Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
СЫҢАРАЯҚ з а т. э т н. Сызылған шеңбердің ішіне екі бала түсіп, қолдарын кеуделеріне қусырады да, сыңар аяқтап иықтарымен бірін-бірі итереді. Кім шеңберден шығып кетсе, сол жеңіледі (Ғажайып бау, 69). СЫҢАРЕЗУЛЕ е т. Бұра тарту, қыңырлану. - Əй, сен қалсаң қалшы осы! С ы ң а р е з у л е п қоймадың тіпті (Ж.Қорғасбек, Үлпілдек, 196). С ы ң а р 530 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі е з у л е п, ешкімнің сөзіне құлақ аспай, əңгіменің шырқын бұзды (Б.Дəулетбаев, Сүмбілшаш, 67).
с ы н. Бірбеткейлеу, сыңаржақтау. СЫҢАРЕЗУЛЕУ 2 Сыңарезулеу етіс- тігінің қимыл атауы. СЫҢАРЖАҚТАН е т. Бірбеткейлену, сыңарезулену, қыңырлану (Т.Иманбеков, Тұт ағашы., 114). СЫҢАРЖАҚТАНУ Сыңаржақтан етістігінің қимыл атауы. СЫҢАРЖАҚТЫЛЫҚ з а т. Біржақ- тылық, сыңарезулік. Ортақ іс, ортақ мүдде есепқорлықты, с ы ң а р ж а қ т ы л ы қ т ы көтермейді (Лен. жас, 12. 02. 1974, 2). СЫПА 1 з а т. Жағылған оттың мұржасы астынан өтіп, жылтып тұратын, биіктеу етіп жасалынған кірпіш еден; кəң. Төбесі жабық, бір қабырғасына ши тұтылған тізе бойы с ы п а үстінде 3-4 адам шай ішіп отыр (Т.Бердияров, Жастық., 62). Ас үйдің ішінен тандырмен жалғас с ы п а соғылған. Тандырға жағылған оттың түтіні сыпаның астындағы мұржадан өтетін болғандықтан, ас үйдің едені үнемі жылы боп тұрады (Білім жəне еңбек, 1972, №6, 27).
з а т. Биіктеу, төрт қырлы етіп жасалған қарпайым бейіт. Жұмағұл өзіне таныс бес-алты с ы п а мен төртқұлақты көктей өтіп, ағасының зиратының басына жетті (А.Мекебаев, Алапат, 317). Сердəлі с ы п а с ы н ы ң бас жағында шарта жүгінген Тұрманқожа мүлəйім кейіпте алақан жайған қалпы күрсіне күбірлейді (Бұл да, 355). СЫПА-ЖАЙ з а т. Үй алдына салынған, жеңіл қолды жаздық үй (веранда). Уəжіп (міндет, борыш), кəуəб (шашлық), əулі (аула), құжыра (бөлме), бастырма (терраса),
аудармашы ізденісінен туған жеңістер (Қаз. əдеб., 08. 06. 1984, 6).
қисық қылыш, өткір ұшты найза, екі жақтарында да жебеге толған ескі қорамсақ, арқаларында садақ, ер басына ілген айбалта көрінеді (І.Есенберлин, Шығ. жин., 9, 324). Күннің күркірегені соншалық қатты болды, ер-тоқымдарын жастанып, ұйықтап жатқан
атып тұрды (Бұл да, 395). СЫПАЙЫ: Сыпайы сөздер. л и н г в. Мағынасы дөрекі, тұрпайы сөздерді сы- пайы сөзбен ауыстырып қолдану арқылы жасалған сөздер (эвфемизмдер). С ы п а й ы с ө з д е р, əдетте, сыпайыгершілік пен əдептілікке, мəдениеттілікке негізделеді (Б.Қалиұлы, Қазіргі қаз. тілі, 85).
сабыр сақтап, Шегінен с ы п а й ы г е р ш і л і к кетпей аттап, Жүзінде нышаны бар қынжылыстың, Бір сөзді бастай беріп қалды тоқтап (С.Омаров, Сəукен, 37).
