Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ТӨРЕСЫМАҚТАНУ
- ТӨРТБҰРЫШТА
- ТӨРТБҰРЫШТАУ
- ТӨРТКӨЗДЕНУ
- ТӨРТТАҒАНДАУ
- ТӨРТІНШІ: Төртінші билік.
- ТӨСЕК: Төсек ауыстырды.
- Төсек көрпе
- ТӨСЕКТЕС: Төсектес болды.
- ТӨСЕНІШ: Төсеніш көрпе.
- ТӨСЕҢКІРЕУ
- ТУАБІТТІ...
- ТУАЖАҚ
- ТУЕСОҚ
- ТУМА...
- ТУРА
- ТУРАМА...
- ТУЫНДЫГЕР...
- ТУЫСҚАНШЫЛА
- ТУЫСҚАНШЫЛАТУ
- ТҰҒИЯН қ. Тұқиян. ТҰҒЫЖЫМ
ТӨРЕСЫМАҚТАН е т. Төре болып көрінгенсу, паңдану. – Шаруамыз көп емес. Əуелі т ө р е с ы м а қ т а н б а й қабағыңды таныт (Ə.Əзиев, Шұғыл тапсырма, 27).
Сол сияқты ағайын-туыстары да т ө р к і н д е у ш і г е хал-қадарынша тарту тартады (Қ.Толыбаев, Бабадан., 206). Т ө р к і н д е у ш і г е арналған сауықтың мақсаты да осы ниетпен ұштасады (Бұл да, 207). ТӨРЛІК з а т. к ө н е. Өкімет мүшелері отыратын жай (əкімдік). Айналасы ат шаптырым қорғанның ішінде қаған ордасы, т ө р л і г і, қаған мен санғұндардың тұрар жайы бар еді (Т.Зəкенұлы, Мəңгітас, 403). ТӨРТАЯҚТАП ү с т. э к с п р. Еңбектеп. Жылап жүріп итарқадан т ө р т а я қ т а п тоңқайып шыққан Ситан сасқаны ма, Бескемпірге алақтап: - Əй, сен нағып тұрсың? – деді (Қ.Ысқақ, Ақсу., 445).
ойын – т ө р т б ұ р ы ш. Төрт тасты жерге төрт бұрыш етіп қойып, қақпа тасты биікке лақтырып, төртеуін де жинап алу керек (Б.Төтенаев, Қаз. ұлт. ойын., 49).
ізбестасты арнаулы арамен т ө р т б ұ р ы ш т а п қиып алады (Табиғат тану, 17). ТӨРТБҰРЫШТАУ Төртбұрышта етістігінің қимыл атауы. ТӨРТЕМ з а т. Бір анадан (енеден) бір кезде туған төрт бала (төл). Алматы қалалық Алатау ауданының əкімі жуырда т ө р т е м д і болған Қапаровтардың от- басында болған еді. Енді, міне, т ө р т е м д е р д і ң əкесіне «Айнабұлақ» шағын ауданындағы су жаңа үйден үш бөлмелі пəтер кілті табыс етілді (Ана тілі, 2010, №21, 3). Саулықтар неғұрлым күйлі-қоңды болса, сол ғұрлым егіз мол болады, тіпті үшем, т ө р т е м де туатын (Қазақст. ауыл шаруаш., 1970, №3, 35).
«Күні бойы т ө р т к ө з д е н і п жолыңды күткенде, тапқан барқадарымыз осы ма?» деген наз көмейінде кептеліп тұрады (К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 218).
əскер тізбегіндей, не үшкілдік сап түзеп, 585 Байынқол Қалиев не т ө р т к і л д і к жасап, сыңқылдап, татыраулап, үздіксіз өтіп жатқан қараша тырналар тізбегі жүдə көп (Ғ.Сланов, За- мандастар, 228).
ныс бес-алты сыпа мен т ө р т қ ұ л а қ т ы көктей өтіп, ағасының зиратының басына жетті (А.Мекебаев, Алапат, 317). Кірпіштерін есек арбамен митыңдап тасып, ауылдың сырт жағындағы қорымға өзіне т ө р т қ ұ л а қ салыпты (С.Оспанов, Бақытты., 40). Ертесіне молданы жанымызға алып, əкем мен шешемнің т ө р т қ ұ л а ғ ы н ы ң басына барып құран оқыттық (С.Оспанов, Сопы., 127).
