Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ТЕКШЕМЕТР
- ТЕЛЕГРАМДАТУ
- ТЕЛПИ
- ТЕЛПИЮ
- ТЕЛШІТУ
- ТЕЛІТУ
- ТЕМІРАРБА
- ТЕМІРҚҰС
- ТЕНТЕКСУ
- ТЕҢСЕЛІҢКІРЕУ
- ТЕҢСЕРІЛУ
- ТЕҢШЕ²
- ТЕҢШЕЛУ
ТЕКТЕУ е т. «Тек» деп айту, тектілікке тəрбиелеу. Қазақ халқы ұрпақтарын т е к т е у тəрбиесіне ерекше мəн берген (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 2, 23). Т е к т е у арқылы тектілікке тəрбие- леуге əрбір отбасы перзенттерінің тілі шыға бастағаннан-ақ кірісетін болған (Бұл да, 2, 24). ТЕКТЕУСІЗ с ы н. «Тек-тек» деп тəрбиеленбеген, тектілігі нашар. «Т е к т е у с і з өскен бала өмір салындысына айналады» деп балаларды жастайынан жаман іс-қимылдардан тектеп, шек- теп отырған (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 2, 24).
пен содырлықтың қайнары – т е к т е у с і з д і к т е », «тектеусіз өскен ұрпақтан ар-ұят пен кісілік сұрама» деп жақсы мінез-құлық қалыптастыруға тəрбиелеп отыруды ата- аналық борыш санаған (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 2, 24).
əр отауы былайша аталады: 1-отау – арт немесе таңдық, 2-отау – т е к т ұ р м а с, 3-отау – атөтпес, 4-отау – атсыратар, 5-отау – бел, 6-отау – беласар, 7-отау – қандықақпан, 8-отау – көкмойын, 9-отау – маңдай (Ө.Жолымбетов, Айгөлек, 47-48). Мысалы, екінші отау т е к т ұ р м а с т а құмалақ көп жатпайды (Бұл да).
Еркебұлан бұрынғы ойыншықтарын былай тастады да, күні бойы əлгі т е к ш е л е р м
Махабб., 29). ТЕКШЕМЕТР з а т. Төрт қабырғасы да бір метр болатын өлшем. Цемент – 10 тонна, тақтай – 10 т е к ш е м е т р, шифер – 200 шаршыметр т.б. (Қаз. əдеб., 28.06.1989, 3). ТЕКШЕМЕТРЛІК с ы н. Текшеметр боларлық; текшеметрдей. Бес т е к ш е м е т р л і к топырақты қазып, сыртқа шығарғаны есінде (Ш.Мұртазаев, Интернат наны, 215).
ертеңгі күні қалам ұстар жас буынның азаматтық пен дүрмекшілдіктің, тектілік пен т е к і р е к т і к т і ң, сара сын мен домбытпаның ара жігін ерте ажыратуына себепші болатынына сенімдіміз (Қаз. əдеб., 03.03.1989, 11).
Ішінен екі қыртыс қазы шықты. Бұның өзі кіндік қазы, т е л қ а з ы, жая қазы, омыртқа қазы, қабырға қазы боп тарайды (Қаз. əдеб., 28.11.1986, 9).
564 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ТЕЛЕБАҒДАРЛАМА з а т. Теледидар- да көрсететін бағдарламалардың жоба- жоспары, аты. Осы ретте қазақша т е л е б а ғ д а р л а м а л а р д ы балаларына тіл үйретуге құрал ретінде қолданып жүрген шаңырақтар кездесетінін еске сала кеткен жөн (Ана тілі, 04.04.1991, 7). ТЕЛЕГРАМДАТ е т. Қайта-қайта телеграмма салу. «Скандинавия елдеріне саяхатқа аттанамыз, тез жет» деп Қыстаубай екі күнде бір т е л е г р а м д а т ы п жатты (Ж.Жұмақанов, Замана., 58). ТЕЛЕГРАМДАТУ Тел еграмдат етістігінің қимыл атауы. ТЕЛЕГРАФИСТІК с ы н. Телегра- фистке тəн, телеграфистке қатысты. Заставадағы т е л е г р а ф и с т і к жұмысын тастап, үй шаруасына біржола шықты (М.Қабанбаев, Жиһанкез., 174). ТЕЛЕКОНКУРС з а т. Теледидар арқылы ұйымдастырылған жарыс (кон- курс). «Пай-пай, жиырма бес» атты т е л е к о н к у р с ы н ы ң басты мақсаты – бүгінгі республика жастарының жасампаз жарқын бейнесін қалың көрерменге жан-жақты көрсету (Лен. жас, 20.03.1973, 4). Алматы т е л е к о н к у р с ы н ы ң жеңімпаздары енді Москвада «Жас дауыстардың» финалдық байқауында өнер көрсетеді (Лен. жас, 04.06.1974, 3). ТЕЛЕҚОНДЫРҒЫ з а т. Теледидар арқылы сырттағының бəрін көріп отыра- тын құрылғы. Бұл күндері автовокзалдың диспетчерлік қызметі т е л е қ о н д ы р ғ ы м е н жабдықталған (Лен. жас, 21.06.1972, 2). ТЕЛЕМАГНИТОФОН з а т. Үйде адам жоқ кезде телефон соққандардың сөзін жазып алатын аппарат. Таяудағы жылдарда т е л е м а г н и т о ф о н деп аталатын аппарат қолданылмақ. Мұндай аппараттың лентасына обонент үйде жоқ кезде телефон соққан кісінің айтқандары жазылып алынады (Білім жəне еңбек, 1974, №10, 15).
қалалық т е л е о р т а л ы қ т а істейтін (С.Үсенұлы, Елік., 83). Алматыда т е л е о р
14 жыл толыпты (Лен. жас, 15.07.1972, 4). ТЕЛЕУТ з а т. Түркі тілдес халықтар- дың бірі. Потанин «Қозы Көрпеш» жырының өзге түркі тілдес халықтарда, соның ішінде т е л е у т т е р мен алтай- лықтарда бар екенін білген (Қаз. əдеб., 08.11.1985, 14).
ландыру ілінгелі Əсемқайшаның үйінде тыныштық болмады. Т е л е ф о н д а т ы п та, келіп те жатады (Жалын, 1970, №6, 77). ТЕЛЕФОНДАТУ Телефондат етіс- тігінің қимыл атауы. ТЕЛЕФОНДАУ Телефонда етістігінің қимыл атауы. Сөз түбі телефон ғой. Сондықтан т е л е ф о н д а у десек болмас па? (Ана тілі, 22.08.1991, 7).
Олай дейтіні, Дəуітəлі өте т е л е ф о н қ ұ м а р жігіт (Р.Тоқтаров, Ғасыр наны, 58). ТЕЛМЕҢ: Телмең қақты. ж е р г. Зы- мырады, заулады; бүкшең қақты. Аққұмға қош-қош айтып, сайдан сырғып, қырдан қарғып, т е л м е ң қ а ғ ы п Сегізсайға бардым (Қ.Қараманұлы, Ай куə, 6). ТЕЛПИ е т. с ө й л. Солпи. Өзінің ты- рағайлап қашқанына, өзімен түйдей жа- сты Нұртастың алдында т е л п и і п қана тұрғанына сағы сынып, ызасы келіп, жалт бұрылып кетті (Э.Төреханов, Таудан., 9).
майлы еттерін салды (М.Əуезов, Қараш- қараш, 51). Жабағы т е л ш е с і бабымен былқылдап піскенше, қара торы жүзді Жаңқаш пысықсып кетті (Білім жəне еңбек, 1972, №6, 22). ТЕЛШІТ е т. Тел емізу, егіз қозыдай бірге ертіп жүру. Мен ботамды ерітіп, Тел қозыдай т е л ш і т і п , Бағланбайдың үйіне Барар күнім бар ма екен? (Ғажайып бау, 86).
жөнге салады (Алпамыс, 67). Елді т е л і с і мен тентегінен таныма, ері мен серісінен таны деген (М.Мағауин, Аласапыран, 565 Байынқол Қалиев 249). Ауыл ақсақалдары əңгімелеседі. Шер тарқатады. Т е л і мен тентекті тезге салады (Б.Омарұлы, Қаратерең., 26). ТЕЛІМ¹ з а т. Біреуге бөлініп берілген жер. Өз т е л і м і н бітіре алмай жатқан Итемір ғана. Ол əлдеқашан жайғап тастар еді. Айша əжейдің телімі тағы бар (Жұлдыз, 1970, №4, 99). Зейнеткерлер қала ішімен саяжай т е л і м д е р і н е жүретін автобу- старда тегін жүретін болды (Егем. Қазақст., 14.10.1992, 1).
сұрау, т е л і м алу – сол кісілер сияқты ел- жұртқа қадірлі, жақсы адам болайық деген ізгі ниеттерін білдіруі (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 3, 115). Ханды кезек-кезек көтеріп, шашу шашылып болған соң, оның сырт киімдерін түгел шештіріп, хан сай- лау кеңесіне қатысқандар «т е л і м» деп, бір-бір жапырақтан бөліп алады (Бұл да, 1, 129). Талап алып, Наурызбай, Малым- ды салдың т е л і м г е, Аямадың, Наурыз- бай, Басымды салдың өлімге (Жеті ғасыр., 1, 257).
(А.Үлімжіұлы, Шығ. жин., 2, 321). Телімге түсті. Бөлшектенді, тоз-тозы шықты. Алаш ұлы осылай т е л і м г е т ү с і п, тентіреп кетеді деп кім ойлаған? (Қ.Жұмаділов, Дарабоз, 1, 7). ТЕЛІМДЕУ Телімде етістігінің қимыл атауы. Жеміс өсімдіктерінің ескі мəдени сорттарын т е л і м д е у арқылы көбейтеді (Қазақст. ауыл шаруаш., 1957, №5, 36).
Еріткелі келгенмін. Екі еліктің баласын Т е л і т к е л і келгенмін (Қаз. дауысты Қазыбек: Ата салты., 38). ТЕЛІТУ Теліт етістігінің қимыл атауы. ТЕМІР: Темір балға. Басы да, сабы да темірден жасалған балға. Т е м і р б а л ғ а н ы ң басы көбінесе заводта темірден құйылады. Кейде ұсталар қолдан да жасай- ды (Шаңырақ, 104).
Ағаш келіні қайың, қарағаш сияқты қатты ағаштардан ойып жасайды. Мұның темірден жасалған түрін т е м і р к е л і деп атайды (ҚСЭ, 5, 350).
не шатыр тіккенде пайдаланылады (Шаңырақ, 104).
енді-енді қанат-құйрығы жетіліп, талпы- нып отырған құстың иесі осы (К.Сегізбаев, Беласқан, 203). Темір ошақ. Темірден жасалған үш бұты бар ошақ. – Ендеше, бұл кəдімгі қазан, қазанның оттан түсірілуі, т е м і р о ш а қ пен ожау (К.Ахметбеков, Егіз қала, 339). Темір өзекті. Өлмейтін, жаны сірі. Шағын ауыл болса да т е м і р ө з е к т і ешкім жоқ, кейде осылай тосыннан қайғылы хабар тарататын (М.Құмарбекұлы, Жер иесі, 6).
кептерлер қанат қағып өтті (Н.Дəутайұлы, Аты жоқ., 135).
маған беріп, өзі жақын ғана еденге жатты (Ғ.Мүсірепов, Қаз. солдаты, 77).
нің өзімен тығылып, жасырын түрде жат- тығады. Басқасы тұмшаланған т е м і р
жете қоймайды (Қ.Олжай, Қанат бай- ла., 149).
Қоңырау соққан соң мен т е м і р а р б а ғ а барып, орын алып, отырып алдым («Түркістан» газеті, 439). Т е м і р а р б а біраздан соң жүріп кетті (Бұл да).
Зымыранға отырып тау аспаймын, Т е м і р қ ұ с п е н кей кезде санаспаймын. Бұл айтқаным – өз ойым, өз пікірім, Келіспесең келіспе, таласпаймын (Қ.Мырзалиев: Қаз. əдеб., 06.04.1973, 2). 566 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ТЕНЕК з а т. ж е р г. Су құюға арналған кең, əрі жалпақтау темір ыдыс; бак. Қысқа, бірақ жалпақ, кең күбіні т е н е к, кей жерде мəтей деп атайды (Ана тілі, 02.10.2008, 4). ТЕНТЕК с ы н. а у ы с. п о э т. Тастан- тасқа соққан, ағыны қатты (өзен). Бұлар емделіп жатқан сауықтыру орнының жаны- нан күндіз-түні күркіреп т е н т е к өзен ағып жататын-ды (Н.Ораз, Сиқырлы., 33). ТЕНТЕКСУ Тентексі етістігінің қимыл атауы. ТЕНТЕКСІ е т. Тентек болғансу, сотқарланғансу. ТЕНТІРЕМЕ з а т. Үй-жайы жоқ, қала- ның əр жеріне жатып, күнін көріп жүрген панасыз адам; бомж. Қаланың терімшісі мен т е н т і р е м е с і н тоқтатқанмен қыдырымпаз ағайынға тосқауыл жоқ еді (Қ.Ысқақ, Ақсу., 353). ТЕҢ: Тең көтеру. о й ы н. Екі жігіт теріс қарап тұрып, жоталарын тақастырады, қолдарының шынтақтарын айқастырады. Содан кейін бірін-бірі кезек-кезек көтереді. Т е ң к ө т е р у ойынын балалар да кез келген жерде ойнай береді (Қ.Толыбаев, Бабадан., 130). « Т е ң к ө т е р у» ойынын кейбір күшті жігіттер екі иығына екі-екіден төрт адамды отырғызып та орындайды (Ойын-сауық, 169). ТЕҢБІЛТОРҒАЙ з а т. з о о л. Үлкендігі кəдімгі торғайдай, салмағы 18-23 г., құйрық-қанаты ұзын, басында айдары бар əдемі құс. Түсі жылтыр қара көкшіл, ашық қоңыр. Таулы жерді мекендейді. Жыл құсы (Қазақс. əйелд., 1983, №12, 27). ТЕҢБІЛШЕ з а т. з о о л. Жас кезін- де денесін теңбіл басатындықтан арыстанның күшігі теңбілше делінеді (Қ.Қайым: Ана тілі, 03.04.1997, 8). ТЕҢГЕ: Теңге ату. э т н. Ат үстінде шауып келе жатып, биік бағанның басына ілінген күміс теңгені атып түсіру сайысы (ойыны). Т е ң г е а т у – адамдардың, əсіресе жастардың қару ұстау өнері мен көзге атар мергендігін сынайтын ойын түрі (А.Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 4, 86). Теңге жасыру. э т н. о й ы н. Ойын жүргізуші бір баланы сыртқа шығарып жіберіп, үйдегілердің біреуіне «бойыңа жасыр» деп теңге береді. Сырттағы бала келіп, əлгі теңгені табуы керек. Таппаса айып тартады. Т е ң г е ж а с ы р у ойыны – балалар өзара бас қосқанда, үйде оты- рып ойнайтын ойын. Бұл ойын кей жерде «теңге жасыру» делінсе, кей жерде «сақина жасыру» делінеді (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 4, 106). Теңге салды. Тұтқынның қол-аяғын байлап, сыртынан орап, екі-екіден теңдеп, көлікке артып алды. Бас бағып, алыс тұрып Құсан сұмырай, Қарады соғыс жаққа көз айырмай. Еркешті т е ң г е с а л
қалмай (И.Байзақов, Таңд. шығ., 1, 100). ТЕҢГЕГҮЛ з а т. б о т. Гүл күлтелері теңгеге ұқсас өсімдік. Жазда шатырлы үйдің жанына т е ң г е г ү л д і саздың үстіне тігіп қойса деп армандайды (Ш.Мұртазаев, Қара маржан, 132). ТЕҢГЕЖАРЫМ з а т. к ө н е. Əр түтінге салынатын салық түрі. Осы- дан бұрын хазіреттің зекет-мекетін бір сыпырып еді, патша ағзамның түндік салығы – т е ң г е ж а р ы м ы да жиналған (Ж.Молдағалиев, Алғ.қоңырау, 16).
термин., 80). ТЕҢДЕ... 2. а у ы с. Теңгеру, теңестіру. Т е ң д е й т і н тарих өзі дұрыстығын Əр сəті ғасырға тең жұмысты күн (Ж.Смақов, Мың махаббат., 42).
қатарына т е ң е л у ш і л е р ондап саналады (Лен. жас, 06.01.1976, 1).
қос бүйіріне қатар апарып қояды да, т е ң ж і п т е р д і лезде ілмектей салады (Қ.Жұмаділов, Таңғ. дүние, 72). ТЕҢСЕЛІҢКІРЕУ Теңселіңкіре етістігінің қимыл атауы. ТЕҢСЕРІЛ е т. Төңкерілу, қопарылу. – Солай емес пе, ə, жеңеше! – деп бар денесімен т е ң с е р і л е рюмканы қасында отырған Мəдинаға тосты (К.Жүнісова, Қимаймын., 153).
барып тер гауһар, Ақыл мен білім қосылып! Қамалап келген қардарға Көрінсін т е ң ш
567 Байынқол Қалиев ТЕҢШЕ² е т. Екі нəрсенің көлемін, мөлшерін, салмағын теңестіру. ТЕҢШЕГІШ з а т. т е х н. Ыстық бөлмеге суық ауа айдағыш құрал; кондици- енер. Қатты терлеп келіп ауа т е ң ш е г і ш- т і ң алдына тұра қалу жүрек қызметі нашар адамдар үшін қауіпті (Жас-ай, 2010, №4, 31). ТЕҢШЕЛ Теңше етістігінен жасалған ырықсыз етіс. Таразы басы т е ң ш е л м е й, дүние бір жағына ауып тұр (Жас алаш, 24.11.2009).
екшеледі. Сатайдың сақасы өрде жатыр, Оны да көрген дұшпан сескенеді (Құланаян Құлмамбет, Сөзімнің., 106). ТЕҢШЕЛУ Теңшел етістігінің қимыл атауы. ТЕҢШЕЛІМ з а т. ж а ң а. Радио- қабылдағыштың не саз аспабының құлағын бұрау арқылы оны белгілі бір күйге келтіру ісі; настройка (Бекітіл. термин., 80). ТЕҢШЕУ¹ е т. ж а ң а. 1. Саз аспа- бының ішегін босату не тарту арқылы оны қажетті дауысқа келтіру. 2. Қажетті радиотолқынды ұстау үшін радиоқабылдағыштың құлағын бұрап келтіру; настроить (Бекітіл. термин., 80). ТЕҢШЕУ² Теңше етістігінің қимыл атауы ТЕҢІЗ: Теңіз арыстаны. з о о л. Ескекаяқтылар тобына жататын, ірі денелі теңіз жануары. Олардың негізгі тағамы – балық. Т е ң і з а р ы с т а н д а р ы көктем мен жазда Калифорния жағалауларында, Жапон теңізі аралда- рында мыңдап жатақтар құрады (Су асты. тіршілік, 93). Теңіз жұмыртқасы. б о т. Марқакөл жағалауындағы қойнау-қойнауларда өсетін, тамыры жоқ, домалақ өсімдік. Айтпақшы, олар осы қойнаудан «т е ң і з ж ұ м ы р т қ а с ы » деп аталатын домалақ, тамыры жоқ, майлы сұйық нəрседен тұратын өсімдік тапқан. Жергілікті тұрғындар осы өсімдікті ауырған жерлеріне жағып, рев- матизмнен емделеді екен (Марқакөл, 38).
уымен өлтіріп, балықтарды жəне басқа да теңіз жануарларын қорек етеді (Су асты. тіршілік, 68). Теңіз кептері. з о о л. Кептердің теңіз жағасында тіршілік ететін түрі. Бұлар қоқиқаз, бірқазан, ақ құтан, т е ң і з к е п т е р і, сарыторғай, қызыл аяқ балшықшы, шыпылдақ жəне басқалар (Қорғалжың, 23). Қоқиқаз, т е ң і з к е п т е р і, бізтұмсық, бірқазан, шүрілдек, басқа да құстар еш өзгеріссіз біздің заманымызға дейін жетті (Қорғалжың, 44). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|