Суфизм 
қаналушы  қалың  бұқараның  идеологиясы  болды.  Сондықтан 
осы  идеологияны  үгіттеуде  Қожа  Ахмет  көпшілікке  беделді 
поэзияны  құрал  етті  және  оның  түсінікті  болуын  көздеді. 
Сондықтан  кейінгі  сан  ғасыр  бойы  Ясауи  хикметтері  халық 
арасына қолжазба түрінде кеңінен тарап, өмір сүріп келді.
Қожа  Ахметтің  туып-өскен  әрі  сопылық  құрған  ортасы 
қазақ ру-тайпалары жайлаған жер – қазіргі Түркістан аймағы 
болғандықтан,  ол  ру-тайпалар  да  хикметтерді  жақсы  біліп, 
жазбаша да, ауызша да ұрпақтан ұрпаққа таратып келген. Орта 
ғасырларда Сыр бойын, Түркістан өңірін жайлаған ру-тайпалар 
бүгінгі тек қазақ халқының емес, түркінің өзге де оғұз-қыпшақ, 
қарлұқ топтарын да құрағандықтан, бұл күнде бірнеше түркі 
халықтары  Ясауи  мұрасын  өздерінің  мәдени  жәдігерлігі  деп 
санап, өзбектер «Хикметті» «өзбек әдеби тілінің бастауы» деп, 
түрікмендер «қазіргі түрікмен әдеби тілінің атасы» деп санай-
ды. 
Ясауи мұрасының тілін зерттеген А.К.Боровков оны Қара- 
ханид әдеби тілінің дәстүріндегі оғұз-қыпшақ тілінде жазылған 
деп  санайды  және  мұнда  «Құтадғу  білікке»  қарағанда  көне 
ұйғыр тілінің әсері аз дегенді айтады
66
.
66
 Боровков А.К. Очерки по истории узбекского языка //Советское востоковедение. 
- 1952. - Т. V. - С. 247- 250.

57
Ал  Әмір  Нәжіп  Ясауи  хикметтері  Сырдарияның  төменгі 
ағысында  пайда  болған,  ол  қыпшақ-оғұз  аралас  жазба  тілді 
танытады,  оған  «Құтадғу  біліктің»  тілі  әсер  етпеген,  «Хик-
меттер»  тілі  Қараханид  дәуірінің  қарлұқ-ұйғыр  жазба  тіліне 
қарама-қарсы тұратын тіл ретінде пайда болған дәстүр дейді
67
. 
Түрікмен  зерттеушісі  М.Хыдыров  Ясауи  тілін  қарлуқ-хорезм 
тілдерінің ескерткіші деп санайды
68
.
Ә.Нәжіп  Ясауи  хикметтері  Орта  Азия  топырағында  ғана 
емес,  кең  байтақ  қыпшақ  даласына,  көшпелілер  арасында  да 
кең тарағанын айта келіп, Қожа Ахмет өзінің негізгі мақсатын 
көздеп,  суфизм  ағымын  қалың  көпшілікке  уағыздау  үшін 
қыпшақ  тілдерінде  сөйлейтін  жергілікті  халықтың  ауызекі 
тіліне жақындатып жазды, Ясауи тілінің негізі – қыпшақ тілі, 
бірақ  оғыз  тілдерінің  әсерін  алған,  сондықтан  бұл  ескерткіш 
– XII ғасырдағы қыпшақ-оғұз тілдерінің үлгісі, осы себептен 
Ясауи мұрасының тілі қазақ әдеби тілінің де бастау көзі болып 
танылуға тиіс деген дәлелді пікір айтты
69
. Қазақ тіл маманда-
ры  мен  филологтерінен  бұл  сыңайлас  пікірді  Н.Сауранбаев, 
Қ.Мұхаметханов, Ә.Құрышжанов және басқалар да білдірген 
болатын. Сондықтан біз Ясауи хикметтері тіліне біраз кеңірек 
тоқталамыз.
Бізге Ясауи хикметтерінің бірнеше қолжазбасы жетіп отыр. 
Автордың өз қолтаңбасы жоқ. Өз тұсындағы нұсқалар да бізге 
жетпеген.  Ең  әрі  дегендегі  көшірмесі  –  1693-94  жылдары 
жазылған  қолжазба,  ол  Стамбұлдағы  Вафик  паша  кітапхана- 
сында  сақтаулы.  Ресейдегі  осымен  тұстас  (XVII  ғасырда 
көшірілген деп есептелетін) қолжазба нұсқасы – ХIX ғасырдың 
соң  кезінде  Самарқандтан  акад.  К.Г.Залеман  алып  шыққан, 
бұл  күнде  Санкт-Петербургте  сақтаулы  нұсқа.  Ясауи  мұрасы 
деп  көшірілген  қолжазбалар  С.Петербургте  (Ленинградта), 
Қазанда, Ташкентте, Самарқандта т.б. қалаларда едәуір кезде- 
седі.  Колжазбалардың  көпшілігі  соңғы  дәуірлерде,  көбі  XIX 
ғасырдағы көшірушілердің қолынан шыққан. Олардың сауат-
ты жазылуы да әртүрлі, қолжазбалардағы хикметтердің саны, 
орналасу тәртібі де біркелкі (бірдей) емес.
67
 Наджип Э.Н. Кыпчакско-огузский литературный язык мамлюкского Египта XIV 
в. Автореф. докт. дисс. - М., 1965. - С. 10. 
68
 Түркмен дилиниң тарыхындан материалдар. - Ашгабад, 1962. - С. 61.
69
 Нәжіп Ә. Терең тамырлар //Жұлдыз. - 1972. - №4. - 154-б.