ақ, т ө р т қ ы р л ы қ т а ғ ы, мешіт күмбезі астындағы, мақпұрдағы жазулар мен оюлар қалпына келтірілмек (Қаз. əдеб., 08.02.1980, 15).
мүйіз, айшық, үшкүл, т ө р т т а ғ а н дейтін өрнектердің барлық əшекей, нақыш- тарын толық үйреніп болған (Ж.Ахмади, Айтұмар, 230).
қақпа тасты лақтырып, төрт тасты жерге қойып, тағы лақтырып, төртеуін жерден қайта алуы керек (Б.Төтенаев, Қаз. ұлт. ойын., 48).
бересіздер, ағай? (М.Байғұт, Балабұлақ, 73). – Т ө р т і н ш і б и л і к ешкімнен қорықпайды – дедім мен (Бұл да). ТӨСБАУ з а т. Бір ұшы өмілдірікке, екінші ұшы төсайылға бекітілетін бау (қайыс). Ер-тоқым кейін кеткенде өмілдіріктің өндіршектен көтерілмей, омы- рауда түзу тұруы үшін т ө с б а у тағылады (Ата салты., 104). Кейбір өмілдірікте т ө с б а у болады. Т ө с б а у д ы ң бір ұшы өмілдірікке, екінші ұшы төс айылға ілінеді (Қаз. этнография., 2, 66).
тағып келеді (Р.Отарбаев, Біздің ауыл., 141). «Республикалық ұлан» т ө с б е л г і с і н е ие болған жас офицерлер ҚР-ның Президенті мен халқына адал қызмет ететініне ант берді (Астана ақшамы, 16.08.2008). ТӨСЕК: Төсек ауыстырды. Басқа əйелге (еркекке) үйленді д.м. Қайбір жетіскеннен қайта-қайта т ө с е к а у ы с т ы р ы п п ы н? (О.Сəрсенбаев, Жақсының көзі, 228). Төсек көрпе с ө й л. Төсеніш көрпе. Көрпе жамылғы көрпе жəне т ө с е к к ө р п е болып бөлінеді (Шаңырақ, 96). ТӨСЕКБҰЗАР э т н. Қызды ұзатар ал- дында берілетін кəделердің бірі. Бұл арада (қыз жасауы буылып-түйілген кезде) тағы да бірқыдыру кəделер берілу керек. Мəселен,
отаужығар деген кəделер үшін ақша берілетін (Х.Арғынбаев, Қаз. халқы., 219).
Ол өрмек тоқылып бітіп, алаша кілем боп төселіп, бау, басқұр, т ө с е к қ а п, аяққап, қоржын боп кереге басына, уық қарына ілінгенше шуылдаған пақырларға тыным жоқ (Ə.Кекілбаев, Елең-алаң, 102). ТӨСЕКҚАП² з а т. Саяхатшы- лар, туристер далаға түнегенде ішіне кіріп жататын жылы қап. – Мынау «т ө с е к қ а п» деп аталады. Былай ішіне кіресің. Ол ерінбей қаптың ішіне кіріп, сыдырмасын салып, бүркеншігін киіп, тірі аруақ болды да қалды (Э.Төреханов, Таудан түс., 95). ТӨСЕКСАЛАР з а т. э т н. Күйеу бала мен қалыңдықтың төсегін салған адамға берілетін кəде. Одан соң шымылдық ашқан жеңгесіне «шымылдықашар», төсек салған жеңгесіне «т ө с е к с а л а р» сондай-ақ, «қолұстатар», «шашсипатар» сияқты толып жатқан жол-жоралар мен кəделер беріледі (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 3, 49). Бір əйел шымылдық ашып «шымылдықашар» алса, екіншісі алдын ала қалыңдық төсегін салғаны үшін «т ө с е к с а л а р» сұрайды (Х.Арғынбаев, Қаз. халқы., 195). Неше жігіт ер жетсе, сонша есікашар, ұрын келер, итырылдатар, бақантастар, қолұстатар, 586 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі шашсипатар, т ө с е к с а л а р ... (М.Тиесов, Жиделібайсын., 57).
