Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ТАҚЫС...
- Талап мерзімі.
- ТАЛАСҚАНСУ
- ТАЛАУ
- ТАЛАУШЫЛЫҚ
- ТАЛ-ДАРАҚТЫ
- ТАЛҚАН: Талқаны таусылды.
- ТАЛМА¹...
- ТАЛМАЛАУ
- ТАЛПАҚ: Талпақ танау.
- ТАЛЫҚ
- ТА М А Қ : Т а м а қ ж ы р т ы с т ы .
- ТАМЫЗҒЫ
- ТАМЫР: Тамыр атпалары.
- ТАМЫРСЫЗДЫҚ
ТАҚЫРАШТЫ с ы н. Қаттылау, та- сты. Өзен жиегінің жолы т ы қ ы р а ш т ы, қатқыл келеді екен, ат тұяқтары тарс-тұрс тиеді (Қ.Салғарин, Соқпақ., 34).
жерінде əлгі қалың құмның бір уысы да қалмағандай (І. Есенберлин, Маңғ., 161).
өтінішін қайтып айтпады. ТАҚЫСТАН е т. Қырсығу, қыңырлану. «Керегі жоқ деген соң – керегі жоқ», - деп т а қ ы с т а н д ы Молдаберді. (Д.Досжанов, Жолбарыс, 12). ТАЛ¹... 2. Талдан істелген, талдан жасалған. Ол қабығын аршыған т а л таяғына сүйеніп, сатымен көтерілді (З.Шашкин, Тоқаш Бокин, 16). Ол жылқышы баланың алдынан шықты да, оның қолындағы солқылдақ ұзын т а л құрықты алды (С.Бақбергенов, Қайран шешем, 118).
шие, қарақат, итмұрын, қасқыржем сияқты жемістер буази бастаған (Ғ.Мұстафин, Да- уыл. кейін, 436). Сонан соң өрік т а л д а р ғ а сыздықтатып су жіберді (Д.Досжанов. Тұлпард. ізі., 61). Есік алдында қайың т а л ы н ы ң балауса жапырағы суық сыр тартқандай сусылдайды (Жұлдыз, 1971, №7, 76).
мақ боп т а л қ а р м а ғ а н айла-шарғысы болатын (Ө. Қанахин, Жас дəурен, 26).
көше жақтан ары-бері ағылған маши- налардың даусы да бұл жерге т а л ы п жетеді ( Ə.Асқаров, Таңд., 74). ТАЛАҚСЫЗ с ы н. «Талақ» деген сөз- ді айтпай, талақ етілмей. Молдалар «т а л а қ с ы з неке қиюға болмайды» деп, Қалтайға да, Қасымға да қатындарын та- лақ қылғызды (Б.Майлин, Таңд., 99). ТАЛАНДЫ... Т а л а н д ы ғ а ұшыраған ауыл сиқы сағынып келген бала жігіттің еңсесін көтере қоймап еді (Ж.Тұрлыбаев, Семсер, 35). ТАЛАП: Талап қойылды. Талап етілді, орындалуын қалады. Əр халықтың ойына сай бойы бар Бойсызға да қатал т а л а п қ о й ы л а р. Қазақ тілі – қазақ халқы деген сөз, Тілін қорғай алмаған ұлт жойы- лар (М.Шаханов, Мəңгүрт., 44).
543 Байынқол Қалиев да елдің заңнамасымен анықталады (Тер- минол. анықт., 8, 91).
