Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| тілі өмір сүрді. Әдеби тілдің бұл екі типінің бір-біріне жақын
келетін және бір-бірінен ажыратылатын тұстары едәуір болды. Олар мынадай: 1. Ауызша әдеби тілдің қазақтың ауыз әдебиеті тілінен жоғарыда көрсетілген жақын келетін сәттері, бір жағынан, жазба тілден ерекшеленетін белгілері болып шығады. 2. Ауызша әдеби тілдің арнасы мен үлгілері жазба тілге қарағанда әлдеқайда тар, яғни ақын-жыраулар өз халқының ауыз әдебиеті үлгілерінен басқа өзге халықтар әдебиетіне көп жуыспады (әсіресе XVIII-XIX ғасырларға дейін), бұл, сөз жоқ, олардың тіліне де салқынын тигізді. Жазба әдебиет болса, араб- парсы әдебиетінен де, өзге түркі халықтары әдебиеттерінен де, орыс әдебиетінен де үлгі-әсер алып дамыды. Мұның, әрине, тіл дамуындағы рөлі айрықша болды. 3. Ауызша әдеби тілдің стильдік тармақтарға бөлінуі жазба тілмен салыстыруға мүлде тең келмейді. Алдыңғысы негізінен көркем поэзия мен ішінара шешендік сөздер түріндегі үлгілерден танылады. Оның көркем проза, публицистика, кеңсе-іс қағаздары, ғылыми стильдері болмады. Ал қазақтың төл жазба әдеби тілі өзінің пайда болған кезеңінен бастап аталған стильдердің барлығын қамтыды. 4. Ең үлкен айырмашылық – бұлардың таралу, сақталу әдісінде болды. Ауызша әдебиет ауызша таралды, жазба әдебиет жазумен танылып, жазба түрде таралды. 5. Келесі айырмашылық – әдеби дүниені тудыру тәсілінде болса керек. Жазба әдебиет өкілдері өз туындыларын сан рет түзетіп, қырнап, өңдеп отыратын мүмкіндікке ие. Ал ақын- жыраулар шығармашылығында бұл процесс солғындау жү- реді, әсіресе импровизация болған тұста автор өз туындысын өңдеп, түзетіп жата алмайды. Бірақ бұл әдебиет – ең алды- мен, түгел табан аузында туған экспромт дүниелер емес екенін ескеру қажет. Ақын мен жыраулардың өлең-жырларының дені – ойланып, толғанудың жемісі, іштей сан рет сөз саралап, ой түюдің нәтижесі болса керек. Демек, қағаз жүзінде болма- са да, «іштей редакция» мұнда да жүріп жататынын жоққа шығаруға болмайды. Қазақтың нағыз ақын-жыраулары – ауыз- 18 дарына алғаш түскен сөзді ұйқастыра берушілер емес, белгілі дәстүрді ұстай отырып, сөзді таңдап жұмсаушылар, айтпағын тыңдаушыға әсерлі етіп жеткізушілер. Сөйтіп, қазақтың ұлттық жазба әдеби тілі тұтқиылдан, айталық, Абай мен Ыбырайдың шығармалары туған күннен немесе, кейбір зерттеушілер жазғандай, «Түркістан уәлаяты газеті» мен «Дала уәлаяты газетінің» алғашқы нөмірлері шық- қан күннен басталған емес. Мұның алдында жақсы дамыған, санғасырлық ауызша әдеби тілі болған. Сонымен қатар орта- азиялық түркі әдеби тілі дәстүріне негізделген жазба әдеби тілі де болған. Әдеби тілдің бұл екі типі қазақтың төл, ұлттық жазба тілінің тез қалыптасып, әрі қарай дұрыс дамуына бірден- бір жол ашып, арнасын салды. Орта ғасырлардағы түркі әдеби тілдерінің қазақ халқын құраған ру-тайпаларға да қатысты екенін, кейінгі ғасырларда «шағатай тілі» деп аталған ортаазиялық түркіні қазақ қауымы