Əйтпесе қаншама адаммен т ө с е к т е с б о л ғ а н қатынды алып, патшайым жасай ма?! (Қ.Тоқмырзин, Керзаман, 3, 70). ТӨСЕМ з а т. Көлік (мəшине т.б.) жүретін жолдың үстіне тегістеліп, нығыздалып төселген асфалт. Онда тек жол т ө с е м і н (асфалт) жөндеу ғана емес, қолайлы көлік ағымын реттеу мəселелері де қарастырылған (Ана тілі, 02.06.2005, 15). ТӨСЕМЕЛІ с ы н. Жерге төселіп жатқан, жайылмалы. Аран биіктігі 40- 50 см, сабағы недəуір бұтақты не сирек бұтақты, тік не т ө с е м е л і болады (ҚСЭ, 1, 441).
ТӨСЕНІШ: Төсеніш көрпе. Жат- қанда, отырғанда астыға төселінетін көрпе. – Бала, бері кел, - деп астындағы т ө с е н і ш к ө р п е н і ң шетін көрсетті (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 114). ТӨСЕҢКІРЕ е т. Құлағын аздап тосу, тоса түсу. – Не дейсің? – деді Ошекең немересіне тосаңдау еститін құлағын т ө с е ң к і р е й, мойнын қисайтып. – Біреуді көрдім дедің бе? (К.Ахметбеков, Қасірет, 1, 280).
тұрбаны тербеп билетіп, ауыр состав өтті (С.Сматаев, Бұлақ, 196). Көз ұшынан темір жолдың таспаланған т ө с т а б а н ы бұлдырап шалынады (Бұл да, 92).
бастау көзін жаңағы т ө с т а б а н д а п жатқан жолбарыс тəрізді Лабасыдан алады (Соц. Қаз., 26.01.1977, 4). ТӨСТАРТПА з а т. Аттың төс тұсынан тартылатын тартпа; төсайыл. Тартпаның екі түрі болады: айылтартпа, т ө с т а р т п а (Қаз. əдеб., 18.07.1986, 3). ТӨСТЕМІР з а т. Шалғы, кетпен шыңдағанда астына қойылатын, жалпақ ағашқа қағылған, балтаның шүйдесі секілді шойын темір. Маған кішкене т ө с т е м і р д і алдырып, жүзі майырылып қал- ған кетпенін шыңдай бастады (Қ.Омаров, Əке, 12).
Кейін піскен кезде қақ, т ө с т і к тілер едік. Қауынқұрт қайнатар едік (Т.Тобағабылов, Түсінсең еді., 22). Өтеген базарлы болудан қалған қауыннан қақ тілді, т ө с т і к жа- сады (Жұлдыз, 1970, №10, 105). ТӨТЕ: Төте жазу... ХІХ ғ. екінші жартысында А.Байтұрсынұлы қазақ тілінің негізінде ұлттық жазу жүйесін жасады. Аталмыш жазу үлгісі т ө т е ж а з у деп аталды (Қаз. этнография., 2, 157). Көп ұзамай 1924 жылы араб алфавитіне реформа жасалып, түсіп қалатын дауыс- ты дыбыстардың бəрі хатқа түсірілді. Ол т ө т е ж а з у деп аталды (Қаз. əдеб., 24.11.1989, 16). ТӨШКЕ з а т. ж е р г. Ұжымшар орталы- ғы, ауыл, село. Біздің т ө ш к е м і з Аққұ- дықпен бірге Қарауыл тамының қасында болған. Бірақ сол т ө ш к е болатын жер бізге қолайсыз (Қаз. əдеб., 21.10.1988, 10). ТРАКТОРЛАП ү с т. Трактор-трактор етіп, трактормен. Шынында да осы ара- дан т р а к т о р л а п шөп тасып майып болғанша, сол далаға неге жоңышқа егіп тастамасқа (С.Шаймерденов, Сыбызғы сазы, 48).
дің бойдақ қой (т у қ о й) деп жүргені- міз – қысыр қалған саулық (Н.Қазыбеков, Дала., 33). ТУ 2 : Ту сыртын берді. а) Теріс қарап тұрды, жонын берді. - Əй, ыңырсымай су əкеліп берші! – деген кезде ғана т у с ы р т ы н б е р і п күйбеңдеп жүрген Зибаш селт етіп, жалт қарады (Қарақат тер., 60). ə) а у ы с. Қол ұшын беруден бас тартты, бұрылып кетті, іргесін аулақ салды. «Жақыным едің» деп жалтақтамай, «жатым едің» деп т у с ы р т ы н б е р м е й, тура сөйлеген биді ғана халық пір тұтқан (Ата салты., 36). ТУАБІТТІ... Өзінің т у а б і т т і алғырлығымен, табандылығымен ізденіп, талмай еңбек етіп келе жатыр (Соц. Қаз., 15.12.2005, 12). 587 Байынқол Қалиев ТУАЖАҚ е т. ж е р г. Туады. – Тайыншаң барған ауылдың бұқаларына айдай көрініп, ерте қашты. Көктемге салым т у а ж а қ (Т.Нұрмағанбетов, Жер иісі, 101). ТУДЫ-БІТТІ ү с т. Туғаннан бергі, əдепкі, дағдылы. Бүгін бұған өзінің т у д ы-б і т т і тірлік кешіп келе жатқан үйреншікті ортасы, таныс табиғаты – бəрі-бəрі сүйкімсіз көрініп жүре берген (О.Сəрсенбай, Шығ., 4, 4). ТУЕСОҚ з а т. ж е р г. Бөшкеден су алатын үлкен шөміш. Жақып қолындағы спиртті тартып алып, серпіп тастады да, т у е с о қ т а ғ ы суды бетіне шашып жіберді (Қ.Ысқақ, Таңд., 3, 248). ТУКАН... Т у к а н д а р – орталық жəне оңтүстік Американың тропикалық жəне экваторлық ормандарында кездеседі (Тірі табиғат, 32). ТУЛАҚ: Тулақ сабау. Жүнді тулаққа салып, ірімтіктерін жазу үшін сабау. Сабаудың 2 түрі бар: т у л а қ с а б а у, шабақ сабау. Т у л а қ с а б а у - ірілеу, əрі қарымдылау сабау. Ол жүннің іртігін тез жа- зуға арналған (А.Əлімжанованың аузынан).
сын! Сүйіншіңді ал (Қ.Жұмаділов, Дарабоз, 1, 141).
(Н.Мұраталиев, Үміт, 11). ТУМАСЫРА е т. с ө й л. Тума деп есеп- теу, туыссырау, туыс іздеу. - Өзіңді т у м а с ы р а п, қайнағалап жүретін зыпылдақ келінің бар емес пе, сол... (М.Айымбетов, Құмөзек., 178).
де, таудың астынан т у н н е л ь ш е қазып салған үй бар (Жұлдыз, 1972, №9, 151).
теңіз жағалауларынан көруге болады (Құстар, 15).
– туыс жоқ (Мақал). Тура билік. Əділ билік жасағандық, турасын айтқандық. Суреткердің осыншалық сүйікті болу себебі – Ғабеңнің шыншылдығында, т у р а б и л і г і н д е (Қаз. əдеб., 11.12.1987, 4). Тура сөзділік. Бетіне тіке айтатын- дық, жалтақсыз сөйлейтіндік. Ол Шоқан- ның беттілігінен, т у р а с ө з д і л і г і н е н іштей сескеніп, сөз арасында оған кекесін сұрақтар беріп отырды (Н.Баяндин.., Дала жұлдызы, 73).
(Д.Бейсенбекұлы, Əулиеағаш., 159). ТУСЫРА е т. Бабына келу, күйлену. Бағым, күтім жəне азықтандыру дұрыс ұйымдастырылса, саулықтар ерте т у с ы
шаруаш., 1961, №11, 41). Т У Ы Н : Ту ы н м а л ы . Ту а т ы н , төлдейтін мал. Ал Алғабас, Торайғыр аймақтарындағы т у ы н м а л ы н а н басқасы қыста да түгел дерлік жайылымда (Лен. жас, 16.06.1976, 2). ТУЫНДЫГЕР... Т у ы н д ы г е р оны өзі осылай атапты (Қаз. əдеб., 29.01.1993, 6). ТУЫНДЫГЕРЛІК... Ал енді руханият саласында т у ы н д ы г е р л і г і, көкейтесті- лігі, кемелділігі тұрғысынан өлшенетін болса керек (Ана тілі, 07.02.2013, 6). ТУЫРЛЫҚБАУ з а т. Туырлықтың үстіңгі екі жағына тағылатын, оны уыққа байлап, бекітіп қоятын терме бау. Үзікбау, т у ы р л ы қ б а у, желбау дегендер сапа- сыз істелген (Қазақст. ауыл шаруаш., 1969, №7, 60).
кезде күйеу жігіт отауын тігушілерге «уықшаншар», «т у ы р л ы қ ж а б а р», «түндікжабар», «үзікұстар», «бау-шу- байлар» деген сияқты кəделер береді (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 3, 85). ТУЫРЫЛУ... Жазушы Ж.Тілековтың «Қайнарында» түр, бет, əлпет дегеннің орнына сүдін, кеңесу, ақылдасу дегеннің орнына мүшəуараласу, азын-аулақ орнына азын-шоғын, тұспалдау, оспақтау орнына мошқау, шəйнек я шəугім орнына шайгон, қыртыстану, құнарлану орнына т у ы р ы
қолданылған (Соц. Қаз., 15.01.1958, 3). 588 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ТУЫС е т. Туыс болу, жақындасу, тату тұру. - Өзіңмен өзім сыйлас едім, т у ы с а й ы қ. – Жарайды, қабырғаммен кеңесейін (Ə.Тəжібаев, Хаттар., 113). ТУЫС-ЖЕКЖАТ з а т. Туыс жəне жекжат – барлығы. Мұндайда келіп, бас көрсететіндер – т у ы с-ж е к ж а т т а р ғой (З.Өмірбеков, Құпия., 62).
бөлектеніпті дегенімен осы рушылдық, т у ы с-ж е к ж а т ш ы л ы қ əлі қала қоймағанын Текей осы жолы айқын сезді (Х.Рахимов, Бетпе-бет, 72).
шешесі ғана бар, т у ы с қ а н с ы з д ы ғ ы н д а, менің үш-төрт үйдің ортасында өскен жалғызсыздығымда (М.Мағауин, Таңд. шығ., 1, 385).
Сүндетке отырғызатын баланы т у ы с қ а н ш ы л а т ы п қыдырту деген жақсы салт екен (Ж.Тұрлыбай, Райымбек батыр, 2, 272).
бүгін Жақыпбек əлдебір жаққа т у ы с ш ы л а й кетіп бара жатыр (ТƏлқанұлы, Тірліктен., 40). ТУЫСШЫЛАУ Туысшыла етістігінің қимыл атауы. Енді бір жағынан көрмегелі 7-8 жылдың жүзі болып қалған нағашымның отбасына т у ы с ш ы л а у үшін келген едім (Т.Əлқанұлы, Тірліктен., 45). ТУЫТ з а т. 1. Мал төлдеп жатқан кез, уақыт. – Апыр-ай, т у ы т т ы ң тура бір қызған шағында бұзылуын қарашы күннің (Соц. Қаз., 01.05.1974, 4). 2. с ы н. Туатын,
қораға қамалып, туғандар шетінен көрші клеткаларға əкетіліп жатады (Лен. жас, 21.03.1972, 1). ТҰҒИЯН қ. Тұқиян. ТҰҒЫЖЫМ с ы н. ж е р г. Құнжыңдап, тұғжыңдап қалған; тұғжың. – Іштерінде Есетжан мінетіндей біреуі жоқ, өңшең т ұ ғ ы ж ы м (Ə.Кекілбаев, Үркер, 278). Астын- да - əбден мінілген т ұ ғ ы ж ы м жирен (Ш.Айтматов, Ерте келген., 114).
(Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 300). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|