Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

158
де әдеби тілді танытатын көркем әдебиет қана, оның ішінде по-
эзия жанры болғандықтан, жалпы халық тілінің сөз байлығы 
түгелімен  әдеби  айналымға  түспеген.  Бұл  жерде  де  әдебиет 
мазмұны  мен  оған  қызмет  ететін  тіл  элементтерінің,  соның 
ішінде лексикасының  арасында берік байланыс бар.
Жоғарыда айттық, XVIII ғасыр өзінің ұзын-ырғасында қазақ 
қоғамы үшін соғыстар мен жорықтардың, шұбыра көшу мен 
жөңкіле  қоныс  аударудың  заманы  болды.  Соған  орай  көркем 
әдебиеттің  тақырыбы  да  –  негізінен  ел  қорғау,  батырларды 
мадақтау  немесе  өлімін  жоқтау  болып  келді.  Осы  себептен 
мұнда  да  жаугершілікке  қатысты  лексика  тобы  басты  орын 
алды.  Бұрынғы  элементтер  сақталып,  тұрақтала  түсті.  Мы-
салы,  кіреуке,  сауыт,  найза,  оқ,  дабыл,  дулыға,  берен,  жебе, 
қылыш  тәрізді  қару-жарақ  аттары,  жаулық,  елдік,  бүлу,  біту 
(«ел болу») сияқты етістіктер әлі де жиі қолданылады. Олар – 
әлі де архаизмдер емес, актив қордың элементтері.
Жаугершілік лексикаға қатысты көптеген сөздердің тұрақ- 
ты  эпитеттері  әбден  қалыптасып,  әдеби  штампқа  айналған. 
Мысалы,  кіреуке  тон,  күдері  бау,  қоңыраулы  найза,  болат 
найза,  көң  дабыл  тәрізді  тіркестер  мен  ту  байлау,  шепті 
бұзу, жұрт қорғау сияқты етістіктер – ХVIII ғасырдың ақын- 
жырауларының тілінде актив қолданылатын көркемдеу құрал- 
дары.  Бұлармен  қатар  жер  тұлдану  («жау  әскері  қаптау»), 
даңқынан батыр шығу, найзасының үстіне жау мінгізу сияқты, 
сірә, жеке авторлығы бар тіркестер де қолданыла бастайды.
Жалғыз  қару-жарақ,  сауыт-сайман  атаулары  емес,  жалпы 
жаугершілік  мотивтегі  өзге  де  іс-әрекетке,  айнала-болмысқа 
қатысты жеке сөздер мен тіркестер молынан ұшырасады. Бұл 
кезеңдегі әдеби тілде жиі кездесетін жау сөзі де (оның синонимі 
– дұшпан сөзі де), сондай-ақ ер, ер жігіт, жігіттік, ерлік, қол 
(«әскер»), қосын, жортуыл, ту, олжа (соғыста түсетін), жа-
уласу,  шұбыру,  бүлу  («ойрандалу»)  тәрізді  семантикасында 
«ұрыс, соғыс» ұғымы бар сөздер де жалаң қалыптарында да, 
тіркес түрінде де дәстүрлі әдеби құралдарға айналған. Мыса-
лы, бір ғана жау сөзі жауға аттану, жау қашыру, жауды ая-
мау, жау қысу, жау жағадан алғанда, жауды шаншу тәрізді 
тіркестер құрайды да бұлар образды элементтер ретінде актив 
қолданылады.

159
Жаугершілік мазмұнды лексика мен фразеология тек жеке 
ақын-жыраулар  үлгілерінде  емес,  ертеден  келе  жатқан  ауыз 
әдебиеті нұсқаларында, әсіресе батырлар жырларында кеңінен 
орын  алғанын  білеміз.  Қоңыраулы  найза  қолға  алу,  найзаны 
жауға  тіреу,  күдеріден  бау  тағу,  қол  қайыру,  темір  құрсап, 
оқ ату, қалмақты қуып қашыру т.т. тәрізді бейнелі тіркестер 
–  ауыз  әдебиеті  арқылы  қалыптасқандар.  Буырқану,  бұрсану, 
мұздай темір құрсану немесе қорамсаққа қол салу, қозы жау-
рын оқ алу тәрізді штамптар ауыз әдебиеті нұсқалары мен ав-
торлы әдебиет тілінде астарласа, қабаттаса келіп, бір жағынан, 
XVIII-ХIX  ғасырларға  дейінгі  қазақ  әдеби  тілінің  ғасырлар 
бойғы  ауыз  әдебиеті  дәстүрлерімен  ұштасып  жататындығын 
көрсетсе, екінші жағынан, біз талдап отырған дәуірдегі қазақ 
әдеби тілінің де нормасын танытады. Дегенмен қосын, байтақ, 
алаш,  аламан,  бүлу  сияқты  байырғы  сөздердің  қолданылу 
жиілігі  XVIII  ғасырда  азайып,  олар  пассивтене  бастағаны 
байқалады. Мысалы, Бұхарда ару, бүлу, байтақ, қосын, дулыға 
сөздері  бірер  реттен-ақ  қолданылған.  Оның  есесіне  кейбір 
сөздер  мен  тіркестер  жиірек  жұмсалып,  заман  шындығын 
көрсетеді.  Мысалы,  қазақ  халқы,  үш  жүз,  Орта  жүз,  Кіші 

жүктеу/скачать 2,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: