Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ТҰЗСЫЗДАН
- ТҰЗСЫЗДАНУ
- ТҰҚИЯН
- ТҰҚЫМ: Тұқым қуалаушылық.
- ТҰҚЫМБАСТАМА
- ТҰҚЫРЫНЫСУ
- ТҰЛАЙЛАН
- ТҰЛҒАЛАС: Тұлғалас сөздер.
- Т Ұ М А Р Ш А Л А Н У
- ТҰМШАЛАНДЫР
- ТҰНЖЫРЛАУ
ТҰҒЫЛ... Əне, анау жайпақ т ұ ғ ы л д а бұрын қазіргідей тоғай болмайтын, пішен шабылатын (Ə.Əлімжанов, Отырар- дан., 221).
Иə, Мұқағали талантының берік т ұ ғ ы р т а с ы – оның туған топырағында. Ол соған тартып туған (М.Мақатаев, Соғады жүрек, 2, 374).
ұзағынан, Сақтасын дұшпандардың т ұ з а ғ ы н а н! Тіл сұқтан, қауіп-қатер қағас қыл деп, Қол жайып мен тұрайын бұл жағынан (С.Торайғыров, Таңд. шығ., 242).
де əр түрлі дайындалады (Лен. жас, 23.11.1972, 3).
судың асау жыртқышын т ұ з а қ т а п ұстауды үйренгенім байланғаным емес пе, өзің ал, - дедім мен (Ж.Орманбаев, Тұзақталған., 60).
лау, қазықбау шалып байлау, т ұ з а қ т а п б а й л а у, шиелеп байлау, ілмектеп байлау деген түрлері бар (Пионер, 1984, №4, 30). ТҰЗАҚША з а т. Кішірек келген тұзақ. Осы екі арада Бақтыбай да т ұ з а қ ш а н ы жіңішке мойынға түсіріп ала қойды (З.Иманбаев, Қос қайың, 30). ТҰЗДАУЫТ з а т. Тұзы бар жер, тұзды сор. Ал жас етке тойған күні қасқырлар т ұ з д а у ы т қ а тартады (Егем. Қазақст., 27.06.2001, 11). ТҰЗДЫ: Тұзды үй. Тоғызқұмалақ ойынында тұздық алатын ұя; тұздық үй. – Сен не себепті т ұ з д ы ү й д і алмадың менен? – деді əкесі. – Т ұ з д ы 589 Байынқол Қалиев ү й і ң і з д і алғаннан гөрі мен сіздің ұрадағы он бес құмалақ ұпайыңызды алғанды жақсы көрдім (Жыл он екі ай, 1978, 75). – Сен көшкеніңмен маған т ұ з д ы ү й д і беріп қойдың! – Ия, тұзды үйді бердім (Бұл да). ТҰЗДЫҚ¹... 2. а у ы с. Бетке ұстары, мақтанышы. Бай мен бекке өшіккен бауке- спе сыбызғышыларға не жетсін! Заманының т ұ з д ы ғ ы еді ғой (Т.Əлімқұлов, Сырлы наз, 120). 3. а у ы с. Əңгімесінің сəнін келтіретін нəрсе. Ол кісінің «Əне, менің шəкірттерім қандай!» - деп үнемі əңгімесіне т ұ з д ы қ етері де біз емес пе едік? (Қаз. əдеб., 16.08.1974, 4). ТҰЗДЫҚ² з а т. Тоғызқұмалақ ойынында бір ұяны белгілеу арқылы артықшылыққа ие болу əрекеті. Тоғызқұмалақта мұндай артықшылыққа ие болу «т ұ з д ы қ» немесе «тұзды үй» деп аталады (О.Жолымбетов, Айгөлек, 48). Жетінші, сегізінші отаулардың қандықақпан, көкмойын атауларының себебі – егер олар «т ұ з д ы қ қ а» берілсе, үстінен жүріс көп өтетін болғандықтан жүруші жақтың құмалағын азайтып, қарсы жақтың позициясын күшейтіп отырады (Бұл да). Бірақ т ұ з д ы ғ ы бар жақ əрдайым ұта бермейді. Т ұ з д ы қ т ы есеппен беріп, сан соқтыратын ойыншылар болады (Лен. жас, 08.11.1988, 4).