жаңа келгенге ұқсайды (Р.Əутəліпов, Ал- тын., 145).
Аралбай батыр с ы п а ш ы с ы н ы ң есігін күншығысқа қаратыпты (Ж.Тұрлыбай, Райымбек батыр, 2, 268). СЫПСЫҢДЫҚ з а т. Сыпсың-сыпсың еткендік, сыпсыңдағандық (С.Сматаев, Елім-ай, 2, 332). С Ы П ТА Л С ы п т а е т і с т і г і н е н жасалған ырықсыз етіс. Біз салынып жатқан қорамыздың сыртына қарай оңаша кетіп, сондағы с ы п т а л м а ғ а н кеспел- тек бөренеге кеп отырдық (Қ.Қараманұлы, Ай куə, 35).
көмкере тоқтаған ұзын балақ с ы п т и м а шалбар (Ə.Кекілбаев, Елең-алаң, 402).
тіккен кіржамбыз шалбардың бір балағы орындықтың арқалығына ілініпті де, екіншісі – сүйретіліп жерде жатыр (Қаз. əдеб., 12. 01. 1973, 3).
шықтарын с ы р ы п тастап, жылай салды (Қазақ, 20. 11, 2010).
531 Байынқол Қалиев ежелгі с ы р с ү л е й л е р і салып кеткен жыр дəстүрлері айрықша аңғарылады (Қаз. əдеб., 19. 09. 1975, 3). СЫРАҒЫСЫ з а т. Айтыла салынған сөз, сөздің реті, жай сөз. «Дүние-жалған» дегенді жиі айтамыз. Бірақ көбіміз оны сөздің с ы р а ғ ы с ы н д а й, түсінбей жай қайталай береміз (С.Ғаббасов, Қандауыр, 101). – Жə-жə... Таусылма... Тіпті сөз с ы
ұлына аянышты бір кескінмен қарады (Қ.Жұмаділов, Көкейкесті, 87).
кафелеткіз, с ы р а л а т қ ы з ы п қоймаймын... (Э.Төреханов, Алматыда., 313).
қанжығасын қандап қайтқандар жол- жөнекей жолыққандарға с ы р а л ғ ы бермес болар ма! (Ш.Айтматов, Ерте келген., 111). Еламанның қолы ашық, Жалмұрат онан талай с ы р а л ғ ы алып, дəм татқан жігіт (Ə.Нұрпейісов, Қан мен тер, 55). Батырдан сауға, мергеннен с ы р а л ғ ы (Мақал). СЫРАШЫЛ с ы н. Сыра ішкіш, сырақұмар. Ол кезде «с ы р а ш ы л» дегеннің əсері «сыршыл» дегенмен бірдей ғана (Б.Омарұлы, 11-ші қаламұш., 144).
жемдер: «қызыл», «қансоқта», «тартпа», «бөртпе», «с ы р б ө р т п е», «ақжем», «жанышпа», «тоят», «сусоқта», «толарсақ» деп бөлінеді (Білім ж. еңбек, 1971, №12, 10).
з а т. Жылқының жіліншік буыны мен бақайының түйіскен жері. Сырғасы таю. Буыны шығып кету (Х.Арғынбаев, Қаз. мал шаруаш., 15). СЫРҒА 2 з а т. б о т. Қайың ағашының күз кезіндегі сырға тəрізді салбырап тұрған бүршігі (тұқымы). Үйдің алды жапырағы алақандай емен, с ы р ғ а с ы салбыраған қайың екен (Ш.Мұртазаев, Қызыл жебе, 199). СЫРҒА: Сырға той. э т н. Қалыңдық- қа сырға тағуға келген кезде жасала- тын кішігірім той. Бір аптаның алдын- да ана Құндыздар баласына с ы р ғ а т о й жасаған емес пе еді (Т.Əлқанұлы, Тірліктен., 218). СЫРҒАҚ з а т. Қаршығаның құйрығы мен сирағы ұзын, бойы сұңғақ түрі. Құсбегілер қаршығаны өз ішінен шəулі қаршыға, қара қаршыға, ақ тұнжыр, көк тұнжыр, с ы р ғ а қ деп бірнеше түрге жіктейді (Ж.Бабалықов, Қырандар, 140).