тағы бір т а л а с к е р д і ң пайда болғанын ұната ма? Əрине, ұантпайды (І.Есенберлин, Алмас., 136). ТАЛАСҚАНСУ Таласқансы етістігінің қимыл атауы. ТАЛАСҚАНСЫ е т. Таласқан болу, аздап қана таласу. Теріс деп т а л а с қ а н с ы п шындасады, Бірі оқып, кейде бірі тыңдасады. Қапыда балалардың көзін алдап, Сөйлесіп қабағымен ымдасады (Шəкəрім, Шығ., 355). ТАЛАСТЫРУШЫ с ы н. Таластырған, таласуға себепші болған. Иттерді т а л а с т ы р у ш ы кім? Кəне, айтыңдар? ТАЛАУ з а т. Жылқы ауруларының бір түрі. Талау келгір. Жылқыға айтылатын қарғыс. – Т а л а у к е л г і р д і ң айғыры жығып кетті ме деп едім (Ж.Нəжімеденов, Кішкентай, 23). Əрі мына т а л а у к е л г
сапырып бітті (Р. Отарбаев, Біздің ауыл., 7). ТАЛАУШЫЛЫҚ з а т. Талағандық, талауға түсіргендік (Ж.Бектұров, Жол жоралғысы, 45). ТАЛ-БҰТА з а т. Ағаш та, бұта да – бəрі. Тым болмаса, шағыл ішіне атты тұсап, т а л-б ұ т а н ы паналаймыз ғой, - деген (Қ.Тоқмырзин, Керзаман, 3, 32). Шағыл- шағылдың іші т а л-б ұ т а. Оның айналасы түрлі от, күртік қары жауған күйі қопсып жатады (Бұл да).
болса шешелері аяқ қаптың түбінде қыстан қалған қақпыш боршаға т а л ғ а ғ а н шығар (Ə.Кекілбаев, Үркер, 17). Мен бұл баламның тұсында аюдың етіне т а л ғ а п ем (Бұл да, 108). ТАЛҒАҒЫШТЫҚ з а т. Талғағандық, таңдай білгендік. Мен докторлық диплом- ды ғана айтып отырғаным жоқ, ақиқат ғалымдықты, танығыштық пен т а л ғ а ғ ы ш
226). Үшінші бүркіттің де аса күй т а л ғ а ғ ы ш т ы ғ ы н баян етті (Ғ.Оралбаев, Ақиық, 96). ТАЛҒАЖАУЛЫҚ з а т. Талғажау болушылық, қоректілік. Бұл əлдеқайда қауіпсіз болумен қатар т а л ғ а ж а у л ы қ т а н да құралақан емес (К.Ахметбеков, Егіз қала, 151). ТАЛҒАҚ з а т. ж е р г. Жерік. Мына пəлеңнің қайыс қажауы жаман. Т а л ғ а қ шығар (Ə.Кекілбаев, Үркер, 505). Ақбілектің жата беретіні, жұмыртқа іздегені, т а л ғ а ғ ы – аумаған бала біт- кен əйелдің белгісі (Ж.Аймауытов, Шығ., 273).
пен бейпілауыздыққа да ұрынып жүрген жайымыз бар (Қаз. əдеб., 22.02.1974, 3).
нан ұдайы сенімсіздік көрсету де бар (Егем. Қазақст., 05.07.2008).
жатыр (Ж.Қорғасбек, Жынды қайың, 124). Жақындай бере т а л-д а р а қ с ы з, айтақырдағы шағын елді-мекеннің жа- нынан тікенек сыммен қоршалған үлкен əскери қазарманы көрді (Ж.Қорғасбек, Үлпілдек, 176).
тылай басылған түрі т а л д ы р м а деп аталады. Бұл əлі толық басылып қатаймаған кезі (Ə.Тəжімұратов, Шебер., 48). Төрт тулаққа жүн сабаған төрт келіншек т а л
09.03.1974, 13). ТАЛДЫРУ Талдыр етістігінің қимыл атауы. Шабақталған жүнге ыстық су себіледі. Содан кейін ши оралып, тағы да су құймаланады. Мұны т а л д ы р у деп атайды (Ана тілі, 26.02.1998. 16). ТАЛДЫРЫЛ Талдыр етістігінен жасалған ырықсыз етіс. ТАЛДЫРЫЛУ Талдырыл етістігінің қимыл атауы. ТАЛКӨШКЕ з а т. с ө й л. Кез келген зат сатылатын базар. Семей қазақтары 544 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі қатын-қалашына шейін саудагер болып, т а л к ө ш к е д е бықырлап жүргені (Ж.Аймауытов, Шығ., 133). ТАЛҚАН: Талқаны таусылды. Қаза тапты, өлді, қайтыс болды. «Пəленбаймен тұрмыс құрады, пəленбайыншы жылдың пəленбай жұлдызында т а л қ а н ы т а
(Қарақат тер., 127). Талқаны таусылмаған. Əлі де көретін жарық сəулесі, суішерлігі бар. Бірақ Рысқұлдың əлі т а л қ а н ы т а у с ы л м а ғ а н шығар, əлі көретін жарық сəулесі, тататын дəм-тұзы бар шығар, -деді (Ш.Мұртазаев, Қызыл жебе, 177). Өлгелі жатқан бір сорлы екен деп жаназаңды шығарып отыр ем, т а л қ а н ы ң т а у с ы л
(Жұлдыз, 1973, №3, 98). ТАЛҚАНДАС с ы н. Талқанды бірге жескен, бірге өскен. Бірге өскен т а л қ а н д а с достарын мақтан тұта қайсының қайда жүргенін сара-сара етіп алға жаяды (Лен. жас, 09.01.1973, 4).
– Бала өлгенше шал өлсін. Бала бермейміз, - деп, т а л қ ы с ө з д і ң төрелігін, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін бір-ақ кесіп айтты (Т.Мəмесейіт, Таудан., 25).
Дастарқан жайылып, екі түйір құртпен т а л қ ы ш а й іштік (М.Қаназов, Ақ тайлағ., 126). Сол күні сүт қатқан көже іше алмай, ішіміз шұрқырап т а л қ ы ш а й м е н жатқанбыз (Бұл да, 150). Тар заманға тұрмысының салты сай, Талғажауға тартар сыйым – т а л
да, кейде т а л м а кездеседі (Балқаш өңірі, 32). Марқакөлде бұлардан басқа мұнда теңгебалық пен т а л м а (голец) тіршілік етеді (Марқакөл, 47).
кілік өте жұмсақ, таза т а л м а д а н жа- салады (Ж.Бабалықұлы, Ер қанаты, 262).
Самырсынның жап-жасыл қылқаны мен теректің қабығын жібітіп, іші бұраудай қой-ешкінің алдына тастасаң, талғамсыз т а л м а л а п талшық етеді (О.Бөкеев, Қайдасың., 64). ТАЛМАЛАУ Талмала етістігінің қимыл атауы. ТАЛМАУ... Ал қой болса желмен итінген шидің түбін жұлғылап, т а л м а у жасар (О.Бөкеев, Қайдасың., 125).
тақиясына тағады (Қаз. этнограф., 1, 419). ТАЛПАҚ: Талпақ танау. Шошқа д.м. Т а л п а қ т а н а у л а р да сенімді қорсылдайды (Ғ.Мүсірепов, Таңд. əңг., 22). ТАЛПАҚАЙ с ы н. Жалпиған, талпиған, аласа. Үйі де Алпысбайдың тап өзі сияқты жылтыраған екі көзі бар т а л п а қ а й жер үй екен (Ж.Аймауытов, Шығ., 114).
тазарып, ат үстінен қолға келетін құсты құсбегілер «т а л п ы н д ы» құс дейді (Ж.Сатылғанов, «Қауырсын» клубы, 93). Құсбегілер т а л п ы н д ы құсты алғаш далбайға түсіріп байқайды (Бұл да). ТАЛПЫНТУ... – Жүрекке саусақ бітіру, алыс аспандағы айға т а л п ы н т у Абай- дай аруақтының ғана қолынан келген де (М.Əлімбаев, Көңіл күнд., 48). ТАЛТАЯҚ с ы н. Аяқтары талтайып қалған. Сығырайған көздері, сақал-мұрты əрең ажыратылатын т а л т а я қ біреу əлдекімге білгішсіне айғайлады (Ана тілі, 18.12.2008). ТАЛ-ТЕРЕК з а т. Ағаштар д.м. Т а л- т е р е к т е р қарауылша қаздиып, шыр- шалар сарбаздарша сап түзеген (Д.Рамазан, Жылап аққан, 40). Маңайдағы т а л - т е р е к
жыландай ысылдаған суық желге қосыла уілдейді (Д.Рамазан, Жылап аққан, 256).