«т ұ з д ы қ а л у» тұздық алған ойыншыға үлкен артықшылық əпереді (Ə.Ақшораев, Тоғызқұмалақ, 25). Алайда, тоғызыншы отаудан т ұ з д ы қ а л у ғ а болмайды. Сонымен бірге қарсы жақ т ұ з д ы қ а л ғ а н отаумен нөмірлес отаудан да т ұ з д ы қ а л м а й д ы (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 4, 118). ТҰЗҚҰРТ з а т. Тұзын ащы етіп жасаған құрт. Т ұ з қ ұ р т, сықпа қоры əзірше жеткілікті (Білім жəне еңбек, 1972, №6, 22).
жұмыс істейтін т ұ з с ы з д а н д ы р ғ ы ш қондырғыны қолдану арқылы малды тұщы сумен жеткілікті мөлшерде қамтамасыз етуге болатындығын көрсетті (Соц. Қаз., 03.12.1975, 4). ТҰЗСЫЗДАНУ Тұзсыздан етістігінің қимыл атауы. ТҰЙҒЫН з а т. с ө й л. Тойғын. Т ұ й ғ ы н тазы ұзын екен, Үсеннің қолы тазының ба- сына еркін жетті (Б.Дəулетбаев, Парыз, 97).
түрі бар: ашық буын, т ұ й ы қ б у ы н жəне бітеу буын (Қазіргі қаз. тілі, 60).
ескі ілмектер ілгектің астынан шығып, т ұ й ы қ т а у ш ы н ы ң үстіне орнала- суы мүмкін (Ж.Абдуғапарова, Трикотаж өндірісі., 12).
не құдай атыпты мені? Май тойы алдында т ұ қ а й ы н өзім шапқам (Ж.Нəжімеденов, Кішкентай, 87). Шоқырақтайын деп еді, күп болып ісіп кеткен т ұ қ а й ы н ы ң арасы дызылдай ауырып, қатты жүруге мүмкіндік бермеді (М.Мəжитов, Құлынды., 113).
бұлдыр күн, Мен тағдырға тамырым- ды жұлдырдым. Ізі де жоқ, тозы да жоқ тозаңмын, Талайсызбын, т ұ қ и я н с ы з тұлдырмын (Н.Айтұлы, Ту, 20).
сулар мен теңіз суларында тіршілік етеді (Р.Сəтімбеков, Қызықты биология, 54).
б и о л. Жан-жануарлар негізгі белгілерінің кейінгі ұрпаққа берілуі. Сарық қой дегеніміз – кəдімгі қазақы қой арасында т ұ қ ы м қ у а л а у ш ы л ы қ п е н ара-тұра байқалып қалатын құбылыс (Ана тілі, 05.12.2002, 7). Тұқымың көбейгір. Алғыс мəнді қарғыс. Əскери қызметін өтеп келген бетте 590 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі қаладан пəтерін сайлап үлгерген бойжет- кенге үйленген ол, т ұ қ ы м ы ң к ө б е й
Жап-жасыл., 184). ТҰҚЫМБАСТАМА з а т. б и о л. с ө й л. Тұқымбүршік. Аналықтың төменгі, əдетте жуандаған бөлігі – түйінде т ұ қ ы м
жетіледі (Биология, 7). ТҰҚЫМБҮРШІК з а т. б и о л. Тұқымда (ұрықта) болатын бүршіктердің жал- пы аты; ұрық бүршікшесі. Аналықтың түйінінің ішінде бір немесе бірнеше т ұ қ ы м б ү р ш і г і болады (Ботаника, 108). Т ұ қ ы м б ү р ш і к аналық түйінің ішінде тұрады (Ботаника, 215). Гүлдегеннен кейін т ұ қ ы м б ү р ш і г і н е н тұқым пайда болады (Бұл да). ТҰҚЫМЖАРНАҚ з а т. б и о л. Өсімдік тұқымындағы ұрық өсіп шығатын бөлігі; жарнақ. Лобияның ұрығында екі т ұ қ ы м ж а р н а қ болады. Олар беттесіп жатады. Мұндай өсімдіктерді қос жарнақтылар деп атайды. Ал т ұ қ ы м ж а р н а ғ ы біреу бол- са, оны дара жарнақтылар деп атайды (Био- логия, 27). Қара бидай, жүгері, арпа, сұлы ұрықтарының бірден ғана т ұ қ ы м ж а р н а ғ ы болады. Мұндай өсімдіктер дара жар- нақтылар деп аталынады (Ботаника, 29). ТҰҚЫМЖЕГІШ з а т. з о о л. Өсім- діктердің тұқымын жеп, зиян келтіре- тін кішкентай жəндік. Беде т ұ қ ы м ж е г і ш і (брухофагус) – республиканың беде егілетін көптеген аймақтарында кең таралған зиянкес (Қазақст. ауыл шаруаш., 1969, №6, 30). ТҰҚЫМША з а т. б и о л. Бір ғана тұқымы, жемісқабы бар құрғақ жеміс. Күнбағар жемісінің қалың қабырғасы тұқыммен бітісіп өспейді. Мұндай жеміс
ырза болғандай иығын қомдап қодилана түсті (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 302). Сонда істейтін əлдеқандай т ұ қ ы р а қ біреу оған «отыр» деп айтпапты (Бұл да, 305).
жайлап, күйзелген халықты т ұ қ ы р ж ы л а т а түсейін дегендей биылғы қыстың қаһары қатты болды (К.Мұқажанұлы, Ор- теке, 41). Осы орайда Ернар да т ұ қ ы р
елеурей ентеледі (Бұл да, 168). ТҰҚЫРЖЫЛАТУ Тұқыржылат етістігінің қимыл атауы. Мені құла- туларыңа болады, өндірісті т ұ қ ы р ж ы л а т у л а р ы ң а болмайды (К.Мұқажанұлы, Ортеке, 268). ТҰҚЫРТҚЫШ с ы н. Тұқырта беретін, бас көтертпейтін. Қидабай серігін т ұ қ ы р т қ ы ш бопсамен қыжыртқанымен жемірілген жентті бұралай көмейлеп жатыр (С.Сматаев, Алғашқы асу, 52).
түсіңкілеу, құдиыса, т ұ қ ы р ы н ы с а отыр (Ж.Бектұров, Жол жоралғы., 40).
үн-түнсіз келді де, мұның екі қолына лез- де кісен салып тастады (Ш.Мұртазаев, Жұлдыз көпір, 20). Бірақ қолының саусақтары мыртықтау, мойны т ұ қ ы ш көрінді (Қаз. əдеб., 02.03.1984, 12). ТҰЛ: Тұл ат. э т н. Қайтыс болған адамның төл атын асына сою үшін, құйрық-жалы күзеліп, бір жыл бойы мінілмей, бос жіберілген атты «тұл ат» деп атайды. Т ұ л а т т ы соярда құраннан аят оқылып болған соң, бəйбішесі, қызы, келіндері «т ұ л а т қ а» көріс қылып, жоқтау айтады (Ата салты., 138). Тұл отау. э т н. Ұзатылар алдында қайтыс болған қалыңдықтың күйеу ауы- лына жөнелтілген жасауы осылай аталы- нады. Мұндайда (қалыңдық дəл ұзатар ал- дында өлсе) қалыңмал да қайтарылмайды, оның орнына қызға арналған жасау «т ұ л
лына жөнелтіледі (Х.Арғынбаев, Қаз. халқы., 181).
Қарақан келді шауып есіткен соң, Не пайда құр келгеннен кешіккен соң. Қап-қара т ұ
кесіп көрсең (А.Тоқмағамбетов: Қаз. əдеб., 01.05.1973, 4).
591 Байынқол Қалиев ТҰЛҒАЛАУ Тұлғала етістігінің қимыл атауы. «Қазақ тазысы» зерттемесі сахара мəдениетін т ұ л ғ а л а у ғ а арналған кесек еңбек екені даусыз (Қаз. əдеб., 26.04.2013, 11). Енді көпшілік қиялындағы Ботакөзді мөлдір жанымен, жарқын күлкісімен, күйікті көз жасымен шығару – т ұ л ғ а л а у керек (Лен. жас, 28.07.1975, 3).
в. Айтылуы да, жазылуы да бірдей, бірақ мағыналары əр басқа сөздер (омонимдер). Т ұ л ғ а л а с с ө з д е р - əр басқа сөздер. Олардың арасында мағыналық байланыс болмайды (Б.Қалиұлы, Қазіргі қаз. тілі., 82).
оқулықта «фонетика» дегенді – дыбыста- ным, морфология – т ұ л ғ а т а н ы м, синтаксис – тіркестаным, фразеология – түйдектаным, лексикология – сөзтаным деп қазақшалағанды жөн көрдім (Б.Қалиұлы, Қаз. терминтанымы., 134).
(С.Жүнісов, Ақан сері, 2, 37). Т ұ л д а н ғ а н аттың күзелу тəсілі соғым малын күзеуге ұқсас (Ер қанаты, 299). ТҰЛДАУ... Ат т ұ л д а у дегеннің мағынасы сол – құйрығы кесілген атты ертоқымымен үстіне иесінің жақсы киімдерін жауып, ердің қасына тұмағын кигізеді. Бұл ат мінілмейді. Тек көшкен уақытта оны жетектеп жүреді (Қаз. əдеб., 24.09.1982, 4).
үйде келген кісілер күтілетіндіктен оңаша тігіліп, ту қадалады да, т ұ л д а у л ы тұрады (Қ. Толыбаев, Бабадан., 46). ТҰЛДЫРЛЫҚ... Тым болмаса əлгі сияқты дүлейлерге қарсы тұрар бір кісілік қайраттан т ұ л д ы р л ы ғ ы н а күйінді (З.Шəкенов, Күн көтеріл., 243). ТҰЛҚАТЫН з а т. а с т р. х а л қ. Шолпан жұлдызы. Шолпан жұлдызының Іңір жұлдызы, Т ұ л қ а т ы н, Ақжұлдыз, Өмірзая, Керуен жұлдыз деген нұсқалары бар (Қаз. этнограф., 2, 636). Шолпанды (Ве- нера) қазақ жарықжұлдыз, шағыржұлдыз,
Аспан сыры, 46, 50). ТҰЛЫМ: Тұлым қою. Жас қыздың екі шекесіне ырымдап бір шоқ шаш қалдыру салты. Қыздың екі шекесіне екі шоқ шаш қойып, оны өріп түрлі моншақ-маржан тағып қоятын болған. Бұл салт «т ұ л ы м
Ағаш бесік., 1, 38). ТҰЛЫМДЫ... 2. Қыз бала д.м. Айдар- лымды құл қылып, т ұ л ы м д ы м д ы күң қылып... (Батырлар жыры, 2, 165).
жіберіп, енді ұшқалы тұрған бүркіттің т ұ л ы б ы ғана көңіл аударады (З.Қабдолов, Менің Əуезовім, 40). Қырғауылдың, бірқазанның тірі кейіпті т ұ л ы п т а р ы бар (М.Мағауин, Мен, 12). Ол бізге ба- лаларымен тұрған валлаби, поссум жəне ехиднаның т ұ л ы п т а р ы н көрсетті (Қызыл құмдар., 53).
жатқан ат ойындарының тағы бірі – т ұ м а қ ұ р у (Б.Төтенаев, Қаз. ұлт. ойын., 21). Ал атомырауластыру, жігіт қуу, т ұ м а қ ұ р у, көкпар, түйежарыс, сайыс сияқты ойындардың қағаз жүзінде аттары ғана жазылып жүр (Бұл да).
Егер екі жүз елу мың т ұ м а н алтын жинап берсеңдер, қалаларыңа тимеймін, тек ат шалдырып, ас ішіп кейін қайтамын! – деді (І.Есенберлин, Шығ. жин., 9, 357).
сол Қыбырай т ұ м а н ы н д а (ауданында) əкімнің орынбасары екен (М.Байғұт, Бала бұлақ, 65). Т ұ м а н əкімінің орынбаса- ры, арнайы машине дайындап, тағасын (нағашысын) тұп-тура Бадамсайдың беткейіндегі үйіне дейін жеткізетінін айтты (Бұл да). ТҰМАНЫТ е т. с ө й л. Тұмандану, тұман түсу. Осы əзірге ғана т ұ м а н ы т ы п, мұнарлана бастады (О.Бөкеев, Өз отыңды., 32). Жас жігіттің санасы т ұ м а н ы т ы п кетті (М.Мағауин, Аласапыран, 29). ТҰМАРШАЛАН е т. Тұмарша сияқты үш бұрыштану. Жылы жаққа кеткен кербез аққулар т ұ м а р ш а л а н а тізілген тырна- 592 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі лар мен қараша қаздар бəрі-бəрі де өздерінің туып-өскен үйреншікті жерлеріне лег- легімен келіп жатыр (Жетісу, 21.06.1972, 4). Т Ұ М А Р Ш А Л А Н У Т ұ м а р ш а л а н етістігінің қимыл атауы. ТҰМБА з а т. Төлдің туғаннан кейінгі ең алғашқы тыныс алуы. Қағанақ – құлындайтын биенің құлын тынысынан (т ұ м б а д а н) кейін келетін жұқа сірі қабықты түссіз мөлдір зат (Ш.Жанəбілов: Ер қанаты, 316).
ырсылдаған дыбыс шығарып, бұлқына бастады (А.Сатаев, Бəрі де., 330).
Қамалын бұзып құрсаудың, Түнегін ашып т ұ м ш а у д ы ң, Ыңырсып күткен аңсау- дың, Өн бойынан жыр саудым (М.Ахмет- төре, Ақ-қара, 68).
паттарынан адам шошырлық иттер көше- көшені былай қойып, саябақтарға дейін басып апты (М.Байғұт, Бала бұлақ, 322). ТҰНЖЫР¹ з а т. Сұңқар тектес, қанат-құйрығында ақ теңбілдері бар, көзі қара қыран құс. Түздіктер «сұңқар қолға түспейді» - дейді. Т ұ н ж ы р, тұйғын, бидайық та осыған жатады (Қаз. əдеб., 21.11.1980, 8). Құсбегілер т ұ н ж ы р д ы тұйғын мен қаршығаның шағылысуынан пайда болған будан деседі (Шопан сырла- сы, 304).
бітім-болмысына қарап мықтас, дың, бал- бал, т ұ н ж ы р, сынтас деп айдар таға ажыратып айтады (А.Сейдімбеков, Күңгір- күңгір., 9).
Үркер, 383). ТҰНЖЫРЛАУ с ы н. Көзі сəл тұнықтау, қаралау (Ө.Қанахин, Құдірет, 81). ТҰҢҒИЫҚТЫҚ з а т. Түпсіз тереңдік (Ш.Мұртазаев, Қара маржан, 93). Т Ұ Ң Ғ Ы Ш Т Ы Қ з а т. Т ұ ң ғ ы ш болғандық, ең алғышқылық. Əйеш т ұ ң ғ ы ш т ы ғ ы н бетке салық етіп, оңды- солды пайдаланып бітті (М.Қабанбаев, Жиһанкез, 40).
Пышақты т ұ р а с ы н а тигізіп алмай, қақыраған тұяқты жонып тастап, саздау жерге арқандаушы еді (Н.Қазыбеков, Дала., 11).
қазды, олардың ішкі бетіне сансыз т ұ р а қағып, оған араларынан сығалап садақ тартатындай саңлау қалдырды (М.Мағауин, Таңд. шығ., 1, 343).
мүйізгек. Қазақтың əлсіреген малды «т ұ р а л а п қалды» деуі осыдан (С.Мұқанов, Таңд. шығ., 15, 85). 2. а у ы с. Əлсіреп орнынан тұра алмай қалу. Егер белінен шойырылып т ұ р а л а п жатқан малға ақбүйректің бұршақтай дəнін пайдаланса, мал тəулікке жетпей тəуір болып кетеді (Лен. жас, 23.11.1972, 1).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|