трактор дəметіп, бірін алып, бірін салғысы келетін с ы р ғ а қ б а й л а р ғ а сабақ болсын (Лен. жас, 08. 05. 1972, 2). СЫРҒАЛАҢДА е т. с ө й л. Сырғақта. Бұлар əрқашанда осылайша жалтақтап, с ы р ғ а л а ң д а п кете бергіш, тұрақты емес болатын (М.Əуезов, Қилы заман, 93). СЫРҒАЛАТ е т. Əртүрлі сырға салу. Қатындардың алтын жүзіктетіп, алтын білезіктетіп, алтын с ы р ғ а л а т ы п кеткені əлей еді-ау! (Ғ.Мүсірепов: Қаз. əдеб., 10. 11. 1972, 1).
өссе, сүтте піссе, май салса, Кең пейіліңнен жомарт жанды бал тамса; Өзбек əка пала- уынан айтулы, Маған-ақ кел с ы р к ү р і ш і кем қалса (Қаз. əдеб., 13. 06. 1975, 2). Ал «с ы р к ү р і ш» атты асты сол кездегі ақындар жырға қосып мадақтап жататын (Қаз. əдеб., 28. 10. 1983, 3). СЫРҚАТ: Сырқат тарихы. м е д. Дəрігердің ауруды қалай емдегендігі тура- лы жазбаша деректері. Регистратурадан Жармұқановтың «с ы р қ а т т а р и х ы н» алып кел, бар тез (О.Сəрсенбаев, Бақыт құсы, 177). С Ы Р Қ АТ Н А М А : С ы р қ ат н а м а қағазы. Ауырған адамға дəрігері беретін оның ауырғандығы туралы іс қағазы. Бүгін АҚШ-та 22 миллион əйелдің жұмысында с ы р қ а т н а м а қ а ғ а з ы н төлемейді (Айқын, 13. 11. 2008). СЫРҚАТТАНҒЫШ с ы н. Ауыра беретін, науқасшыл. Күн сəл салқындаса Айжанның құты қашып, уайымға түсетін болды. Өйткені баласы с ы р қ а т т а н
таңертеңгі тоғызға таман алып келді (Қ.Қараманұлы, Ай куə, 33). Кешке таман
532 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі с ы р қ ы л д а қ машинаға мініп ауылға тарттық (Бұл да, 36). СЫРЛЫ: Сырлы тостаған. Сыр- ты оюланып сырланған тостаған. Төр көрпенің үстіне жамбастай жантайған ол с ы р л ы т о с т а ғ а н д а ғ ы сусыннан əлсін-əлсін ұрттап қояды (Д.Рамазан, Жы- лап аққан., 121).
з а т. Ат жегіп, қарды ысы- рып тазалайтын тақтай. Сан түрлі аңыз болған ой мен қырға, Айналған ел ішінде сырлы жырға, Алыста жеңген сөйтіп партизандар Пар аттап жекті жолға салып с ы р м а (І.Есенберлин, Шығ. жин., 10, 120). СЫРМА 2 ... Бұл с ы р м а с ы желкесіне салынған, етегі делдиіңкі, көкшіл түсті, жылтыраған шетелдік көйлек екен (Жалын, 1974, №3, 15). СЫРМА: Сырма сым. э т н. Арасына мақта салып, сырылған сым. Жасы үлкен кісілерге с ы р м а с ы м, шекпен, шолақжең, ызба баулы жейде тігеді (Қ.Толыбаев, Ба- бадан., 236). Сырма тоқым. э т н. Сырылып жасалған тоқым. Осыған байланысты тоқымдар киіз тоқым, с ы р м а т о қ ы м, көмкерме тоқым, былғары тоқым деген түрлерге бөлінеді (Қаз. этнография., 2, 64). СЫРМАҚ... Саусақтарының ұшын с ы р м а қ шалбарына сүртті (Ə.Кекілбаев, Бір шөкім., 41). Басында жиегі қырқылған түлкі құлақшын, бұтында қампиған с ы р
Арасына түйе жүн салып с ы р м а қ т а ғ а н күпісін иығына іліп, Исалы қотан жаққа, түнектегі қойды қарап келуге шығып кетті (М.Айымбетов, Құмөзек., 26).
да бір шөмеле болса да шөп қалады (Дала дауылпаз., 153).
лып-жабылуына қарай перделер түрмелі перде жəне с ы р м а л ы п е р д е болып бөлінеді (Шаңырақ, 71). С Ы РМ А Ш Ы з а т. С ы рм а м е н жұмыс істейтін адам. Олар шөп жинау жұмысында болатын. Сейтек - с ы р м а ш ы Мəуия сырма сүйретететін өгіздерді жетелейтін (Н.Ғабдуллин, Жігер, 12). СЫРНАЙЛАТ... 2. п о э т. Сырнайдың даусындай дауыс шығару. Тау жақтан с ы р н а й л а т қ а н бұғы даусы шықты (Ə.Асқаров, Таңд., 253). СЫРНАЙСЫЗ с ы н. Сырнайы жоқ; сырнайы болмаса. Қайғы-мұңды қобызсыз, үміт пен сенімді скрипкасыз, сағыныш са- зын с ы р н а й с ы з, сыбызғысыз қалайша жеткізе аларсыз (Қаз. əдеб., 20. 08. 1976, 3). СЫРТАҢҚЫРА е т. Шеттеу, тыстау. – Қарасын көзіміз бір шалса, ептеп-сеп- теп дұзаққа түсірер ме едік, қайтер едік, - деді с ы р т а ң қ ы р а п тұрған Өрнек (М.Мəжитов, Құныскерей, 270).
қайтқан жөнін анықтап алды да, іздің та- банымен тура жүрмей, с ы р т қ а р ы р а қ салып отырды (К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 271).
киіп жүретін тымағы бар (Ə.Əлімжанов, Жаушы, 106).
з а т. с ө й л. Тоқым. Тоқым (кейде с ы р т т ы қ дейді), ішпек, жабағы, өң – бұлар ердің астынан аттың арқасына салатын төсеніш (Қазақст. ауыл шаруаш., 1970, №10, 62). СЫРШАЙ з а т. ж е р г. Ішіне қарабұрыш қосылған шай. Ендігі ермегіміз – көк ешкі. Оның сүті де мардымсыз. С ы р ш а й қып ішу- ге зорға жетеді (Т.Бердияров, Жастық., 41).
та мен қарымтаның малы есепке алынады. Есепке алынбағаны с ы р ы м т а болып сіңіп қала береді. (Қаз. этнография., 1, 411). Білсе – барымта, білмесе – с ы р ы м т а (Мақал). СЫРЫМТЫҚ..? Ауыздығын салып, с ы р ы м т ы ғ ы н көтеріп, Ділдəбек үйінен ұзай бердік (Ж.Молдағалиев: Жұлдыз, 1973, №7, 14).
533 Байынқол Қалиев СЫРЫНДЫ з а т. ж е р г. Сарсуды қайнатып, қоюлағаннан кейін жұқалап жайып кептірген тағам. С ы р ы н д ы көбіне шай ішкенге жақсы. Қазір ауылда сырынды қайнатуды қойып барады (Ана тілі, 23. 04. 1998, 13). СЫРЫНШАН з а т. к ө н е. Ебелек өсімдігінен жасалған дəрі. Оған атақты дəруші Əбдіразақтың өзі тапқан мың да бір кеселге шипа болар, ебелек тікенегінен жасаған – с ы р ы н ш а н шурнəсі де қонбапты (І.Есенберлин, Алмас., 27).
Жалқаулықты көңілден с ы р ы с а л ы қ! Босқа күлген күлкіні күйлемелік, Шын ақылға мойынды бұрысалық! (Шəкəрім, Шығ., 35).
ұйғыр, татар, ханзу, дүнген, с і б е, мұңғыл ұлттарының ақынды білетіндері де келіп көңіл білдіреді (Т.Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 419). Жыл сайын көктемде мал баққан қалмақ, с і б е, солаң, дүнген, дағұр, монғол, торғауыт атаулы төл өргізу тойын, яғни мал басының көбейген қуанышын мейрам ғып өткізеді (К.Сегізбаев, Беласқан, 211). Ал
шыққан халық көрінеді (Б.Нұржекеев, Өзендер., 121).
замандастары оны сараң еді дегісі келіп тұрады (Қаз. əдеб., 07. 12. 1984, 9).
рып қалды (Қ.Жұмаділов, Атамекен, 194). СІБЕТ 1 з а т. с ө й л. Швед. Мұрынды, сақалды, жирен шаш, көк көз – орыс, ашаң бітімді, сары шаш – с і б е т, қызыл жүз, ауыр кекті – неміс, – бірі батысқа, бірі шығысқа бейім əртүрлі тұлғалар (М.Мағауин, Аласапыран, 2, 115).
з а т. с ө й л. Электр энер- гиясы, жарық (цвет). – Неге түспесін. Ауылдың бəріне с і б е т беріп, самала- дай жарқыратып отырған сен емессің? (Ə.Асқаров, Өр Алтай., 368). СІБІР: Сібір алмасы. Суыққа шыдам- ды, құрғаққа орташа шыдамды, ылғалды шамадан артық керек етпейтін жеміс ағашы. Сібір ананасы. п е р и ф р. Шырғанақ. Сібірліктер шырғанақ жемісін бұрыннан бағалаған, оны мақтанышпен «с і б і р
Жабайы өсімд., 73). Сібір мерезі. э п и т. Күйдіргі. Қазақтар бұрыннан күйдіргі деп атап келе жатқан ісіктің осы қауіпті түрін медицина тілінде
27. 10. 1971, 4). СІЛБЕ з а т. с ө й л. Су. Жаңбырлы жылы тау шөбі с і л б е болады. Мұның өзі малға зиян. Біріншіден, қой ақсап, айырбақай болады. Екіншіден, с і л б е шөпті саулық сүйіп жемейді, салмақ қосуы төмендейді (Коммунизм туы, 17. 05. 1967, 4). СІЛБЕЛІ с ы н. Сулы. Жайлау шөбі көбінесе с і л б е л і болады. Сол себепті қойға тұз жалатып отырудың маңызы зор (Коммунизм туы, 28. 02. 1968, 2). СІЛБУ с ы н. ж е р г. Ылбыраған, ілбіген. Бар білгені – соңына салған мына с і л б у іздің қимылынан сөлекет бірдеңе сезе ме, қалай? (Ə.Нұршайықов, Соңғы., 5). Өмірден шаршаған адамның сүйретіп басқан с і л б у ізі басқа емес, бұнікі. (Бұл да, 14).
малмандай су боп с і л б у л е п келе жата- татын (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 161).
ету үшін түйеге мұрындық, өгізге с і л б і өткізуге байланысты тұмсығының шеміршегін (желбезегін) тесу (Қаз. этно- графия., 2, 288).
1918 жылы жерге қырбық қар түсіп, с і л б і қата бастаған шақта қайтыс болған (Қаз. əдеб., 13. 09. 1974, 4). Күзді күні жерге əуелі қар жауса, оның соңынан іле жаңбыр жауса шөп мұздақ болып с і л б і тұрады (Қазақст. ауыл шаруаш., 1972, №2, 61).
жауынмен араласып қырбық қар да түседі (Жұлдыз, 1972, №4, 69).
534 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі түсіп, с і л б і л е н е жұқарған қарды басып жылқының қасына барды (Р.Тоқтаров, Ғасыр наны, 128). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|