жер тапал қысқа да емес, сымға тартқандай түп-түзу, тік біткен т а л ш а бой, сан- дал ағашындай сұлу да сұңғақ тұлға (Ө.Қанахин, Құдірет, 80).
көзден таса қағаберістеу бір қамысты жиегіне орнатты (Ф.Дінисламов, Көл жағасында, 19). Маңайында т а л ш а р б а қ, аумақты тас қоралар бар (А. Нұрманов, Құланның ажалы, 104). 545 Байынқол Қалиев ТАЛЫҚ з а т. а р. Талай¹. Жасапты ол отыз жеті анығында, Сол болар жазылғаны т а л ы ғ ы н д а. Алла əмірін тəуіптер қалай білсін, Айтпаған ажал тұр ғой хауыбын да (А.Үлімжіұлы, Шығ. жин., 2, 27).
Өзімнен озып көп артық. Шамалы жерге т а л ы қ п а н, Артсаң да ауыр жүк артық (ХХ ғас. бас. қаз. ақын., 99). ТАЛЫС: Талыс аяқ. Талтиып қалған үлкен аяқ. Мисыз ой, т а л ы с а я қ, сасық қолтық, Мегежін, шартық бұқа, бойы қортық. Буаз қатын секілді шартиғанда, Айран құйып байлаған бір жанторсық (С.Торайғыров, Таңд. шығ., 25).
стылы тойлардың тəлім-тəрбиелік маңызы қандай? (И.Қарақұлов, 40 сұрақ, 100)
көптің көзінше т а м а қ ж ы р т ы с ы п, уəж айтып жатқым келмеді. Бұрылдым да, шығып жүре бердім (С.Оспанов, Сопы., 142).
қарашықты шел басудан, көз сүйелінен, ноғаладан, янтарь (сутас) т а м а қ ұ р а с ы мен жемсаудан сақтайды деген ұғымдар əлі де кезігеді (Қазақс. əйелд., 1983, №9, 25).
Сауықшыл Арғын елінің осындай т а м а ш а қ о й л ы ғ ы Дəулеттей жасынан ел шетінде соғыста жүрген батырға қызық болып көрінген (Ж.Ахмади, Айтұмар, 275).
жылпыңдығына, жігіттің тəсіліне сүйсініс білдіреді (Қ.Толыбаев, Бабадан., 117).
сында, қос шекті т а м б у р а деген аспап бар-тын (К.Жүністегі, Едіге, 306).
өнерінің кемелденген кезінен кейін қанат жайғандығын аңғарамыз (Қаз. əдеб., 16.11.1984, 15). ТАМШЫЛЫҚ з а т. Там соғушылық, там жасаушылық. Жасалып жатқан жаңа қалашықтың т а м ш ы л ы қ, ағашшылық, терімшілік кəсіптерін де осылар істейді (М.Разданұлы, Алтай., 51). ТАМЫЗҒЫ з а т. м е д. Ауру адамға тамыры арқылы біртіндеп дəрі жіберу; капельница (Бекітіл. термин., 77). ТАМЫЗДЫҚ з а т. э т н. Туыс- туғандардың жаңа отауға берген көмегі. Əке шаңырағынан бөлінген жаңа отауға туған-туыстары өз əлінше мал мен мүлік қосады, оны халық тілінде «жылу», «т а м ы з д ы қ», «немеурін» деп атайды. Бір əдеттің бұлайша үш түрде аталуы бертінде, көмектің аз-кемтігіне қарай қалыптасқан. Оның ең көбі – жылу (Х.Арғынбаев, Қаз. халқы., 38).
таланттың белгісі» деген белгілі сөзді осы араға кірістірсек, əңгімемізге т а м-
06.08.1988, 3) Т А М Ы З Ы Қ Т А Л Т а м ы з ы қ т а етістігінен жасалған ырықсыз етіс. Тырбық жусанның қураған түбіртегімен т а м ы з ы қ т а л ы п, мосының астында лыпып жанған тезектің жалыны жез қара шəугімнің бауырын жалмаңдай жалайды (М.Айымбетов, Құмөзен., 7). ТАМЫР: Тамыр атпалары. б о т. Кейбір өсімдіктердің тамырларында бүршіктер пайда болады. Осы бүршік- терден жаңа жас өсінділер өсіп шыға ала- ды. Оларды тамыр атпалары деп атайды. Т а м ы р а т п а л а р ы тамырдың қосалқы бүршіктерінен дамып жетіледі. Көк терек пен шетен т а м ы р а т п а л а р ы н а н көбейеді (Ботаника, 104). Тамыр оймақшасы. б о т. Жас тамырдың ұшы жасушалар қабатымен қалпақ тəрізді қаптаулы болады. Та- мыр ұшындағы осы қабатты тамыр оймақшасы деп атайды. Т а м ы р о й м а қ ш а с ы тамыр ұшын топырақтың қатты түйіршіктерінің зақымдауынан қорғайды (Ботаника, 57).
546 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ТАМЫР: Тамыр ұстау. Тамыршының (емшінің) ауырған кісінің тамырын ұстау арқылы оның ауруын анықтау ісі. Емші ауру адамның т а м ы р ы н ұ с т а у арқылы оның жүрек қағысын білген (Қаз. этнограф., 1, 274). ТАМЫРДƏРІ... 2. Өсімдіктің тамы- рынан жасалған дəрі. Ауылдан шеткері оңаша бір үй тіккізіп алып, т а м ы р д ə р і ішкізген адамның үстіне албаты адам кірмейді екен (М.Разданұлы, Алтай., 155). ТАМЫРЖЕГІ з а т. Қант қызылшасының ауруы. Ал кешігіп қопсытылса (қызылша), тамыр жинамай өте əлсіз болып өседі. Не- месе т а м ы р ж е г і ауруына шалдығады (Ы.Кененбаев, Лабасы., 37). ТАМЫРЖЕГІШ з а т. з о о л. Ағаштың тамырын жейтін құрт. Солардың ішінде орманның қауіпті зиянкестері т а м ы р ж е г і ш пен мұртты қоңыз сияқтылар да бар (Қарқаралы, 172). ТАМЫРЛАСТЫҚ... Түпкі тарихтан тарихи т а м ы р л а с т ы қ іздеген адам бұл еңбектен мол мəлімет табады (Б.Омарұлы, 11-ші қаламұш, 63). ТАМЫРЛЫҚ... Т а м ы р л ы қ құрбылас кісінің арасында болады. Ал жасы үлкен кісі мен жас жігіт тамырласам десе, кейде осылайша өкіл күйеу боп аталады (М.Əуезов, Таңд. шығ., 1, 156).
– т а м ы р с а б а қ т ы өсімдіктер, қазжуа, жауқазын – пиязшықты өсімдіктерге мысал бола алады (Ботаника, 126). ТАМЫРСЫЗ с ы н. 1. Тамыры жоқ, тамыр өспеген. 2. а у ы с. Тексіз, негізсіз. Базбіреулер тілмен қатар тіпті ұлтын шегерді, Міне, бізге космополиттенген адам не берді? Т а м ы р с ы з д ы тамырлы өмір тұрса-дағы көтеріп, Тамыр күшін мой- ындамау – ең қауіпті қателік (М.Шаханов, Мəңгүрт., 56).
а у ы с. Тегінашарлық, тексіздік. Үшінші топ – мүлде ана тілсіз өсіп-өнгендер, Баба рухын алты қырдың аржағына көмгендер. Космополит: Тағдыр парқын т а м ы р с ы з
32). Тағдырыңды тамырсыздық індетінен қалқала, Мазмұн жоқта мазмұнсыздық шыға келер ортаға (Бұл да, 61). ТАМЫРТҮЙНЕК... Т а м ы р т ү й н е к – түрі өзгерген тамыр. Ол георгинада, бататта (тəтті картопта) т а м ы р т ү й н е к болады (Ботаника, 59). ТАМЫРШЫЛАП ү с т. Алыс-беріс жасап жүріп, тамыр болып. Ағайындар шөп шабатын шалғы орақ түгіл қол орақ та ұстамапты ғой. Соларды мына кете, ожы- райлардан барып т а м ы р ш ы л а п алдық (Қ.Тоқмырзин, Керзаман, 3, 116).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|