Жауапты редакторлар
ЗУҺРА з а т. к ө н е. а с т р. Шолпан
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
ЗУҺРА з а т. к ө н е. а с т р. Шолпан. З у һ р а, яғни Шолпан жұлдызы жылдың əр мезгілінде аспан көгінде көрінуге орай əртүрлі болып туады (Қаз. этнография., 2, 636). Телміріп тылсым көкке тіл қатады: «Қайдасың, аспандағы з у һ р а жұлдыз? Мені де өз жаныңа шақырсаңшы, Мен-дағы сен секілді мұңлы жалғыз» (Қ. Аманжолов, Шығ., 2, 27). З у һ р а жұлдызы қай уақытта аспанның қай жеріне барғанда дұрыс бо- лады дегенді де біледі (Егем. Қазақст., 05. 09. 1992, 3).
238 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ЗҰЛПЫ з а т. Асыл тұқымды жампоз нардың қолтық, төс тұсында өсетін ұзын салалы бұйра жүн. З ұ л п ы н ы əйелдер шашқа қосып өретін дəстүр болған (Қаз. этнография., 2, 636).
ней, з ұ р н а й пышақ кескендей сап болды (Ш. Мұртазаев, Жұлдыз көпір, 221). Кенет бүкіл əлемді басына көтере барылдаған керней үні шықты. Оған шиқылдаған з ұ р
берлин, Жанталас, 75). ЗҰРНАЙШЫ з а т. Зұрнада ойнаушы, зұрна тартушы. Ханның аңға аттанатын күні жеткенде, адыр басына кернейші, з ұ р н а й ш ы л а р ы шығып, бүкіл даланы ба- сына көтере, барылдата тартып, аңшыларға «жиналыңдар» деп белгі берді (І. Есенбер- лин, Алмас., 24). З ұ р н а й ш ы л а р мен кернейшілер құрметті мейманның өзі билеп кеткеніне мəз болып, музыканы құтырта тартты (Ш. Мұртазаев, Жұлдыз көпір, 220).
түбіндегі ақты-көкті тастар з ү б ə р ж а т т а й жарқырап жатыр (Шамшырақ, 20. 11. 1971, 2). ЗЫБЫН з а т. к ө н е. Сырт киімнің бір түрі. Хан екенін танысымен, күз күніне лайық сұр з ы б ы н, елтірі малақай киген суық өңді үш жігіт те үздік-создық аттан түсті (М. Мағауин, Аласапыран, 2, 163). ЗЫҒЫР з а т. Зығыр өсімдігінің дəні, тұқымы. – Біздің колхоз өткен жылы қанша з ы ғ ы р алды? – Тоннаға жақын алдық қой деймін (С. Мұқанов, Сыр Дария, 601). Мы- салы қалбырмен бидай елейді; елеуішпен тары, қонақ, з ы ғ ы р елейді. Ал елгезермен тек ұн елейді (Оңт. Қазақст., 01. 11. 1968, 4).
қысылып, Ыбырайды оңаша шақырып алып сөйлесіп, тоқты сой деп з ы ғ ы р
қабағын түкситіп келіп, мектеп үйіне төлейтін ақшаңды қалдырмай төле деп з ы
– Жетістірдің, қалқам, – деді Сары Шая. Зілсіз, з ы ғ ы р с ы з, жайбарақат айтты (Ə. Нұрпейісов, Соңғы., 238). ЗЫҒЫРЫҚ: Зығырық атқызды. ж е р г. Зықысын шығарды, ығыр етті. Пионер ұйымының ісімен таныс емессіңдер деп класс жетекшілерін де з ы ғ ы р ы қ а т қ ы з а д ы (А. Жұмаділдин, Сең бұзыл., 108). ЗЫҚҚЫ: Зыққы көрді. с ө й л. Зықысы шықты. Кемпір де бұрынғы келінінен з ы қ қ ы к ө р і п қалған ба, артық сөз айтпайды (Б. Тоғысбаев, Ақтоты, 143). ЗЫМЫРЫҚ... З ы м ы р ы қ – ертегі мен аңыздарда кездесетін мифологиялық образ (Қаз. этнография., 2, 639).
(А. Нұрманов, Құлан., 69). ЗЫҢҒУ Зыңғы етістігінің қимыл атауы. ЗЫҢҒЫ е т. с ө й л. Зыңылдау, шыңылдау, зың ету. Мың түрлі үн құлақ түбінен з ы ң ғ ы п өткенде ес-тұстан айры- лып, мəңгіп қалады бір уақ (Ж. Қорғасбек, Жынды қайың, 14). ЗЫПТУРЫН с ы н. 1. Зып ете түсетін, зып беретін; тез жүретін. «Том мен Джерри» мултфильміндегі дəу мысықтан қашқан екі з ы п т у р ы н тышқан секілді бас сауғалаймыз да жүреміз (Б. Омарұлы, 11-ші қаламұш, 235). 2. а у ы с. Зыпылдақ,
басқа не күтуге болады? (З. Қабдолов, Менің Əуезовім, 114).
ығына з ы р а қ шөп шашып, қойды соған иіріп тастапты (С. Лəмбеков, Əке жолы, 42).
г. Зəрезап болды. Тағдырдың қиындығына жаншылып, əбден з ы р ғ о р д а б о п қалған жүрек əлденеден шошынғандай дір ете түсті (Е. Тұрысов, Ақбақай, 4).
Тоғызыншы қабаттағы пəтеріне з ы р с а т ы м е н көтеріліп бара жатып та, жарты аспандағы жайынан төмен түсіп келе жа- тып та өз жайын ойлайды (Қ. Тоқмырзин, Керзаман, 3, 273). З ы р с а т ы сол ме- зетте төменге жетіп, ысырмалы есік қақ жарылған (Бұл да). ЗЫРТҰЯҚ: Зыртұяқ болды. Қашып- пұсып күн көрді, зыр қақты. Қажыгелді лаңынан шошынды көріп, з ы р т ұ я қ б о л ғ а н Əнбияның намазынан жаңылып, есінен адасуы тегін емес (Ғ. Білəл, Ғасырлық., 80). ЗЫРЫЛДАУЫҚ з а т. Қаңылтыр қораптың ішіне темір немесе тас салып, 239 Байынқол Қалиев оны шыр айналдыру арқылы малды үркіте айдайтын құрал. Сол-сол-ақ екен, далақтай шапқан шабармандар құлын-тайы аралас қылқұйрықтар үйірін з ы р ы л д а у ы қ
қаптатты да жіберді (А. Əшімұлы, Шығ. жин., 5, 49). Əлдеқайдан келіп қалған əлде кім з ы р ы л д а у ы ғ ы н зырылдатып, біздің жылқыны қуа жөнеліпті (Қ. Исабаев, Серт, 145). ЗЫТҚЫР с ы н. Білмейтіні жоқ, қу, сұм. – Тоқа əдейі келгесін Шерəлінің қарындасынан бірдеме біліп кетуіміз керек қой... – Əй, з ы т қ ы р с ы ң-ау, Сансызбай... (О. Сəрсенбай, Шығ., 5, 43). ЗЫТТЫБАЙ з а т. с ө й л. Бір нəрседен, біреуден қашып жүретін, жоламайтын адам. Шынымен осы Сейтназар құл- қын қамын ойламайтын ақ жүрек пе, əлде анау-мынауға арандағысы келмейтін
құсы, 54). ЗІДІ з а т. ж е р г. Негізі, жаратылысы. Əкесі бірер жыл есепші болған, бірер жыл қойма ұстаған, ісіне адал, з і д і жуас адам еді (Н. Дəутайұлы, Аты жоқ., 16). ЗІЛ з а т. к ө н е. Мүйізтұмсық. Қазақ «піл ауыр ма, з і л ауыр ма» дейді. Бұл жерде «з і л» деп мүйізтұмсықты айтып отыр (Қаз. əдеб., 09. 08. 2013, 4). ЗІЛ: Зіл түсті. Өсімдік зіл ауруымен ауырды. З і л т ү с к е н бидайдың сабағы тез сынғыш келеді. Оның үстіне бидай дəн салмайды, салса дəні сапасыз бола- ды (Қазақст. ауыл. шаруаш., 1969, №6, 26). Пісіп кеткендіктен бе, жоқ əрі-бері тасып жүргеннен босады ма, сол қауын- ның үштен біріне жуығына з і л т ү с і п, шіріп, ит жемеске айналды (Жұлдыз, 1970, №10, 105).
Дымқыл тартқан ер-тұрман з і л д е н е түсті (Ш. Айтматов, Ерте келген., 108).
тақымы терден кетпейтін з і л д о й ы р жуан аталарынан емес-ті (Ə. Кекілбаев, Үркер, 462). ЗІЛ-ЗІМІР з а т. Зілдей ауырлық. Есін жиған кезде өзін тұтастай тұмшалап алған ақмұнар сейіліп, төбесінен төмен басқан з і л-з і м і р д е н жеңілейіп қалады (М.Айымбетов, Құмөзек., 50).
көрінетін жігіттің табандап жатып алатын з і л м а у ы р л ы ғ ы бар екенін Тоқтарбай Қуаңдарияға келгелі бері танып-біліп үлгерген (О. Сəрсенбай, Шығ., 5, 176).
Есентай з і л с а н д ы қ т ы ң өзінің туған күні мен туған жылынан тұратын құпия сандарын дөңгелетіп теріп шықты (Ж. Қорғасбек, Жынды., 235). Ол кабинетте өзінен басқа ешкім жоқ болса да, з і л с а н д ы қ т ы ң аузын бар денесімен қалқалай қойды (Бұл да). ЗІЛСУ Зілсі етістігінің қимыл атауы. ЗІЛСІ е т. Ызғар төгу, зілдену. – Оны бөтен көрсеңдер өз обалдарың өздеріңе! – деп Қасым ауылнай з і л с і д і (Ж.Тілепбергенов, Ізбасар, 85). ЗІЛТЕМІР... З і л т е м і р көтеріп, күш-жігерлері мен кəсіби шеберлігін ұрымтал сəтте тиімді пайдаланғандар алғашқы жүлделерін Қазақстан қоржынына салғанын атап айтуға болады (Егем. Қазақст., 15. 05. 2009). И И: И сіңді болды. И сіңіп болды, иі қанды. Сосын и с і ң д і б о л ғ а н теріні кермеге іліп, қырғышпен қырады, шелиді, шелін алады (Жалын, 1973, №1, 83).
тауып, дені сау, ширақ сəбиді өздерінің жарыместеу, и і б о с деп есептейтін жаңа туған балаларымен ауыстырып алудың амалын іздейтін көрінеді (Қ. Толыбаев, Бабадан., 189). ИВРИТ з а т. Еврей халқының ұлттық тілі. ИВРИТШЕ ү с т. Иврит тілінде (сөй- леу). – Онда неге Израиль и в р и т ш е сөй- лейді? Олардан өзге бірде-бір ұлт ол тілде сөйлемейді ғой (Жас Алаш, 17. 08. 2012, 7).
240 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ИГРЭК з а т. м а т. «Икстен» кейінгі белгісіз санның шартты таңбасы- ның аты. Қиналып отырғандығы сондай: «Икс тең болады түбір астында «а» жəне и г р э к», - деген даусы да шығып кетеді (М. Қабанбаев, Жиһанкез., 194). ИГУАНА... И г у а н а л а р – теңіздегі тіршілік ортасын игерген бірден-бір кесірткелер (Су асты. тіршілік, 69).
қоректенгенді ұнатады. Тойып алған соң жылыну үшін жағаға асығады (Бұл да).
Үсен деген (Асан мен Үсен) есімнің өзі и д е а л д а н д ы (Б. Омарұлы, Қаратерең., 34). ИДЕАЛДАНУ Идеалдан етістігінің қимыл атауы. ИДЕАЛИЗАЦИЯЛА е т. Идеалға, асқақ арманға айналдыру. – Кім даланы и д е а л и з а ц и я л а п отырған? – деп Байсал енді кіділене қалды (О. Сəрсенбаев, Жақсының көзі, 71).
əрине. Дегенмен, даланы бүйтіп и д е а л и з а ц и я л а у ғ а өз басым түгелдей қарсымын (О. Сəрсенбаев, Жақсының көзі, 71). ИДЕОЛОГИЯСЫЗДЫҚ з а т. Қоғам идеологиясының жоқтығы. Тіпті и д е о л о г и я с ы з д ы қ т ы ң өзін идеология ретінде қабылдау басым (М. Шаханов, Мəңгүрт., 51).
жеңіске, Жеңіп қана ел болдық біз ірі алғаш, Ауған, араб, неміс те Бізбен бірге и д е я л а с, ұрандас (Ж. Нəжімеденов, Ұрпағым., 165). ИЕГЕР 1 з а т. 1. Бір нəрсеге ие бо- лушы, иеленуші, меншіктенуші. Ол кісі республикалық дербес пенсионер, еңбек ардагері, «Құрмет белгісі» орденінің и е
ешкім де осы тектес дəрі жасап, оған и е г е р бола алмайды. Өйткені «қызылмайды» ойлап тапқан адам бар (Алм. ақшамы, 04. 03. 1993, 4).
з а т. ж а ң а. Лауреат. Кейінгі 10-15 жыл ішінде жаңадан жасалған телеəңгіме, тыңгер, саяжай, бомбапана, и е г е р (лауреат) сияқты неологизм сөздердің ескерілгені қуантады (Қаз. əдеб., 08. 09. 1989, 6).
емес (Қаз. əдеб., 31. 08. 1990, 11). ИЕГЕРШІЛІК з а т. Ие болушылық, иеленушілік. Осылайша жас ұрпақ халықтық мұраға сеніммен и е г е р ш і л і к ете алады (Қ. Толыбаев, Бабадан., 76).
қ а у ы м н а н ш ы қ қ а н ы н а ң д а т а - ды. Мұрындылау, и е к т і л е у, киінген түрі де келісімді (Ғ. Мүсірепов, Жат қолында, 226).
мызда кешегі ұлылық үлесін бүгінгі қарабайырлыққа и е л е н д і р у сирек те бол- са кездесетін жай (Жалын, 1974, №6, 16). ИЕЛЕНІЛУШІ з а т. Иелікке өткен зат; меншіктелуші. Бірақ тəуелдеу кате- гориясы үнемі иеленушіні (меншіктеушіні) жəне и е л е н і л у ш і (меншіктелуші) затты ғана білдіріп қоймайды, бір заттың басқа бір затқа қатысын да білдіреді (Қазіргі қаз. тілі, 223). ИКАМАТ з а т. а р. д і н и. Намазға тұру. Намазға тұру (и к а м а т) мен на- маз оқу алдында құбыланы (қибла – намаз оқығанда бет бұратын жақ) айқындау жайы да ұмыт қалмаған (Егем. Қазақст., 14. 12. 1991, 6).
қыстық қара дарбыз, т.б. өсіріп, нарыққа и к е м д е л і ң к і р е п қалған (М. Байғұт, Бұла бұлақ, 199). ИКЕМДЕЛІҢКІРЕУ Икемделіңкіре етістігінің қимыл атауы. ИЛАШАРЫҚ з а т. ж е р г. Амал, айла. Сынадай кірігіп, ауыз бірлікпен үй шетінен үй жалғап, домбайлап и л а ш а р ы қ етті (Лен. жас, 09. 01. 1973, 4). ИЛАНЫС Илан етістігінен жасалған ортақ етіс. Алғаш қорқатын, алайда бірсін-бірсін күмбезден қамқор, аспаннан абзал əлем жоқ екеніне имандарымен и л а
241 Байынқол Қалиев ойласам күн мен түні, И л ə һ и, кінəлі етпе, мен құлыңды (Бабалар., 1, 55).
біткеннен кейін барлық мұсылман қауым мешітке жиналады. Сол арада и м а н ғ а
Бабадан., 16). Иман ету. д і н и. Ислам дінінің бес парызының біреуі. Ислам дінінің бес па- рызы бар. Олар: и м а н е т у, намаз оқу, қажылыққа бару, ораза ұстау, зекет беру (Қ. Əбілқайыр, Текес., 207). Иманынан жұрдай болды. Иманынан айырылды, имансыз болды. Олла, билла, көгермейін, көктемейін, жалшымайын, оңбайын, қызығымды көрмейін, опа тап- пайын, несібемді ит жесін, и м а н ы м н а н ж ұ р д а й б о л а й ы н, – деп ант-су ішіп шұбырта жөнелді (Жұлдыз, 1972, №4,34). Иманын бір уыс қылды. Иманын ұшырды, қорқытты. Біраздан бері құла- ғымның етін жеп бітіріп еді, кеше и м а н ы м д ы б і р у ы с қ ы л д ы (М. Сқақбаев, Қырық қыз, 19). Иманың күйгір! қ а р ғ. Имансыз қалғыр, иманыңнан айрылғыр! И м а н ы ң к ү й г і р д і ң шімірікпей айтып тұрғанын қарашы! –деп шабарман сегізкөзден теуіп- теуіп жіберді (К. Мұқажанұлы, Ортеке, 89).
жұқа жандардың өн бойынан теңдесі жоқ сұлулықтың, и м а н г е р ш і л і к пен шыншылдықтың лебі еседі (Т. Əбдікұлы, Парасат., 37). Алғашқы күні жаралыларды зембілге салып, оны тұтқындар көтеріп, адами қауымға тəн и м а н г е р ш і л і к рəсімі жасалған болатын (Бұл да, 114). ИМАНЖҮЗДІЛЕУ с ы н. Жылы жүзділеу, кішіпейілдеу. Үй іші и м а н ж ү з д і л е у көрінді (Ж. Молдағалиев, Алғ. қоңырау, 61). ИМАНЖҮЗДІЛІК з а т. Ар-ұяты, има- ны барлық. Олардың қай-қайсысы да адамдыққа, и м а н ж ү з д і л і к к е, мəдениет- тілікке тəрбиелейді (М. Арын, Бес анық, 62).
адамның жұмаққа деген сенімін артты- рып, жанының қиналмай тезірек шығуына мүмкіндік жасайды (А. Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік, 5, 58).
зымның ұшын ұштап, басын и м е к т е п, өзіміз қармақ жасап алушы едік.
з а т. к ө н е. Əтек етілген, тарттырылған ер адам. Берке ханның ж а р л ы ғ ы б о й ы н ш а е с і р е й к ə п і р Коломонның мұсылман дініндегі қыпшақ қызы Құндызды қатын етіп алуды ойлаған күнəсі үшін и н а қ етіп тартылсын (І. Есенберлин, Алтын орда, 1, 132). Қатындар ауылында еркек некен саяқ. Оның өзінде де тек и н а қ, ат тəрізді кестірілгендер (Бұл да, 1, 78).
қызмет баспалдағында и н а қ т а р (хан кеңесшілері), миршикар (аңшылық бастығы), сондай-ақ наиб («орынбасар») жəне басқа қызметтерді атауға болады (ҚазССР тарихы, 2, 198). Хиуаның и н а қ т а р ы Жолбарысты тақтан түсіреміз деп біраз қомпаңдасқан екен (Ə. Кекілбаев, Елең-алаң, 66).
Бату өзінің бір қызын Манғыт жігітіне береді. Одан Ноғай деген и н а л туады (І.Есенберлин, Алмас., 32). ИНАЯТТА е т. Жамандау, өсектеу, сөз ету; тілдеу, боқтау. – Қабағы қату болғанымен сəлемі түзу көрініп еді. Босқа и н а я т т а м а й ы қ! (С. Сматаев, Елім- ай, 2, 184). ИНВЕРСИЯЛАН е т. Сөйлемдегі сөздерді орнын ауыстырып қолдану. Бұхар қолданған эпитеттер и н в е р с и я л а н ғ а н тіркестер болып келеді (Р. Сыздықова, XVIII-XIX ғ. қаз. əдеб. тілі., 79). ИНВЕРСИЯЛАНУ Инверсиялан етістігінің қимыл атауы. ИНДИЯЛЫҚ с ы н. с ө й л. Үнділік. – Біз өсіріп отырған күріштен кореялықтар 242 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі мен и н д и я л ы қ т а р күріші де тұқымы, сорты жағынан едəуір кейін (Ə. Ибрагимов, Нағыз қайнар, 60). ИНЕ: Инеден жаңа шыққандай. Жап- жаңа, су жаңа. Үстінде аппақ көйлек, бүгін ғана и н е д е н ж а ң а ш ы қ қ а н д а й қара костюм. Кеудесі толған ордендер мен медальдар (І. Есенберлин, Маңғыстау, 133). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|