да өз қажетіне жұмсай білгенін тіл мамандарының көпшілгі жалпы түрде айтқан болатын 28 . Бұл жазба тіл іс қағаздары мен эпистолярлық жанрға, тарихи шығармалардың бір үлгілері болып табылатын шежірелер жазуға, мұсылманша діни әде- биетке қызмет етті. Казақтың ескі жазба тілі дәстүрінің эле- менттерін XIX ғасырдағы тұңғыш қазақ баспасөзі мен публи- цистикасы, ішінара көркем әдебиеті (кітаби ақындар) пайда- ланды деген тұжырым-пікірлер бар. Бұл тілді кезінде қазақ топырағында «кітаби тіл» деп, осы тілде жырлаған ақындарды «кітаби ақындар» деп атағаны мәлім. Қазақ мәдениетіне қызмет еткен «кітаби тіл» таза шағатай тілі емес, сол тілдің және татар жазба әдеби тілі мен қазақ тілдерінің элементтерін араластырып пайдаланған қоспа дүние болды деген пікірлер де айтылды 29 . Соңғы жылдарда XVI-ХVII ғасырлардан бастап XX ға- сырдың алғашқы онжылдықтарына дейін қазақ халқының 28 Мусабаев Г. Современный казахский язык. - Алма-Ата, 1959. - С. 107-117; КенесбаевС. К. Развитие казахского литературного языка в советское время // Сборник ста тей к 60-летию М.О.Ауэзова. - Алма-Ата, 1959. - С. 57; Қордабаев Т. Тарихи синтаксис мәселелері. - Алматы, 1965. - 8-16-б. 29 Малов С.Е. К истории казахского языка //Известия АН СССР. - 1941. - №3. - С.99. 19 әлеуметтік-мәдени дүниесінде қолданылып келген жазба тіл дәстүрін «ескі қазақ жазба әдеби тілі» деп тануға болады де- ген де пікірлер айтыла бастады. Ескі өзбек (староузбекский), ескі татар (старотатарский) жазба әдеби тілдері дегендер- ге негіз болған шағатай (ортаазиялық түркі) тілі ескі қазақ жазба әдеби тіліне де арқау болды. Бұл құбылыстың тарихи, әлеуметтік, мәдени негіздері (мотивтері) де жоқ емес. Ең ал- дымен, қазақ қоғамында, әсіресе XVI ғасырлардан бастап жаз- ба дүниеліктерді қажет ету фактісі болғаны – даусыз. Келесі ұрпақтарға өсиет ретінде ата-бабаларының шежіресін тарату, яғни «жеті атасын білдіру» дәстүрі болған. Әсіресе ру басы болып танылған «текті аталар» мен ел билеуші хан-сұлтан- дардың арғы-бергі ата тегі туралы шежіре жазып қалдыру фактісін XVI ғасырда жасап өткен жалайыр Қадырғали бидің «Жами`ат-тауарих» атты шежіресі дәлелдейді. Тек шежіре саласында емес, жазу дәстүрі хат-хабар алысуда да орын алған. Бізге XVI ғасырдың ІІ жартысынан бастап қазақ хандарының өзге жерлердің билеушілерімен және өзара жазба арқылы қатынасып тұрғаны мәлім 30 . Демек, белгілі бір жанрларға қызмет еткен жазба тіл дәстү- рін қазақ қоғамы да ұстанып келді, бірақ бұл тіл қазақтың көркем әдебиетіне, әсіресе поэзиясына бойлап ене алмады, қазақтың ұлттық жазба әдеби тілінің негізі ретінде қалыптаса алмады. Дегенмен бұл жазба дәстүр қазақтың ауызша әдеби тіліне де, ұлттық жазба әдеби тіліне де игілікті әсерін тигізге- нін, сөздікті толықтырып, кейбір грамматикалық тұлға-тәсіл- дерді ұсынғанын жоққа шығаруға болмайды (бұл мәселелер жөнінде өз тұсында толығырақ айтылады). 30 Казахстан в ХV-XVIII вв. - Алма-Ата, 1969. - С.100. |