58
Кейін Ясауи мұрасы негізінен Қазанда бірнеше реттен ба-
сылып  жарық  көрді.  Қолжазбалар  мен  Қазан  басылымдары- 
ның  арасында  едәуір  айырмашылықтардың  бар  екені  байқа- 
лады. Олар: өлең жолдарының орналасу тәртібінде, кейбір шу- 
мақтардың бірінде бар, екіншісінде жоқ болуында, жеке сөз- 
дерінің  арасында,  сөздердің  жазылуында  т.б.  көрінеді.  Қол- 
жазбаларда  да,  Қазан  басылымдарында  да  Ясауидің  өзінің 
мұрасынан өзге басқа авторлардың Ясауише ұсынған (жазған) 
туындылары  еніп  кеткенін  А.К.Боровков  жақсы  дәлелдеп 
көрсетті. Қазан басылымдарындағы барлық өлеңдер Ясауидікі 
емес дегенді П.М.Мелиоранский де айтады. Мысалы, Залеман 
(Самарқанд) қолжазбасында біздің есептеуімізше 76 (А.К.Бо- 
ровковтың  есебінше  –  73)  хикмет  болса,  оның  46-сы  ғана 
1904  жылғы  Қазан  басылымында  бар,  ал  соңғыда  153  хик-
мет берілген, демек, оның 107-сі Самарқанд нұсқасында жоқ. 
А.К.Боровковтың  айтуынша,  Самарқанд  қолжазбасында  бар, 
Қазан кітаптарында жоқ 30 хикмет өзге қолжазбалардан табы-
лады.  Демек,  Ясауи  мұрасын  кітап  етіп  шығарушылар  оның 
қаламына  жатпайтын  көптеген  шығармаларды  жариялағаны 
байқалады.
Ең  алдымен,  лексика  саласына  келсек,  Ясауи  тілінің 
негізіне  оғұз-қыпшақ  тобында  сөйлеген  ру-тайпалардың  тілі 
жататындығы  көрінеді.  «Хикметтердің»  сөздік  қазынасы  үш 
қабаттан  тұрады:  басым  қабаты  –  түркі  сөздері,  қалғандары 
араб пен парсы сөздері. Лексикасының түркі қабаты қыпшақ 
тілдеріне,  оның  ішінде  XII  ғасырдағы  жергілікті  халықтың 
сөйлеу  тіліне  негізделгенін  дәлелдейтін  фактілер,  біздіңше, 
мыналар  сияқты:  1)  түркі  сөздері  з,  д  дыбысты  емес,  й  ды-
бысты  тілдікі,  мысалы:  айақ  (азақ,  адақ  емес),  игем  (іді,  ізі 
емес), қой- (қоз-, қод- емес). 2) Ортағасырлық, тіпті кейінірек 
кезеңдерге жататын «Мухаббатнаме», «Ортаазиялық тефсир» 
сияқты ескерткіштерде көбірек ұшырасатын архаизмдер мұнда 
кемде-кем кездеседі. Олардың барлары: біт- (жаз), ай- (айт- 
дегеннің  көне  варианты),  ошәл,  ошбу  (осы),  қамуғ  (барлық), 

жүктеу/скачать 2,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: